(متولد1276-متوفی 1355 ه.ق)
ولادت:
آیة الله العظمی حاج شیخ عبد الکریم حائری فرزند مرحوم محمد جعفرمهرجردی،در سال 1276 در میبد یزد چشم به جهان گشود.پدر وی کشاورز پرهیزکار وپارسایی بود.او مقدمات و سطوح را نزد علمای آن روز در یزد فرا گرفت.از آن پس برای ادامه تحصیل راهی عتبات عالیات شد و از محضر اساتید بزرگی همچون سیدمحمد فشارکی اصفهانی،میرزای شیرازی،شیخ فضل الله نوری و میرزا ابراهیم محلاتی در حوزه علمیه سامراء،به فراگیری فقه و اصول پرداخت و پس از مهاجرت مرحوم آیة الله فشارکی به نجف اشرف با استاد خود به نجف آمد و از محضر وی بالاترین بهره هارا برد تا اینکه آن بزرگوار به دیار ابدیت پیوست.او در مجلس درس آخوند خراسانی(ره)حضور یافت و مدتی از محضر پرفیض ایشان نیز بهره مند شد.
پس از چندی با اینکه مرحوم آخوند نیز رهبری شیعیان را به عهده داشت،به کربلا مشرف شد و در آنجا حوزه تدریس برقرار ساخت و به پرورش و تربیت طلاب و دانش پژوهان پرداخت.
هجرت به اراک و قم:
در سال 1332 هجری قمری،بنا به دعوتی که از ایشان شده بود،به اراک مهاجرت کرد و در آنجا حوزه ای بنیان گذاشت و مدت 8 سال در آنجا به پرورش فضلاء و طلاب علوم دینی پرداخت.در آن مدت اقامت در اراک به قصد زیارت حضرت معصومه(س)سفری به قم نمودند که در همین مسافرت بحث از ماندن ایشان و تاسیس حوزه علمیه به میان می آید.ولی برای ایشان این امر تا اندازه ای مشکل می نمود که حوزه را از اراک انتقال دهند،ولی با اصرار علماء و از جمله مرحوم آیة الله بافقی که ایشان را به روایات منقول از امامان تذکر دادند و اینکه در آخر الزمان،قم مرکزعلم و دانش خواهد شد و چه بهتر که توسط شما انجام گیرد.ایشان موافقت می کنند،ولی برای اطمینان خاطر،بنا را بر استخاره می گذارند.این قسمت از آیه می آید که:
...و اتونی باهلکم اجمعین (1) خود و تمام خانواده و فامیل را به اینجا بیاورید.)
آیه را که برای مردم تلاوت می کنند،موج شادی و خرسندی در بین آنان پیدا می شود و به انتظار آن روز فرخنده هجرت می نشینند.
تاسیس حوزه علمیه قم:
سرانجام در سال 1340 ه.ق حوزه علمیه قم،توسط آیة الله حائری در شرائطی دشوار به طور رسمی در قم تاسیس می شود. مشکلات حوزه در آن زمان به اندازه ای بود که اگر الطاف خداوند و همت و پشتکار آن مرد الهی نبود،بی هیچ گمان نشان واثری از آن باقی نمی ماند.توطئه هایی که رضا خان برای انحلال حوزه تدارک دید وجنایتهایی که بر اسلام و روحانیت روا داشت،هر کدام به تنهایی برای نابودی حوزه کافی بود.در آن دوران سیاه خفقان،مرحوم حاج شیخ با استقامت و هوشیاری و باخون دل خوردن،حوزه را حفظ کرد.طلاب که در ابتدا تعدادشان از 600 نفر تجاوزنمی کرد،با مشکلات سیاسی و اقتصادی فراوانی روبرو بودند،به طوریکه از ترس مامورین دولتی مجبور بودند هر روز صبح از مدرسه بیرون آمده و درس و بحث را درخارج شهر در باغات برگزار کنند و آخر شب برای استراحت به حوزه باز گردند.
