عصر ایران- سیمای مراسم اربعین در سال‌های اخیر با راه پیمایی شیعیان از کشورهای کاملا تغییر کرده است. خبرنگار ما در گفت‌و‌گو با شیخ قیس طایی از علمای عراق و مسئول دفتر آیت‌الله «محمد یعقوبی»، درباره زیارت و پیاده‌روی اربعین پرسیده است:
* فضلیت و جایگاه بزرگداشت اربعین حسینی در مکتب شیعه چیست؟
در خصوص زیارت اربعین، روایات فراوانی وجود دارد که مؤمنان را به زیارت قبر سرور و سالار شهیدان، اهل بیت(ع) و یارانش در کربلا فرا می‌خواند. تا جایی که در حال حاضر به یکی از مهمترین موضوعات در مکتب اهل‌بیت علیهم السلام و تشیع به صورت عام تبدیل شده و همچون زیارت مزار سایر ائمه به یکی از زیارت‌های رایج به ویژه در سال‌های کنونی تبدیل شده است.
از امام صادق(ع) روایت شده کسی که با پای پیاده به زیارت مرقد امام حسین(ع) برود خداوند برای هر گام او هزار حسنه نوشته و هزار گناه او را پاک می‌کند و هزار درجه بر مقامات معنوی او می‌افزاید. طبعاً عدد هزار بیانگر میزان توجه ویژه خداوند به زائران امام حسین(ع) بوده و جایگاه بالای ایشان در نزد باری تعالی را نشان می دهد. البته اینیکی از ده‌ها روایتی است که در خصوص اهمیت زیارت امام حسین(ع) نقل شده است.
حضرت سبحان ویژگی‌های بسیاری را به امام حسین(ع) اختصاص داده و جایگاه ایشان را نسبت به باقی ائمه(ع) ممتازتر نموده است. تمامی ائمه از یک نور واحد هستند اما امام حسین(ع) از خصوصیت‌های ویژه‌تری برخوردار می‌باشد.
چنانچه در روایتی نقل شده اگر عزادار امام حسین به اندازه بال مگسی اشک بریزد خداوند عذابی که برای آن فرد است را مورد بخشش قرار می‌دهد. گریه برای سالار شهیدان تاثیرات مثبتی در روان انسان دارد. این دسته از روایات به صورت زیادی از زمان رسول خدا(ص) تا امروز به دست ما رسیده است.
روایت‌هایی که ناقلان آنها امام علی، حضرت زهرا ، امام حسن و سایر ائمه علیهم‌السلام بوده‌اند. جناب شیخ عباس قمی در کتابی این روایات را جمع‌آوری کرده و زمان مخصوص هر زیارت در تمامی مناسبت‌های اسلامی، اعم از روزهای عادییا روزهای ویژه را بیان کرده است.
در خصوص زیارت سایر ائمه مشاهده می‌کنیم که برای آنان تنها یکیا دو زیارت توصیه شده است اما به دلیل جایگاه ویژه امام حسین(ع) و مقام ارزشمند زائرانش، در طول سال مناسبت‌های مختلفی برای زیارت ایشان ذکر شده لذا زیارت اربعین از جایگاه بسیار والایی برخوردار است. طبق روایتی که از امام عسکری علیه السلام نقل شده، نشانه‌های مؤمن پنج مورد است که زیارت اربعین از جمله آنها می‌باشد. امیدواریم از زائران واقعی اربعین امام حسین(ع) باشیم.
*با توجه با اینکه پیاده روی اربعین یک سنت اصیل عراقی است، ریشه و تاریخچه این سنت به چه زمان برمی‌گردد؟
-موضوع زیارت یا حضور در اماکن مقدسه با پای پیاده از زمان‌های قدیم مورد توجه بوده است تا جایی که ما بسیاری از تواریخ ائمه اطهار(ع) را دیده‌ایم که با پای پیاده به حج بیت‌الله الحرام می‌رفتند. تا جایی که در تاریخ آمده حضرت امام حسن مجتبی(ع) 25 مرتبه با پای پیاده زائر مکه بوده و روش بقیه ائمه هم چنین بوده است. در تاریخ اسلام حرکت با پای پیاده برای انجام فرایض و نزدیکی به خداوند، قابل مشاهده می‌باشد تا جایی که بعد از شهادت امام حسین علیه السلام ادامه یافته است.
