تقسیمات توحید افعالی

توحید نظری به سه شاخه کلی تقسیم می شود: توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید افعالی. توحید یعنی توحید ذاتی و صفاتی در مقاله مراتب توحید بیان شد در این نوشتار توحید افعالی را بررسی می کنیم.
توحید در فاعلیت
توحید افعالی شاخه های متعددی دارد مفهومش این است که خداوند متعال نه تنها در ذات و صفاتش بی همتاست که در فاعلیتش هم شریکی ندارد. هر حرکتی، هر فعلی، هر جنبشی، هر قوتی، هر حولی هر چه در دنیا و در هستی هست از اوست. " لاحول و لاقوّة إلّا بآلله " یعنی هر چه هست از اوست. او فاعل علی الاطلاق است.
این مفهوم توحید افعالی است که در یک جمله ما فاعلی در عالم و موثری در عالم جز خدا نمی شناسیم. بقیه فاعلها، بقیه موثرها همه در طول او هستند و فاعلیتشان از اوست ، تأثیرشان به اذن و اراده و حول و قوه اوست.

در خالقیت عالم، در تدبیر عالم، اداره عالم، در روزی دادن به مخلوقات و در هیچ یک از این امور شریکی ندارد و اصلاً موثری در عالم جز خدا نیست " لا موثّر فی الوجود إلّا الله " یعنی همان گونه که در توحید در الوهیت می گوییم " لا اله إلّا الله " در توحید در افعال هم می گوییم " لا موثّر فی الوجود إلّا الله " در هستی موثری جز خدا نیست حتی آن افعالی که ما خیال می کنیم صد در صد فعل خودمان هست مثل بلند شدن، نشستن که از خداست " بحول الله و قوته أقوم و أقعد " با نیرو و حول و قوه خداست که من بلند می شوم و می نشینم گر چه ظاهرش این است که این فعل صد در صد فعل خود من و فعل اختیاری من است اما همین هم از خداست.
این مفهوم توحید افعالی است که در یک جمله ما فاعلی در عالم و موثری در عالم جز خدا نمی شناسیم. بقیه فاعلها، بقیه موثرها همه در طول او هستند و فاعلیتشان از اوست ، تأثیرشان به اذن و اراده و حول و قوه اوست.
توحید در خالقیت
توحید افعالی شاخه های بسیار متعددی دارد که اگر بخواهیم همه آن شاخه ها را بررسی بکنیم شاید بحث های نسبتاً طولانی و خسته کننده ای را نیاز داشته باشد اما به بعضی از شاخه های مهم آن می پردازیم. یکی از شاخه های مهم توحید افعالی ، توحید در خالقیت است. یعنی در آفرینش عالم جز خداوند متعال موثر دیگری نیست. اوست که عالم و ریز و درشت آن را با یک اراده خلق کرده. خالق عالم خداست. او است که بدیع است.
بدیع یعنی خالقی که بدون الگو و بدون نمونه از نیستی ، هستی ایجاد می کند. از عدم مخلوقات را به وجود می آورد و او بارئ و فاطر است یعنی از عدم موجودات را ایجاد می کند. به هر حال خالق عالم خداست و این توحید در خالقیت است. ما خالقی جز خدا سراغ نداریم. این حد از توحید افعالی را حتی مشرکین هم قبول داشتند.
قرآن می گوید اگر از بت پرست ها بپرسی که خالق شما کیست؟ می گویند الله . چه کسی شما را خلق کرده؟ خدا. ابلیس هم که مشرک شد و شرک ورزید این حد از توحید افعالی را قبول داشت. می گفت:
" خلقتنی من نار و خلقته من طین " من را از آتش خلق کردی و انسان را از خاک پس او هم خالق را خدا می دانست.
این اولین شاخه از شاخه های توحید افعالی است و روشن است که خالقیت جز از خداوند متعال نیست.
بدیع یعنی خالقی که بدون الگو و بدون نمونه از نیستی ، هستی ایجاد می کند. از عدم مخلوقات را به وجود می آورد و او بارئ و فاطر است یعنی از عدم موجودات را ایجاد می کند. به هر حال خالق عالم خداست و این توحید در خالقیت است. ما خالقی جز خدا سراغ نداریم. این حد از توحید افعالی را حتی مشرکین هم قبول داشتند.
توحید در ربوبیت
دومین شاخه از شاخه های توحید افعالی توحید در ربوبیت است. رب به معنای مدبر، تدبیر کننده و به اصطلاح همه کاره. عربها به خانم ها می گویند ربّه الدار یعنی همه کاره خانه ، مدیر و مدبّر و اداره کننده خانه. خداوند متعال ربّ العالمین است یعنی تدبیر همه جهانیان به دست اوست. او است که عالم را اداره می کند و عالم را می چرخاند و تدبیر امور عالم به دست اوست. به این معنا جز خداوند متعال خدائی و ربّی وجود ندارد. او رب العالمین و رب همه مخلوقات است و کار همه مخلوقات به دست اوست. اوست که امور همه مخلوقات را تدبیر می کند و نه تنها خلق کرده بلکه اداره می کند.
یک وقت ممکن است کسی چیزی را خلق بکند اما اداره اش به دست او نباشد. یک مهندسی کار خانه ای را تدبیر می کند یا یک بنایی و ساختمانی را می سازد و می رود و اداره و تدبیر و دوام ساختمان دیگر به دست او نیست. اما عالم این گونه نیست ، نه تنها خداوند متعال خلق کرده و در آفرینش عالم جز خدا موثری نبوده بلکه در اداره عالم هم جز خدا موثری وجود ندارد.
منبع: عتقادی استاد محمدی

فرآوری: دکتر جعفری