طرح مساله «متحد الشکل شدن البسه »از سوی حکومت وقت چیزی جز یک توطئه علیه مکتب امام صادق(ع)نبود. ماموران رژیم هر چند وقت یک بار به این بهانه به مدرسه حمله می بردند و عمامه را از سر ارباب عمائم برمی داشتند.اما در چنین شرایطی طلاب به تحصیل علوم دینی ادامه دادند و حوزه را زنده نگه داشتند،و بدون شک این امور قلب آن بزرگ مرد را سخت جریحه دار می ساخت،ولی چون حوزه جدید التاسیس بود،چاره ای غیر از صبر و شکیب و بردباری نمی یافت.
توطئه کشف حجاب:
پس از توطئه متحد الشکل شدن البسه،برنامه استعماری کشف حجاب و اهانت به ساحت نوامیس مسلمین از طرف رضاخان مزدور،به اجرا درآمد.
نوشته اند که وقتی آیة الله حائری از این توطئه خطرناک مطلع شدند،به قدری برآشفتند که با اضطراب و نگرانی فزون از حد به رگهای گلوی خود اشاره کردند وگفتند:«تا پای جان باید ایستاد و من هم می ایستم.ناموس است،حجاب است، ضروری دین و قرآن است.»با این که آیة الله حائری از رذالت و سرسپردگی رضاخان آگاه بود،به ناچار برای او تلگرافی در این باره ارسال نمود که با توجه به شرایط آن زمان بسیار شدید اللحن و قاطع می نمود.طی این تلگراف حاج شیخ،کشف حجاب رامخالفت صریح با طریقه جعفریه و قانون اسلام دانسته و رضاخان را از انجام این گونه اقدامات استعماری،بر حذر داشت.
اینک متن تلگراف:«بنده با اینکه تاکنون در هیچ کاری دخالت نداشته ام،اکنون می شنوم اقدام به کارهایی می شود که مخالفت صریح با طریقه جعفریه و قانون اسلام دارد که دیگر خودداری و تحمل برایم مشکل است.»«الاحقر عبد الکریم حائری »
ولای به اهل بیت(ع):
محبت و ارادت نسبت به اهل بیت(ع)با معرفت و شناخت ایشان رابطه مستقیم دارد.یعنی هر چه معرفت افزایش یابد، محبت بیشتر می شود.اما رسیدن به مقام والای شناخت برای کمتر کسی میسر است. مرحوم حاج شیخ از جمله عاشقان و عارفان مقامات اهل بیت عصمت(ع)بود،چندان که با ذکر نام ابا عبد الله الحسین(ع)اشک از دیدگانشان سرازیر می شد. دستورداده بود که همیشه قبل از شروع درس چند دقیقه ای روضه خوانده شود.گاه در ایام عاشورا،خود آن مرحوم میان عزاداران می رفت و مرثیه می خواند.
از جمله برنامه های سوگواری که ایشان در ایران بنا نهادند،عزاداری ایام فاطمیه در ماه جمادی الثانی بود که تا پیش از آن در ایران مرسوم نبود و ایشان این سنت حسنه را احیاء کرد و همواره در این ایام در مدرسه فیضیه مجلس روضه خوانی برقرارمی نمود و نسبت به مادر ائمه اطهار(ع)،بانو صدیقه طاهره(ع)عزاداری و ادای احترام می نمود.
خدمات ارزنده آیة الله حائری نسبت به مستضعفین:
آیة الله حاج شیخ عبد الکریم حائری،نه فقط به طلاب حوزه علمیه رسیدگی می نمود،بلکه همواره در فکر بینوایان و مستمندان و عامه مردم بوده و از احوال آنهاجویا می شد و به افراد درمانده شهریه می داد.شبهای عید نیز برای فقراء عیدی در نظرمی گرفت.در یکی از سالهایی که قحطی سایه شوم خود را بر کشور افکنده و فقراء درسختی به سر می بردند، «دار الاطعامی »تاسیس کرد که دائما فقراء را اطعام می نمود.
