بانی ترافیک و آلودگی

به‌‌‌طور کلی باید گفت، ازدیاد ذرات آلاینده هوا در تهران رابطه معناداری با «طول خطوط مترو» و در مجموع «ضعف شبکه حمل‌ونقل عمومی شهری» دارد که منجر به «ازدحام بیش از حد خودروهای شخصی در معابر پایتخت» شده است. «دنیای‌اقتصاد» در این گزارش به چرایی مردودی تهران در موضوع حل ترافیک و آلودگی شهری در مقایسه با سه کلان‌شهر لندن، نیویورک و برلین می‌‌‌پردازد که این رنکینگ بر اساس داده‌‌‌های مرکز مطالعات و برنامه‌‌‌ریزی شهر تهران در پژوهشی با عنوان «تحلیل مقایسه‌ای شاخص‌‌‌های ترافیکی تهران و چند کلان‌شهر جهان» ارائه شده است.

در رتبه‌‌‌بندی کلان‌شهرها بر اساس شاخص‌‌‌های ترافیکی، «بدترین وضعیت» به تهران تعلق گرفته است که این را می‌توان در پایین بودن سهم حمل‌ونقل همگانی تهران در مقایسه با کلان‌شهرهای جهان دانست. در واقع باید گفت، هرچقدر سهم وسایل نقلیه عمومی در کلان‌شهرها افزایش یابد، میزان انتشار آلاینده‌‌‌ها کاهش یافته و سطح آلاینده‌‌‌ها پایین خواهد آمد. همچنین اگرچه، وضعیت سرانه طول خطوط حمل‌ونقل همگانی تهران نسبت به میانگین پایین نیست، اما سهم استفاده مردم از این شیوه بسیار پایین‌‌‌تر از میانگین است. این در حالی است که مهم‌ترین اصل توسعه پایدار شهری، مبتنی بر توسعه درست و صحیح حمل‌ونقل همگانی است که این توسعه صحیح، خود موجب کاهش سطح آلاینده‌‌‌ها، ترویج حمل‌ونقل پاک و کاهش تردد وسایل نقلیه در سطح شهر خواهد شد.

این کمبود و ضعف شبکه‌های حمل‌ونقل همگانی را می‌توان در تعداد سفرهای روزانه شهری تهران با دیگر کلان‌شهرها مشاهده کرد. تعداد سفرهای روزانه تهران نزدیک به 20 میلیون سفر در روز ثبت شده است و این در حالی است که تنها 2میلیون از این سفرها از طریق حمل‌ونقل همگانی صورت می‌گیرد و سهم استفاده از شبکه حمل‌ونقل عمومی در تهران، تنها تقریبا 19درصد است. اگرچه نیویورک، یکی از بزرگ‌ترین کلان‌شهرهای جهان نیز روزانه حدود 21 میلیون سفر روزانه را به ثبت رسانده است، اما این کلان‌شهر با برخورداری از بزرگ‌ترین خطوط مترو در جهان میانگین سفرهای روزانه خود را به 33 دقیقه رسانده که مسافت طی‌شده در هر سفر تنها 6.5 کیلومتر است.

تقویت و پیشرفت قابل‌توجه در زیرساخت‌‌‌های مترو باعث شده این شبکه حمل‌ونقلی در این کلان‌شهر بیشترین میزان از سهم حمل‌ونقل همگانی را به خود اختصاص دهد و روزانه 4.8 میلیون نفر با مترو در سطح نیویورک تردد کنند و در مجموع بیش از 6.5 میلیون از سفرهای روزانه با شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی تحقق می‌‌‌پذیرد. در لندن نیز به عنوان دیگر کلان‌شهر موفق در موضوع حل چالش‌های ترافیکی و آلودگی شهری با وجود 20 میلیون سفر روزانه، 6.6 میلیون سفر روزانه با ناوگان حمل‌ونقل عمومی لندن صورت می‌گیرد و برلین که تنها 13 میلیون سفر روزانه را تجربه می‌کند، بیش از 5 میلیون از سفرها از طریق حمل‌ونقل همگانی اتفاق می‌‌‌افتد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد، بین سرانه طول خطوط همگانی و سطح آلایندگی هوای کلان‌شهرها رابطه مستقیمی وجود دارد، یعنی در شهرهایی که حمل‌ونقل همگانی بیشتر گسترش یافته، میزان انتشار آلاینده نیز پایین‌‌‌تر است. در این رنکینگ، سه کلان‌شهر لندن، نیویورک و برلین بیشترین میزان سرانه خطوط همگانی را به خود اختصاص داده‌اند و همین امر منجر به پایین بودن میزان انتشار آلاینده‌‌‌های هوا در این سه کلان‌شهر جهانی شده است. بر اساس داده‌های ارائه‌شده در این پژوهش، برلین بیشترین میزان سرانه خطوط حمل‌ونقل همگانی را با 500 متر به ازای هر ‌هزار نفر به خود اختصاص داده است و این حجم بالای خطوط همگانی باعث شده تا میانگین سالانه شاخص ذرات معلق این کلان‌شهر تنها 9.7 میکروگرم بر مترمکعب باشد و نیویورک و لندن نیز با 182 و 75 متر طول خطوط همگانی به ازای هر‌هزار نفر، ذرات معلق آلاینده هوای خود را به 7 و 11.4 میکروگرم بر مترمکعب رسانده‌‌‌اند.