حتما آگاه هستید که در روزگار گذشته مثل امروز وسایل نقلیه وجود نداشته است و بر همین اساس عده‌ای از مومنان با پای پیاده به زیارت امام حسین علیه‌السلام می‌شتافتند. در زمان حیات ائمه تعدادی از شیعیان با پای پیاده به دیدار آنان می‌رفتند.
به عنوان مثال در زمان امام باقر(ع) یکی از شیعیان برای دیدار ایشان از خراسان آن روز با تحمل سختی‌های فراوان به مدینه آمد و با پاهای مجروح به دیدار امام شتافت. امام باقر(ع) با دیدن وضعیت این فرد دلش سوخت و به او فرمود: چه عاملی باعث شد این راه سخت را پیموده و به اینجا بیایی؟ آن شیعه در جواب گفت: به دلیل علاقه‌ای که به شما دارم این کار را کردم تا به قرب الهی برسم. امام نیز در پاسخ این کار، برای آن مرد طلب مغفرت کردند و فرمودند: هر کسی با پای پیاده به دیدار ما بیاد چنین و چنان پاداشی برایش در نظر گرفته می‌شود. احادیث دیگری نیز در این خصوص وجود دارد مانند: « شیعتُنا منا، خلقوا من فاضل طینتنا».
در خصوص زیارات امام حسین(ع) نیز باید گفت، به دلیل سخت‌گیری‌هایی که در طول زمان برای زائران بارگاه امام حسین(ع) وجود داشته، حرکت با پای پیاده بهترین روش بوده است، چرا که به راحتی می‌توانستند در صورت لزوم خود را مخفی کرده و از خطرات در امان باشند. با گذر زمان این پیاده‌روی گسترش یافته، به آیینی مقدس و از حالت انفرادی به حرکت در قالب گروه‌های بزرگتر تبدیل شد تا اینکه به سال‌های کنونی رسیده‌ایم و اکنون زیارت اربعین به یک حضور میلیونی تبدیل شده است.
در گذشته و پیش از سقوط رژیم بعث، زائران امام حسین(ع) به صورت مخفیانه راهی زیارت می‌شدند و از راه‌های مخفی و سنگلاخ این کار را انجام می‌دادند. چرا که دستگاه های امنیتی صدام، زائران را تحت نظر داشتند. من آن زمان جوان بودم و به عنوان یکی از زائران این مسائل را به خوبی به خاطر دارم که مردم چگونه با طی جاده‌های ناهموار عازم زیارت می‌شدند. آنان جاده همواری که 100 کیلومتر مسافت داشت را رها کرده و از طریق جاده‌های فرعی به مسیر خود ادامه می‌دانند که گاهی 50 کیلومتر از جاده اصلی بیشتر بود.
با سقوط رژیم بعث پیاده‌روی اربعین رواج بیشترییافت و زائران به راحتی به زیارت مرقد مقدس امام حسین(ع) مشرف می‌شوند. به خصوص در ایام اربعین و در مناسبت‌های دیگر مانند نیمه شعبان و ... نیز افراد مشتاق به زیارت می‌روند. اما به صورت ویژه شیعیان توجه ویژه ای به پیاده روی زیارت اربعین دارند که در بیستم صفر انجام می‌شود و زائران از 25 محرم تا 21 ماه صفر پیاده‌روی اربعین را انجام می‌دهند و این پیاده‌روی تقریباً به مدت یک ماه ادامه دارد.
*آداب و رسوم مردم عراق در ایام پیاده‌روی اربعین برای پذیرایی از زائران چیست؟
-همان طور که می‌دانید عرب‌ها به طور کلی سخاوت مند هستند. بخشش فقط ویژه عرب‌ها نیست و تمامی پیروان و دوستداران مکتب اهل بیت(ع) نسبت به دیگران به طور ویژه از این صفت بهره‌مند هستند.
از میان پیروان تمامی مذاهب، جریان‌ها و دولت‌ها؛ شیعیان به طور عام و عرب‌ها به صورت خاص و عراقی‌ها ها به شکل بسیار ویژه از صفت بخشندگی برخوردار هستند و مستحضرید که سرزمین عراق پیکر شش تن از امامان معصوم، انبیا و بسیاری از مومنان را در خود جای داده است.
