کشورهای جهان، عزم جدی برای خلق و توسعه یک ارز دیجیتال ملی و دستیابی به یک نظام مبادلاتی ایمن، فراگیر، کارآمد و نوآورانه تحت نظارت بانک‌های مرکزی خود دارند. با توجه به اهمیت موضوع، اداره کل پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا در سلسله گزارش‌هایی به بررسی ابعاد مختلف ارز دیجیتال بانک مرکزی می‌پردازد.
در گزارش نخست، به این نکته اشاره کردیم که کشورها یکی پس از دیگری، اهداف خود را بر توسعه دارایی‌های دیجیتالی ملی در قالب ارزهای دیجیتال بانک مرکزی قرار داده‌اند و ایران نیز در این مسیر گام برداشته است.
در بخش دوم این گزارش، به تبیین مفهوم و کارکردهای ریال دیجیتال می‌پردازیم.
به عقیده صاحب‌نظران و محققان اقتصادی، مهمترین پیامد عملیاتی خلق و انتشار ریال دیجیتال، مکانیزم ضدتحریمی آن خواهد بود. بر این اساس، توسعه «ریال دیجیتال» می‌تواند گامی بلند در راستای بهره‌مندی از منافع ملی و بین‌المللی پولی و اقتصادی در جهت تقویت ارزش پول ملی باشد.
مفهوم ریال دیجیتال
ریال دیجیتال ایران، پول دیجیتال مبتنی بر توکن بانک مرکزی ایران و معادل و هم ارزش با اسکناس‌های واحد ریال است؛ در واقع ریال دیجیتال، نسخه الکترونیک وجه نقدی ریال (اسکناس و سکه) است که به صورت دیجیتال با استفاده از فناوری دفترکل توزیع شده، منتشر می‌شود.
چرا بانک مرکزی قصد انتشار ریال دیجیتال را دارد؟
بانک مرکزی با هدف بسترسازی برای توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور اقدام به طراحی و انتشار ریال دیجیتال می‌کند.
با توجه به شکل‌گیری مفهوم اقتصاد پلتفرمی در سال‌های اخیر و پیش‌بینی حرکت به سمت اقتصادهای مبتنی بر بلاک‌چین، تصور دنیای فراگیر مبتنی بر توکن در سراسر جهان دور از ذهن نیست؛ به‌گونه‌ای که هر موجودیت مالی حقیقی دارای مابه‌ازای دیجیتال در شکل توکن بوده و موجودیت‌های مجازی نیز هویتی مبتنی بر توکن خواهند داشت.
در چنین فضایی، استفاده از یک ابزار دیجیتال پرداخت مناسب برای تامین امکان ارائه خدمات مالی به موجودیت‌های مبتنی بر توکن نیازی اساسی بوده و از اساس مفهوم اقتصاد دیجیتال به شکل کامل آن در چنین فضایی محقق خواهد شد.
عدم پاسخگویی مناسب به این نیاز در حوزه دیجیتال، استفاده از سایر دارایی‌های رمزنگاری شده خصوصی و غیرقابل ردیابی را به‌عنوان ابزار پرداخت تشدید کرده و حاکمیت پولی بانک‌های مرکزی را با مخاطره جدی مواجه می‌کند.
بانک مرکزی اعتقاد دارد توسعه ریال دیجیتال، می‌تواند موجب ایجاد فرصت‌های مناسبی در حوزه‌های اقتصادی، فنی و کسب و کار شودویژگی‌های مهم و کاربری ریال دیجیتال
ریال دیجیتال بانک مرکزی، شکل سوم پول منتشره در تاریخ بانکداری ایران خواهد بود که به طور انحصاری توسط بانک مرکزی به صورت دیجیتال منتشر شده و بدهی مستقیم این نهاد محسوب می‌شود و هم قوانین مربوط به انتشار اسکناس در کشور، بر ریال دیجیتال بانک مرکزی نیز مترتب خواهد بود. به طور خلاصه، برخی از مهمترین مشخصه‌های کلیدی ریال دیجیتال به این شرح است:
1_ ریال دیجیتال بانک مرکزی همانند اسکناس و مسکوک، کاربری عمومی دارد؛ به صورت دیجیتال در کیف ریال دیجیتال مشتریان قرار می‌گیرد و به صورت همتا به همتا قابل انتقال است.