دیگر از خدمات ارزنده ایشان تاسیس مریض خانه ای برای بیچارگان و فقراء بودکه مرحوم «سید الاطباء کهکی »را برای معالجه بیماران به آنجا آورده بود.پس از مدتی که توسط افراد نیکوکار،مقداری پول جمع آوری شد،به پیشنهاد مرحوم حاج شیخ،بیمارستان فاطمی را ساختند و خود ایشان نخستین کلنگ را به دست مبارکشان بر زمین زدند. ساختن «قبرستان نو»در کنار رودخانه،و هم چنین تعمیر دو مدرسه علمیه «دار الشفاء»و«فیضیه »و تاسیس کتابخانه مدرسه فیضیه از فعالیتهای ارزشمند ایشان می باشد.جالب توجه اینجاست که این مرد بزرگ که در زمان حیات خویش آن همه خدمات قابل تقدیر انجام داده بود و وجوه فراوانی به دست مبارکش می رسید،در عین حال پس از درگذشتش تمام اثاثیه اش به 1500 تومان نمی رسید و بیش از این مبالغ نیزمدیون بود که با وجود آن همه پول سهم امام که توسط ایشان پرداخت می شد،حاضرنبود دیون خود را از بیت المال بپردازد،و هنگامی که طلبکاران از این مطلب آگاه شدند،تمام دیون خود را به آن بزرگوار بخشیدند.
شاگردان آیة الله حائری:
بی گمان برجسته ترین و مهم ترین خدمات آن فقیه معظم،تاسیس حوزه علمیه قم و تربیت شاگردانی والا مقام می باشد که یکی از آنها افتخار عالم تشیع،سرور سروران،حضرت امام خمینی(قدس سره)می باشد که همواره ایشان را به نام «شیخ ما»یا«استادما»یاد می کردند.
شاگردان برجسته ایشان از 80 تن تجاوز می کنند که ما تنها چند نفر از آنان را نام می بریم.شاگردانی که خود واحد کالالف می باشند،ولی در هر حال علمای متعددی ازمحضر پرفیض او استفاده کرده اند که بیشتر آنها مجتهدین نام آور معاصر می باشند.نام برخی از آنان را در اینجا یادآور می شویم:
1-آیة الله حاج آقا روح الله کمالوند
2-آیة الله حاج سید ابو الحسن رفیعی قزوینی
3-آیة الله آخوند ملا علی معصومی همدانی
4-آیة الله العظمی حاج سید محمد رضا گلپایگانی
5-آیة الله سید یحیی یزدی
6-آیة الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی(ره)
7-آیة الله سید احمد لواسانی
8-آیة الله سید احمد زنجانی
9-آیة الله سید صدر الدین صدر
10-آیة الله سید محمد حجت
11-آیة الله میرزا هاشم آملی
12-آیة الله سید محمد داماد یزدی
13-آیة الله فاضل لنکرانی
14-آیة الله سید مهدی انگجی
15-آیة الله سید محمد حسن مدرسی
16-آیة الله العظمی سید احمد خوانساری
نظر مرحوم آیة الله شیخ مرتضی حائری در مورد استاد و والد خویش:
در ارتباط با شناخت روحیات و صفات اخلاقی و فضیلتی مؤسس حوزه علمیه قم،نگارنده روز جمعه 26 محرم 1401 به حضور آیة الله مرحوم حاج شیخ مرتضی حائری،فرزند ارشد آن مرحوم به منزل او واقع در تکیه سید حسن مشرف گردید و دراین زمینه سؤالاتی مطرح شد که مطالب زیر محصول آن ملاقات می باشد.