پدیده بخشندگی بر پایه عشق به اهل بیت و امام حسین در میان شیعیان عراق و افرادیکه بعدا به آنان پیوسته اند و در قالب موکب ها و هیئت های حسینی رخ نموده و موکب های برپا شده توسط برادران ایرانی در مسیرهای منتهی به کربلا و در داخل شهر نجف و کربلای معلا از جمله آنهاست.
افراد غیر عرب و غیر شیعه همیشه در فکر امور مالی هستند و با خود می‌اندیشند نتیجه این بخشندگی چیست؟ وقتی از عراقی‌ها، ایرانی‌ها، افغانی‌ها و ...که دست‌اندر کار ارائه این خدمات هستند سوال می‌شود دلیل کار شما چیست؟ آنان پاسخ می‌دهند: تنها علاقه به امام حسین(ع) است که ما را به این کار تشویق می‌کند.
بر همین اساس است که مردم عراق خود را میزبان زائران امام حسین(ع) به ویژه در ایام اربعین می‌دانند. موکب‌هایی در عراق داریم که در مناسبت‌های مختلف مانند نیمه شعبان، شب‌های جمعه و ... خدماتی را ارائه می‌دهند.
من برخی از این موکب‌ها را می‌شناسم که هر شب جمعه در زمینه توزیع غذا، آب و چای به زائران امام حسین به ویژه در کربلا فعال هستند. در ایام اربعین این موکب‌ها در همه راه‌های منتهی به کربلا از شمال، غرب و شرق عراق به ارائه خدمات مشغول هستند.
به تازگی متوجه شدم برخی از موکب‌ها برای پذیرایی از زائران در کشورهای همسایه عراق، همچون ایران از سوی مومنان برپا شده است تا در نقاط مرزی عراق مانند شلمچه، چزابه و مهران امکانات راحتی زائران حسینی را فراهم نمایند و تمامی این اقدامات مبتنی بر عشق به امام حسین (ع) است.
علما در دوران گذشته با پای پیاده عازم زیارت بارگاه امام حسین می‌شدند و از جاده‌ای عبور می‌کردند که اکنون به طریق العلماء معروف شده است. این جاده راه کشاورزی بود که از مسجد سهله‌ی کوفه شروع شده و به کربلای مقدس می‌رسد و تقریبا 30 کیلومتر طولانی‌تر از جاده اصلی منتهی به کربلا می‌باشد و از منطقه هندی (معروف به طویریج) وارد کربلا می‌شود.
دلیل کار آنها این بود که جاده اصلی کربلا در آن زمان هنوز آباد نبوده و از میان صحرا می‌گذشت اما طریق العلماء از کنار رودخانه عبور می‌کرد و هوای مطلوب با میهمان‌سراهای بین راهی که برخی از آنها هنوز هم وجود دارد از ویژگی‌های این مسیر بود.
در تصاویر به جا مانده از آن روزگار مشاهده می‌کنیم که تعدادی از علما همچون سید محمود شاهرودی مرجع تقلید وقت، میرزای تبریزی، سید خویی و حتی امام خمینی که سال های زیادی ساکن عراق بودند به صورت پیاده از این مسیر عازم کربلا می‌شدند و حتی سید مصطفی فرزند امام خمینی و تعدادی از علما مانند سید کشمیری که اهل عرفان وسلوک بودند قدم در این مسیر می‌گذاشتند.
برخی علمای دیگر هم از حرم امام علی(ع) تا حرم امام حسین(ع) را به صورت پیاده طی می‌کردند. این پدیده به یکی از شعائر تبدیل شد که در مسیر قرب الهی، تاثیرات مثبتی را در روان انسان به جای گذاشته و در سال‌های اخیر به همت علمای پیشین، گسترش فراوانییافته است.
*از سختی‌ها و مشکلاتی که پیش از این برای زیارت امام حسین(ع) وجود داشته بگویید.
فشارها برای جلوگیری از حضور زوار در کربلا پیش از این نیز وجود داشته است. در دوران حسن البکر به مقدار کمی شاهد این سخت‌گیری‌ها بوده‌ایم اما این فشارها در زمان صدام بیشتر بود. معروف‌ترین این موارد در زمان انتفاضه صفر سال 1977 میلادی بود که زائران حسینی مورد ضرب و شتم قرار گرفت و تعدادی از آنان در راه امام حسین(ع) به شهادت رسیدیا پس از دستگیری به اعدام محکوم شدند.
