(متوفی حدود 320 ه.ق)
گفتار استاد:
«یکی دیگر از فقهای بنام و معروف آن زمان که معاصر با علی بن بابویه قمی،بلکه اندکی بر او تقدم زمانی دارد،عیاشی سمرقندی،صاحب تفسیر معروف است.او مردی جامع بوده است،گرچه شهرتش به تفسیر است.ابن ندیم در«الفهرست »می گوید:«کتب او در خراسان رواج فراوان دارد.در عین حال تاکنون ما ندیده ایم که در فقه آراء او نقل شده باشد.کتب فقهی او از بین رفته است.»
عیاشی ابتدا سنی بوده و بعد شیعه شد.ثروت فراوانی از پدر به او ارث رسید و اوتمام آنها را صرف جمع آوری و نسخه برداری کتب و تعلیم و تعلم و تربیت شاگردان کرد.برخی جعفر بن قولویه را که استاد شیخ مفید بوده است(در فقه) همدوره علی بن بابویه و قهرا از فقهاء دوره غیبت صغری شمرده اند و گفته اند:که جعفر بن قولویه شاگرد سعد بن عبد الله اشعری معروف بوده است. (1) ولی با توجه به اینکه او استاد شیخ مفید بوده است و در سال 367 و یا 368 ه.ق درگذشته است،نمی توان او را معاصر علی بن بابویه و از علمای عصر غیبت شمرد.آنکه ازعلمای غیبت صغری است پدرش محمد بن قولویه است.» (2)
عیاشی کیست؟
محمد بن مسعود بن محمد بن عیاشی سمرقندی کوفی،کنیه اش «ابو النضر»،معروف به «عیاشی »،فقیه بزرگوار و عالم وارسته ای است که در رشته های فقه،ادب،حدیث و تفسیر تبحر فراوان داشته است.او از اعیان علماء و از اکابر فقهای شیعه درعهد مرحوم ثقة الاسلام کلینی،و استاد کلینی بوده است.
گفتار مرحوم مدرس:
صاحب ریحانة الادب می نویسد:
«کشی،صاحب رجال معروف نیز از تلامذه و شاگردان او بوده و از او روایت می کند.او در علم و فضل و فهم و ادب،تبحر و تنوع علمی،یکتای زمان خود بوده است.او در علم طب،نجوم،قیافه و فقه بیش از 200 جلد کتاب دارد که در الفهرست ابن ندیم بیش از 150 جلد از آنها را یاد کرده است.و مهم ترین آنها تفسیر اوست که براساس اخبار و احادیث اهل بیت اطهار(ع) مشی نموده است و بیشتر شبیه تفسیر فرات و تفسیر علی بن ابراهیم می باشد.» (3)
قرین سعادت:
عیاشی در آغاز با توجه به محیط نشو و نمای خود که حدود سمرقند و بخارابوده است و اکثر ساکنان آن دیار از فقه اهل سنت پیروی می کردند،پیرو مکتب فقهی اهل سنت بود،ولی در اثر مطالعه و ممارست در کتابهای شیعه،توفیق قرین او گردید ومکتب پر فیض فقه جعفری را پذیرفت و تمامی ترکه پدر را که بالغ بر سیصد هزار دینارآن روز بود،در راه علم و نشر حدیث،انفاق و خرج نمود.گویند خانه اش همانندمسجد پر از جمعیت قاری،محدث،عالم،دانشجو و مفسر می گردید. در آن خانه یکی به تالیف،دیگری به مقابله،و جمعی به دست نویسی و جمعی به تعلیقه وحاشیه پردازی اشتغال می ورزیدند و او را دو گونه مجلس بود،یکی برای عوام و توده مردم،و دیگری برای خواص و دانشجویان علوم و معارف اسلامی. (4)
گفتار مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی:
علامه بزرگوار مرحوم آیة الله حاج آقا بزرگ تهرانی درباره او می فرماید:
«صاحب تفسیر عیاشی بالغ بر 200 جلد کتاب در زمینه های مختلف علوم اسلامی نگاشته است.او از مشایخ و اساتید روایتی کشی صاحب رجال معروف و ازهم دوره های ثقة الاسلام کلینی می باشد و فرزندش جعفر از کتابهای او روایت می کندکه یکی از آنها همین تفسیر موجود است که نیمه اول آن تا سوره کهف در خزانه کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد،و در کتابخانه خیابانی در تبریز و در کتابخانه شیخ الاسلام در زنجان و در کتابخانه سید حسن صدر الدین در کاظمین موجود است که از نسخه اخیره،مرحوم شیخ محمد همدانی و دیگران استنساخ کرده اند و جای تاسف است که اسانید آن حذف شده است.»