معظم له نخست از آن نظر که آیة الله حائری والد ایشان هستند و توصیف از اویک نوع تنزیه نفس و تعریف از خویشتن و خاندان است،از پاسخ دادن امتناع داشتند،ولی سؤال از جنبه دیگر مورد پرسش قرار گرفت و آن این چنین بود که آیة الله حائری نه از نظر پدر بودن،بلکه از آن نظر که استاد و معلم روحی شما هستند،آنچه از ایشان در مدت تحصیل دریافت داشته اید که می تواند برای خوانندگان مفید و سازنده باشد،مطالبی بیان دارید.
معظم له جزوه ای را که در این مورد نگاشته بودند،در اختیار نگارنده قرار دادند وسه نکته جالب از خصوصیات اخلاقی ایشان را بیان داشتند که در روزگار وانفسای امروزین می تواند مورد توجه و شایان عنایت و دقت باشد:
1- توجه به حقوق همسر:
او از ویژگیهای اخلاقی خاصی برخوردار بود که گاهی انسان را در برابر آن همه تهذیب نفس و تربیت اسلامی مبهوت می سازد.او در زندگی به مسائلی توجه داشت که معمولا از دیدگاه اغلب افراد،مورد غفلت و بی توجهی قرار می گیرد.فی المثل قبل ازاختیار والده ما،همسر اولی داشت که بینایی خود را از دست داده بود،ولی آن مرحوم به صورتیکه توجه ما و دیگر افراد عائله را بر نیانگیزاند،از توجه و رعایت حقوق او هرگزغفلت نداشت و حتی از مرحوم فرید اراکی شنیدم که او مشاهده کرده بود،بارها با آن سن و سال و موقعیت،در موقع نیاز او را به کول می گرفته است و به عنوان رفع نیازهای ضروری و تغییر محل،به این طرف و آن طرف یا گاهی در تابستان در هوای گرم قم به پشت بام می برده است،به صورتی که مادر و همشیره ها آگاهی و اطلاع پیدا نمی کردند تاطبق معمول خصوصیات روحی زنان،تحریک نگردد.
2- ایثار به دیگران:
مرحوم سید محمد فشارکی،استاد اصول و فقه،آقای ضیاء عراقی و والد،ودیگر اساتید حوزه علمیه نجف،با همه علم و فضیلت و بزرگواری که داشت،در کمال فقر و نیاز مادی زندگی می کرد.مرحوم والد در دوران طلبگی چندین سال تکفل خرج او و پس از رحلت او تکفل خرج فرزندان او را بر عهده داشت و از درآمد اندکی که پیدامی کرد،آنان را بر خویشتن ایثار و مقدم می شمرد،در صورتی که خود کمال نیاز راداشت.
قرآن کریم می فرماید:
و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصة
(ترجمه:و دیگران را بر خوشتن مقدم می دارند،هر چند خود نیاز و حاجتی داشته باشند.) (2)
3- گرسنگی خانواده در شب رحلت مؤسس حوزه علمیه قم:
سؤال دوم در رابطه با سخنان رهبر عالیقدر انقلاب،حضرت امام خمینی(ره)درسال 1342 قبل از واقعه 15 خرداد بود، جایی که در مقام رد یاوه گویی شاه می فرمایند:
«...مایی که وقتی مرحوم حاج شیخ عبد الکریم حائری مان از دنیا می رود،آقازاده هاشان همان شب شام ندارند،مفتخوریم یا آنان که بانکهای خارجی را پرکرده اند و باز دست از سر ملت برنمی دارند،مفتخور نیستند؟»سؤال این بود که با توجه به مقام قدس و فتوی و احتیاط خاصی که از مرحوم مؤسس حوزه علمیه قم سراغ داریم،آیا احتیاط و رعایت موازین اسلامی تا این حدمورد دقت باشد که فرزندان مؤسس عالیقدر حوزه تامین نداشته باشند؟خواهشمنداست چگونگی آن را بیان فرمائید.