این سخت‌گیری‌ها تا جایی ادامه داشت که برخی شیعیان از راه‌های فرعی با تحمل سختی‌های فراوان و به صورت انفرادی به زیارت مزار امام حسین(ع) مشرف می‌شدند. در زمان صدام برگزاری بیش از 90 درصد از شعائر حسینی ممنوع بود و اجازه برپایی هیچ مراسم یا توزیع غذا داده نمی‌شد؛ دسته عزای طویریج ممنوع شد و از دهه هشتاد میلادی و آغاز جنگ صدام علیه ایران این ممنوعیت‌ها ادامه داشت.
*سازوکار برنامه‌ریزی عراقی‌ها برای پیاده‌روی اربعین را تشریح کنید.
همانطور که گفتم این مساله نخست؛ مربوط به دوست داشتن اهل بیت(ع) است و دوم اینکه ما شیعیان به طور عام معتقد هستیم هر چه داریم به دلیل پیروی و همراهی با اهل بیت(ع) می‌باشد.
بر همین اساس است که مشاهده می‌کنید بخشش شیعیان عراق برای برپایی مجالس امام حسین(ع)، موضوعی طبیعی به شمار می‌رود و این امر در تمامی کشورها از عراق گرفته تا ایران، افغانستان، پاکستان، اروپا و کشورهای دیگر جریان دارد. به عنوان مثال اگر یک شیعه ایرانی برای برپایی مجالس امام حسین(ع) کمکی کند هدف او از این کمک، چه چیزی جز دوست داشتن امام حسین و بر پایییکی از شعائر الهی می‌تواند باشد؟ این بخشش و کرم در کشور عراق بسیار بیشتر است و بر همین اساس، گروهی از دوستان، قبایل، کارمندان و ساکنان یک محله معین، صندوقی را آماده می‌کنند تا هدایای خود به امام حسین(ع) را در آن قرار دهند.
این هدایا جمع‌آوری شده و صندوق‌های مورد نظر در ایام اربعینیا عاشورا باز می‌شوند تا مبالغ آن در راه امام حسین(ع) هزینه شود. یک انسان تمامی تلاش خود را می‌کند تا پس از جمع‌آوری اموال، آنها را تنها در راه خانواده خود خرج کند. اما در خصوص اربعین این اموال جمع‌آوری می‌شود تا در راه امام حسین(ع) برای مردم و زائران آن حضرت هزینه شود.
البته این امر به نظر غیر شیعیان بسیار عجیب است که چطور انسان اموال خود را صرف دیگران می‌کند، اما در دیدگاه شیعیان موضوعی عادی است که انسان اموال خود را در راه امام حسین(ع) تقدیم زائران ایشان کند و وسایل راحتی آنان را فراهم نماید.
این بخشش از ویژگی‌های موکب‌هاست که ما شاهد آن می‌باشیم. پس از پایان زمان زیارت اربعین و خالی شدن کامل این صندوق‌ها، دوباره هدایای مردم برای اربعین سال آینده در این صندوق‌ها قرار می‌گیرد. ممکن است هر فرد بر اساس امکانات خود ماهیانه ده هزار، بیست هزار، پنجاه هزار، صد هزار و یا هزار دینار در این صندوق ها قرار دهد. این مبالغ به مدت یکسال جمع شده و در اربعین سال بعد دوباره از صندوق‌ها خارج می‌شود. این موضوع در هیئت‌های حسینی به موضوعی رایج تبدیل شده است. زیارت اربعین ویژگی‌های بسیاری دارد و به عنوان یکی از موضوعات مکتب اهل بیت(ع) مورد توجه قرار گرفته است. تمامی این بخشش‌ها و تحمل سختی‌ها فقط به دلیل دوست داشتن امام حسین(ع) و نزدیکی به اهل‌بیت(ع) است.
*اگر خاطره یا خاطراتی درباره عنایت اباعبدالله الحسین(ع) در ایام پیاده‌روی اربعین دارید بفرمایید.