و در پایان می افزاید:
علامه مجلسی(ره)در آغاز بحار الانوار گفته است:«دو نسخه قدیمی از تفسیرعیاشی را مشاهده کرده است که اساتید آن به علت اختصار حذف گردیده است.» (5)
گفتار آیة الله سید حسن صدر:
صاحب کتاب «تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام »در اثر ارزنده خویش دو بار از اوذکری به میان آورده است.یک بار او را در عداد اهل سیره و تاریخ،و بار دیگر در جمع مفسرین و آشنایان با علوم قرآن آورده است.
بار نخست در مورد ایشان می گوید:
«عیاشی محمد بن مسعود،بزرگی از بزرگان اصحاب ما است که در کثرت تصنیف و تالیف شهرت بسزایی دارد و از کتابهایی که در زمینه سیره و تاریخ دارد،کتاب «مکة و الحرام »،کتاب «المعاریض »(در شعر)،کتاب الشعر،الانبیاء و الاولیاء، سیرة ابی بکر،سیرة عمر،سیرة عثمان،سیرة معاویه و...می باشد.او در طبقه و ردیف ثقة الاسلام کلینی از علماء قرن سوم نام برده شده است.» (6)
بار دیگر او را در ردیف مفسرین عالیقدر قرآن ذکر کرده است و در آن بخش نیزمی نویسد:«او از اعیان و بزرگان این طایفه است.تالیف و تصنیف فراوانی دارد.اوتفسیری در دو مجلد بزرگ نگاشته است که متاسفانه اکنون تنها جزء اول آن در اختیارما است.این عالم بزرگ قریب 200 جلد کتاب دارد که همگی خوب و زیبا بوده اند.اودر طبقه شیخ کلینی،از علمای قرن سوم می باشد.» (7)
استاد علامه طباطبایی در پیشگفتاری که در سال 1380 ه.ق بر تفسیر عیاشی نگاشته اند،او را با جلالت قدر و علو منزلت می ستایند و گفتار بزرگان را در حق اوبازگو می نمایند و احتمال وجود جزء دوم تفسیر را در برخی از کتابخانه های مناطق جنوبی ایران ذکر می نمایند.» (8)
ارادت به اهل بیت(ع):
در مورد عشق و علاقه او نسبت به خاندان رسالت،کافی است به مطلبی که مرحوم آیة الله العظمی بروجردی(اعلی الله مقامه الشریف)در کتاب پر ارج «جامع احادیث الشیعه »در مورد رجوع به اهل بیت(ع)از تفسیر عیاشی نقل کرده است، بسنده نماییم.