در پاسخ فرمودند:«حقیقت همان است که معظم له بیان داشته اند،مرحوم والددر صرف وجوه شرعیه معیارهای خاصی را در نظر می گرفت و ویژگیهایی داشت.
پولها و وجوه شرعی را در مراکز خاصی نگهداری می کردند،بی آنکه در مصارف شخصی خودمان صرف نمایند و قبل از فوت موارد آنها را تعیین و با کمال روشنی مصارف آنها را مشخص کرده بودند و احدی را حق دخالت در آنها نبوده است.در آن روز رحلت ایشان در مضیقه بودیم،تا اینکه پنجاه تومان از آقای سید ابو الفضل زنجانی قرض گرفتیم تا در راه مخارج شخصی خود صرف کنیم و سپس با فضل الهی گشایش در امور زندگی ما پدید آمد.»
این سه مورد از مرحوم حضرت آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری استماع گردید.او نیز که با وجود شهرت و اعتبار تام و تمام در فضیلت و تقوی همانند پدربی اعتناء به مسائل زندگی و مادیات،و پشت پا زده به تشبثات و زد و بندهای ظاهری ومعمولی در یک خانه محقر و گلی،در همان خانه موروثی پدر زندگی می کردند،درست نمودار عینی و تجسم خارجی از زندگی پدر عالیقدر بودند.ایشان در اظهار حق و دفاع از واقعیت و حمایت از مظلوم بی نظیر بودند.خداوند متعال در میان علماء ودانشمندان امثال ایشان را فراوان فرماید و روح بلندشان را شاد فرماید!
تالیفات آیة الله حائری:
ایشان در کنار خدمات و فعالیتهای زعامت و مرجعیت،از توجه به فعالیتهای علمی و فکری باز نمی ایستادند،و از مهم ترین فعالیت رجال دینی که همان فعالیتهای فکری و علمی آنان می باشد،غفلت نداشتند.از این رو مشاهده می گردد که در کنار آن همه اشتغالات،به تالیفات و تصنیفات ارزنده ای نیز دست یازیده اند که از آثار ایشان می توان کتابهای زیر را یاد نمود:
1-تقریرات درس استاد بزرگوارش،مرحوم سید محمد فشارکی که در دوران حیات او به رشته تحریر درآورده است.
2-درر الفوائد،در اصول فقه که چندین بار در ایران به طبع رسیده است.
3-کتاب الرضاع،در مورد احکام شیر دادن
4-کتاب الصلوة که بارها در تهران و قم چاپ شده است.
5-کتاب المواریث،در مورد ارث و احکام آن
6-کتاب النکاح،در مورد ازدواج و ابواب آن
وفات آیة الله حائری:
آیة الله حائری پس از آن همه خدمات ارزنده و آثار باقیه و صالحه که از خود به یادگار گذاشتند،و پس از تحمل آن همه رنجها و سختیهای توان فرسا،دچار ضعف وکسالت شدند تا سرانجام در شب هفدهم ذی القعده 1355 هجری قمری با83 سال عمر پربرکت در قم،به لقاء الهی پیوست.مردم متدین قم با شنیدن این خبرتاسف انگیز،شیون کنان به خیابانها ریختند و با گریه و زاری جنازه آن بزرگ مرد پارسا راپس از تشییع با شکوه در جوار حضرت معصومه(علیها السلام) (بالای سر)به خاک سپردند. (3)
رحمة الله علیه رحمة واسعه
پی نوشتها:
1- سوره یوسف،آیه 93.
2- سوره حشر،آیه 9.
3- در مورد زندگی این بزرگ مرجع مؤسس،می توان به منابع زیر مراجعه نمود:آثار الحجة تالیف شیخ محمد رازی- علمای معاصرین مرحوم خیابانی- ریحانة الادب تالیف مرحوم مدرس- گنجینه دانشمندان تالیف رازی- یکصد سال مبارزه روحانیت،تالیف نگارنده،جلد سوم- مجله نور علم از انتشارات جامعه مدرسین.