2_ ریال دیجیتال مشتریان بانک‌ها در حساب بانکی نگهداری نمی‌شود، بلکه در مشابهت با اسکناس، بدون نیاز به حساب بانکی در کیف ریال دیجیتال خود مشتریان نگهداری می‌شود.
3_ ریال دیجیتال مبتنی بر توکن بوده و در آن از فناوری رمزنگاری دارایی‌های دیجیتال استفاده شده است.
4_ امکان تبدیل یک به یک ریال دیجیتال به دیگر انواع پول رایج کشور از جمله اسکناس وجود دارد.
5_ صرف انتقال ریال دیجیتال از یک کیف ریال دیجیتال شخصی به کیف ریال دیجیتال شخصی دیگر (بدون ارائه سایر خدمات) مستلزم پرداخت کارمزد نیست.
6_ ریال دیجیتال قابلیت اعمال سقف تراکنش و مقدار قابل نگهداری در کیف ریال دیجیتال را دارد.
7_ هیچگونه سودی بر ریال دیجیتال پرداخت نمی‌شود.
8_ ریال دیجیتال به منظور تسویه مبادلات خرد استفاده می‌شود و در هدف‌گذاری اولیه جهت اجرای آزمایشی برای تسویه میان بانک‌ها و اجرای سیاست‌های پولی کاربردی نخواهد داشت.
مزایای خلق و انتشار ریال دیجیتال برای اقتصاد ایران
بانک مرکزی اعتقاد دارد توسعه ریال دیجیتال، می‌تواند موجب ایجاد فرصت‌های مناسبی در حوزه‌های اقتصادی، فنی و کسب و کار شود که به برخی از این مزایا می‌پردازیم:
تأمین نیازهای پرداخت در حوزه اقتصاد دیجیتال
نسل بعدی پرداخت‌ها باید از اقتصاد دیجیتالی حمایت بیشتری کند و امکان برقراری ارتباطی بی‌نقص بین خدمات مختلف مورد استفاده خانوارها و مشاغل را فراهم سازد. بنابراین، طراحی ریال دیجیتال اقدامی ضروری در این جهت است.
جلوگیری از وقوع ریسک‌های احتمالی ناشی از عملکرد ارزهای دیجیتال مرسوم و خصوصی
سیستم‌های پرداخت نوین که با عنوان ارزهای دیجیتال مرسوم و خصوصی و با هدف استفاده در معاملات خرد و کلان بوجود آمده‌اند، به دلیل نوسان‌های زیاد بازار و تاثیر هیجان‌های سرمایه‌گذاران این نوع از رمزارزها، می‌تواند موجوبات ایجاد ریسک‌های احتمالی در سیستم‌های پرداخت و ابزار ذخیره ارزش را بوجود آورده و توانایی کاربران در مدیریت نقدینگی و انجام تعهدات پرداختی را به شدت کاهش داده و در نتیجه، سبب کاهش شدید اعتماد به سیستم مالی و تسری احتمالی آن در کل نظام اقتصادی یک کشور شود.
به همین دلیل، ریال دیجیتال می‌تواند ضمن تامین برخی مختصات پول‌های مورد نیاز در بسترهای کسب‌وکاری نوین، از خطرهای احتمالی دارایی‌های رمزنگاری‌شده خصوصی یا ارزهای دیجیتال مرسوم بکاهد.
ریال دیجیتال می‌تواند ضمن تامین برخی مختصات پول‌های مورد نیاز در بسترهای کسب‌وکاری نوین، از خطرهای احتمالی دارایی‌های رمزنگاری‌شده خصوصی یا ارزهای دیجیتال مرسوم بکاهدبهبود در فرآیند دسترس‌پذیری و به‌کارگیری و توسعه استفاده از پول ملی
در حال حاضر فراگیرترین گونه پول بانک مرکزی، اسکناس است؛ اما ریال دیجیتال امکان نگهداری پول بانک مرکزی به شکل الکترونیکی را فراهم می‌سازد. این امر به دسترس‌پذیری هر چه بیشتر پول بانک مرکزی منجر می‌شود که نقش اساسی در حمایت از ثبات پولی و مالی دارد.