یکی از خاطراتی که به یاد دارم این است که اولین باری که به زیارت امام حسین(ع) رفتم، در راه بسیار خسته بودم و دچار تب شدم. در آخرین روز، فکر می‌کنم نیمه شعبان بود، وقتی از مسیر طریق العلماء تقریباً به کربلا نزدیک شدیم احساس کردم جسمم توان بیشترییافت، این امر چگونه ممکن بود؟ من روز گذشته در حالت بیماری به سر می‌بردم. در منطقه‌ای که ده تا دوازده کیلومتر با کربلا فاصله داشت من که در روز قبل توانایی راه رفتن نداشتم و برای حرکت نیازمند اتومبیل بودم به قدری توان جسمییافتم که می‌توانستم بقیه راه را با دویدن طی کنم. اینیکی از خاطراتی است که من آن را تجربه کردم.
موضوعی دیگر که در میان زائران هم مشهور است توجه به این امر است که شما در مسیر پیاده‌روی اربعین هر خواسته‌ای داشته باشی بلافاصله به آن خواهی رسید. به عنوان مثال اگر غذا یا نوشیدنی معینی را بخواهی سریعاً به آن خواهی رسید و ما این موضوع را تجربه کرده‌ایم. به عنوان مثال کسی می‌خواهد چای با شیریا شربت مخصوصی بخورد به محض نیت کردن به خواسته خود خواهد رسید. یا بگوید مثلا چای زعفران می‌خواهم بلافاصله موکبی ایرانی را خواهد یافت که شربت زعفران توزیع می‌کند.
معتقدم این امور در قالب مسائل طبیعی نمی‌گنجد و هر فرد به محض اینکه خواسته‌ای داشته باشد سریعاً محقق می‌شود. مثلا بگوید کاش جایی باشد که بتوانم در آنجا استراحت کنم، بلافاصله مکانی با صندلی‌های آماده در برابرش ظاهر می‌شود و برادرانی که در زمینه‌ی ماساژ فعالیت دارند را مشاهده می‌کند. این از ویژگی‌هایی است که در زیارت اربعین شاهد آن هستیم. البته خاطرات زیادی دارم اما دقیق به خاطر ندارم . بسیاری از برادران ایرانی که ما با آنها در ارتباط هستیم از خداوند طلب فرزند داشته‌اند چرا که صاحب فرزند نمی‌شدند و در مسیر اربعین حسینی به آنها بشارت فرزند دختر یا پسر داده شده و پس از گذشت زمان و بازگشت به وطن با مراجعه خانم برای آزمایش معلوم شده که خداوند به آنان فرزندی عطا فرموده است.
*درباره آسیب‌شناسی حرکت عظیم پیاده‌روی اربعین اگر نکته‌ای دارید بفرمایید.
هر عقیده و مذهبی، صاحب مجموعه‌ای از آداب و سنن است که به آن اعتقاد داشته و برخی از آثار اجتماعی و مذهبی بر آن مترتب می باشد و ما بر اساس ایمان‌مان در دنیا و آخرت پاداش خواهیم گرفت.
در خصوص سخنانی که در نقد این موضوع احیاناً گفته می‌شود، باید عرض کنم که ما آثار مثبت اجتماعی و مذهبی و نقاط مشترک میان شیعیان اهل بیت(ع) را در مساله اربعین مشاهده کرده‌ایم که این مساله چگونه در نزدیک نمودن شیعیان و تمرکز آنان بر یک هدف تاثیر داشته است. وقتی دشمن، شیعیان اهل‌بیت(ع) را زیر نظر می‌گیرد متوجه می‌شود که آنان دارایمشترکات زیادی هستند و در پی کسب رضایت الهی و شفاعت امام حسین(ع) می‌باشند تا بیماری‌هایشان معالجه شده و به خواستههایشان برسند.
این مجموعه‌ای از امور است که باید بر آنها تمرکز کرده و در تقویت آن میان شیعیان اهل‌بیت کوشش کنیم. تمامی مراجع دینی و مومنان علاقه‌مند هستند تا شیعیان صف یکپارچه باشند. اگر اکنون از هر شیعه سوال کنید، آرزوی او وحدت میان همه شیعیان است. این امر به خودی خود ممکن نمی‌باشد چون قبایل و گروه‌های مختلف شیعه در عراق، ایران، پاکستان و کشورهای دیگر وجود دارند که افکار، اندیشه‌ها و خواستههایشان با یکدیگر متفاوت است. لذا محقق شدن این امر نیازمند تمرکز بر تقویت مشترکات است. یکی از این مشترکات، امام حسین(ع) است.