او از تفسیر عیاشی از عبد الله بن جندب،از امام رضا(ع)نقل می کند که این مردم،شیطان آنان را مغرور ساخت و امور دین را بر آنان ملتبس نمود و هدایت را ازپیش خود خواستند و مطالب ناروایی از پیش خود گفتند و از این زاویه بود که گرفتارهلاکت گردیدند.در صورتی که وظیفه آنان توقف در جایگاه تحیر بود و چیزی را که نمی دانستند وظیفه آنان رجوع به اهل و عالم آن مساله بود.چون قرآن مجید دستورمی دهد:اگر آنان به خدا و رسول و اولو الامر،و به کسانی که از قرآن استنباط می کنند وعالم و آشنا به حلال و حرام هستند رجوع می کردند،هرگز به ضلالت نمی افتادند،چون آنان هستند که حجت خدا بر مردم می باشند.» (9)
گفتار صاحب سفینه:
مرحوم شیخ عباس قمی(ره)در مورد او گوید:«او یکی از بزرگان اصحاب مااست که در نوجوانی بصیرت یافت و به فقه امامیه رو آورد و از اصحاب و شاگردان علی بن الحسن فتال و جمعی دیگر از مشایخ کوفه،بغداد،قم می باشد.او در راه علم وحدیث آنچه از پدر ارث برده بود را انفاق نمود...» (10)
گفتار مؤلف جامع الرواة:
محمد بن علی اردبیلی غروی،مؤلف کتاب «جامع الرواة »در مورد او همان مطالب گذشته را بازگو می کند و جلالت قدر و وسعت معلومات او را در نقل حدیث وروایت می ستاید و تالیفات او را بالغ بر 200 جلد می شمارد.» (11)
تالیفات او:
ابن ندیم در فن 5 از مقاله پنجم،به تفصیل به تالیفات او متعرض شده است و برحسب ترتیب خود مؤلف کتابهای او را می آورد و با شمارشی که به عمل آمد،تعدادمضبوط آنها 208 جلد است که از آن تعداد27 جلد مفقود شده است و در دسترس نیست.» (12)
از مهم ترین تالیفات او،تفسیر شریف عیاشی می باشد که نیمه نخستین آن دردسترس می باشد و نیمه دوم آن در اختیار نیست،هر چند برخی احتمال داده اند که درجنوب کشور بوده باشد.
اسامی برخی دیگر از تالیفات او را ابن ندیم به این صورت آورده است:الصلوة،الطهارة،مختصر الصلوة،مختصر الحیض، الجنائز،مختصر الجنائز،المناسک،العالم و المتعلم،الدعوات،الزکاة،الاشربة،حد الشار الاضاحی....
فرزندان او:
از او پسر فاضل و با کمالی به یادگار مانده است به نام «جعفر»که صاحب فضل ودانش و اطلاع بوده است و هم اوست که از کتابهای پدرش روایت می نماید.صاحب کتاب «جامع الرواة »در حق او گوید:
«او فرد فاضلی است که تمام کتابهای پدر را روایت کرده است و ابو مفضل شیبانی از او روایت می کند و حدیثی در باب مقدار زکات را او و هم ابن قولویه از اونقل کرده اند.» (13)
وفات او:
تاریخ دقیق درگذشت این عالم بزرگ و فقیه وارسته،با همه بررسی که صورت گرفت،باز تا کنون برای نگارنده درست مشخص نگردید،فقط «زرکلی »صاحب الاعلام آن را 320 ه.ق یادداشت کرده است،ولی معلوم نیست از چه ماخذی گرفته است.احتمال می رود با توجه به هم دوره بودن با ثقة الاسلام کلینی،وفات او نیز درهمان حدود سالهای وفات مرحوم کلینی رخ داده باشد.در صورتی که اطلاعاتی در این باره کسب گردید،درج خواهد شد.
عاش سعیدا و مات سعیدا رحمه الله
پی نوشتها:
1- الکنی و الالقاب شیخ عباس قمی
2- آشنایی با علوم اسلامی،ص 294.
3- ریحانة الادب،ج 4،ص 220.
4- ریحانة الادب،ج 4،ص 221.
5- الذریعه الی تصانیف شیعه،ج 4،ص 295.
6- تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام،ص 260
7- مدرک سابق،ص 332.
8- مقدمه علامه طباطبائی(ره)بر تفسیر عیاشی،ص 3.
9- جامع احادیث شیعه،ج 1،ص 173
10- سفینة البحار،ج 2،ص 2001،چاپ محمودی
11- جامع الرواة،ج 2،ص 192،چاپ مصطفوی.
12- فهرست ابن ندیم،ص 246
13- جامع الرواة،ج 1،ص 161- طبقات مفسران شیعه،ج 1،ص 582،چاپ دفتر نشر نوید اسلام.علاوه بر منابع فوق می توان به:پیشگفتار تفسیر مطبوع عیاشی- معجم رجال الحدیث،ج 17،ص 240- 224،کد معرفی 11768- الاعلام زرکلی، ج 7،ص 95- منهج المقال،ص 319- طبقات مفسران شیعه،ج 1،585- 582 مراجعه نمود.