افزایش انعطاف‌پذیری نظام‌های پرداخت با انتشار ریال دیجیتال
معرفی ریال دیجیتال می‌تواند از طریق فراهم‌آوردن شکل جدیدی از پول بانک مرکزی و زیرساخت پرداخت جدید، راه را برای حفظ ثبات پولی و مالی در صنعت بانکداری جمهوری اسلامی ایران فراهم کند و در نتیجه، تقویت انتقال سیاست‌های پولی به اقتصادی گسترده‌تر و افزایش انعطاف‌پذیری نظام‌های پرداخت را موجب شود.
ریال دیجیتال، مکملی برای پول نقد و جلوگیری از رشد هزینه‌های چاپ و توزیع اسکناس
انتشار و توسعه ریال دیجیتال می‌تواند تا اندازه زیادی باعث کاهش فشار تقاضای اسکناس در جامعه شده و سبب کاهش هزینه‌های چاپ، نگهداری و توزیع این‌گونه از پول فیزیکی شود.
معایب انتشار و توسعه ریال دیجیتال بر اقتصاد ایران
در کنار مزایایی که برای انتشار و توسعه ریال دیجیتال برشمرده شد، برخی معایب نیز در این زمینه توسط کارشناسان و متخصصان پولی بیان شده است:
اثرات عرضه ریال دیجیتال بر متغیرهای پولی و واسطه‌گری بانک‌ها
چنانچه مانده قابل توجهی از سپرده‌های بانکی به ریال دیجیتال بانک مرکزی تبدیل شود، می‌تواند توانایی بانک‌های عامل در ارائه تسهیلات و وام‌دهی را به‌شدت کاهش دهد.
این امر سبب می‌شود بانک‌ها حجم قابل‌توجهی از سپرده‌های معاملاتی کم‌هزینه خود را از دست داده و حاشیه سود آنها، به طور محسوسی تحت تاثیر قرار گیرد که خود این موضوع بار دیگر می‌تواند به افزایش هزینه‌های وام‌دهی بانک‌ها منجر شود.
از سوی دیگر، از آنجا که به کیف پول‌های ریال دیجیتال، سودی تعلق نمی‌گیرد، مردم همچنان انگیزه خواهند داشت تا پول خود را در سپرده‌های بانکیِ دارای بهره نگهداری کرده و به این ترتیب، تقاضا برای ریال دیجیتال به‌شدت کاهش می‌یابد. همچنین تبدیل سپرده به ریال دیجیتال، می‌تواند به اضافه برداشت بانک‌ها از ذخایر خود نزد بانک مرکزی منجر شده و این مساله، توانمندی بانک‌ها برای مواجهه با ریسک‌ها یا الزامات نقدینگی نظارتی خود که نیاز به جایگزینی برخی از این ذخایر دارد را کاهش می‌دهد.
توسعه ریال دیجیتال و هزینه‌های تحمیلیِ زیرساخت اکوسیستم مالی
پول دیجیتال بانک مرکزی قابلیت کاهش هزینه چاپ پول را دارد. با این حال، استفاده از این نوع پول نیازمند وجود زیرساخت‌هایی است که خود شامل هزینه‌های ثابت و متغیر است. اطمینان از فزونی منافع بر هزینه‌های موصوف از ضروریات توسعه ریال دیجیتال خواهد بود.
ابهام‌های ناشی از نوظهور بودن ارزهای دیجیتال بانک مرکزی
از آنجا که هنوز داده‌های جامعی برای تجزیه و تحلیل عملکرد ارز دیجیتال بانک مرکزی به جز برخی اطلاعات اندک مربوط به نمونه‌های آزمایشی وجود ندارد، شیوه اثر آن بر سیاست‌های پولی و ثبات مالی و نیز قدرت بازاری بانک‌های تجاری به‌ویژه در مواجهه با شوک‌های خارجی در اقتصاد مانند تحریم‌های اقتصادی و غیره با ابهام‌هایی مواجه است. در حقیقت فقدان داده‌های تاریخی، خود می‌تواند به‌عنوان یک ملاحظه مهم تلقی شود.