اگر اکنون از یک ایرانی بپرسی برای چه به عراق می‌روی؟ در پاسخ خواهد گفت: برای امام حسین(ع) و اگر همین سوال را از یک افغانی یا عراقی نیز بپرسی دقیقاً همان جواب فرد ایرانی را به تو می‌دهد و خواهد گفت: دلیلش زیارت امام حسین(ع) است. به دلیل اینکه توجه به امام حسین(ع) یکی از موضوعات مهم مکتب اهل‌بیت(ع) و تشیع است، به عنوان یک نقطه مشترک مورد توجه است. در مذاهب دیگر تشیع مانند زیدیه، اسماعیلیه و فرقه‌های دیگر نیز امام حسین(ع)، یک نقطه مشترک به شمار می‌رود. این فرقه‌ها برخی از ائمه همچون امام رضا(ع) را قبول ندارند، اما امام حسین(ع) را به عنوان یک اصل پذیرفته‌اند. این نقطه مشترک م تواند حرکت رو به جلو شیعیان در تمامی بخش‌های سیاسی، اقتصادی، پرورشی و اخلاقی زندگی را سرعت بخشد.
داوند سبحان وجود امام حسین(ع) را به گونه‌ای قرار داده که می‌تواند هم به عنوان هدفی برای رسیدن و هم سکویی برای حرکت رو به جلو به شمار آید. دشمنان اکنون سیاست "تفرقه بیانداز و حکومت کن" را در پیش گرفته‌اند. اگر ما بتوانیم بر تحکیم روابط میان شیعیان، محبان، مسلمانان و در یک کلمه بشریت با امام حسین(ع) تمرکز کنیم به نتایج خوبی دست پیدا خواهیم کرد.
فکر می‌کنم پیاده‌روی اربعین اکنون به یک گردهمایی جهانی تبدیل شده و و رسانه‌های جهانی به انعکاس خبری آن در سطح جهان پرداخته‌اند که سالیانه شیعیان اهل بیت(ع) با جمعیتیبالغ بر 20 تا 30 میلیون نفر از تمامی جهان به زیارت امام حسین(ع) مشرف شده و شعائر ایشان را احیا می‌کنند.
*در پایان اگر توصیه‌ای به موکب‌داران و زوّار دارید به عنوان حسن ختام بفرمایید.
ابتدا برای آنان دعا می‌کنیم و از خداوند می‌خواهیم اعمال آنان را بپذیرد و ایشان این حالت را برای خود حفظ کنند. امیدوارم حالت روحی و معنوی‌ای که صاحب موکب و زائر در زیارت اربعین به دست می‌آورد، همیشه ادامه یابد و همه‌ی روزهای زندگی ما حسینی(ع) بوده و در خدمت حسین(ع) سپری شود. چرا که ایشان تنها تکیه‌گاهی است که به آن پناهنده می‌شویم. از خداوند می‌خواهیم شفاعت و لطف امام حسین(ع) را شامل حال ما گرداند. همچنین از موکب‌داران می‌خواهم بخشش بیشتری داشته باشند، چرا که برخورداری از نعمت، نیازمند شکر است و خداوند می فرماید: اگر شکر نعمت کنید بر نعمت شما می‌افزایم.
شکر نعمتِ برخورداری از محبت اهل بیت(ع) و فداکاری در مسیر آنان باید ادامه داشته و روز به روز بیشتر شود. به فرزندان، نسل‌ها و دختران خود توصیه می‌کنیم که این ویژگی مورد نظر را همیشه به همراه داشته باشند تا از نعمت اهل بیت(ع) برخوردار شوند. از خداوند متعال می‌خواهیم اخلاق و تربیت پسران و دخترانمان را حسینی و زینبی قرار دهد و آنان را متعهد به احکام الهی نماید و در مسیر محبت امام حسین(ع)، ما را خدمتگزار تمامی زائران آن حضرت از کودکان گرفته تا مردان و زنان قرار دهد.