این در حالی است که تهران به‌‌‌دلیل سهم پایین خود در سرانه خطوط حمل‌ونقل همگانی، با 45 متر به ازای هر‌ هزار نفر، دارای 26 میکروگرم در مترمکعب ذرات معلق در شاخص‌‌‌های سالانه خود است، که این کلان‌شهر را به یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان تبدیل کرده است. این موضوع، رابطه مستقیمی با ضعف مدیریت شهری در حل بحران ترافیک‌‌‌شهری و کمبود و ضعف شبکه‌‌‌های حمل‌ونقل عمومی دارد.

با بررسی زیرساخت‌‌‌های ترافیکی تهران، ضعف زیرساخت‌‌‌های حمل‌ونقل همگانی را می‌توان ناشی از ناکافی بودن زیرساخت‌‌‌های مترو و کمبود ناوگان اتوبوس‌‌‌های تندرو شهری دانست. در نظام مقایسه‌‌‌ای تهران با سه کلان‌شهر مورد بررسی، باید گفت، در حالی طول خطوط متروی تهران حدود 245 کیلومتر با 136 ایستگاه برآورد شده است، که این میزان در متروی لندن 400 کیلومتر با 272 ایستگاه، برلین 470 کیلومتر با 239 ایستگاه و در نیویورک 1355 کیلومتر با 470 ایستگاه است. در عین حال سهم قابل‌توجه تعداد ناوگان اتوبوس‌‌‌های تندرو در این کلان‌شهرها منجر به کاهش ترافیک‌های شهری و به حداقل رساندن ذرات آلاینده هوا در این شهرها شده است.

یکی از عمده‌‌‌ترین ضعف‌‌‌های مدیریت شهری تهران در کمبود حمل‌ونقل همگانی را باید در ناوگان اتوبوسرانی مشاهده کرد. در حالی که تعداد سفرهای روزانه تهران نزدیک به 20 میلیون نفر است، تنها 2هزار ناوگان اتوبوسرانی در سطح شهر وجود دارد که بخش عمده این اتوبوس‌ها نیز فرسوده بوده و نیاز به تعمیر و نوسازی دارند. این درحالی است که در سیستم اتوبوسرانی لندن بیش‌از 9هزار ناوگان در حال فعالیت است.

مطابق با رنکینگ جهانی شاخص‌‌‌های ترافیکی کلان‌شهرها، «تهران» باتوجه به وضعیت حمل‌ونقل همگانی نسبت به میانگین جهانی در سطح پایین‌‌‌تری قرار دارد و همین امر باعث می‌شود تا سهم سفرهای روزانه تهرانی‌‌‌ها از شبکه حمل‌ونقل عمومی از میانگین جهانی پایین‌‌‌تر باشد. سهم تهران از حمل‌ونقل همگانی تنها 19درصد است، در حالی که این رقم به‌‌‌طور متوسط در کلان‌شهرهای جهان 43درصد برآورد شده است و به‌‌‌طور خاص در سه کلان‌شهر مورد بررسی یعنی لندن، نیویورک و برلین به ترتیب، 33درصد، 31درصد و 38‌درصد بوده است.

در مقابل به همان میزان که سهم حمل‌ونقل همگانی تهران از سایر کلان‌شهرها پایین‌‌‌تر بوده، سهم استفاده از خودروی شخصی نسبت به میانگین جهانی بیشتر است که این موضوع خود بیانگر ضعف در سیستم حمل‌ونقل همگانی انبوه‌بر در شهر تهران است. در رنکینگ جهانی کلان‌شهرها، تهران با 49‌درصد بیشترین سهم استفاده از خودروی شخصی در سفرهای روزانه را به خود اختصاص داده است، این در حالی است که میانگین جهانی استفاده از خودروی شخصی 36‌درصد است. اگرچه لندن نیز با 39درصد سهم قابل‌توجهی در استفاده از خودروی شخصی در سفرهای روزانه شهری دارد، اما در این کلان‌شهر علاوه بر کیفیت بالای خودروها، خطوط حمل‌ونقل همگانی بسیار قوی و از آن مهم‌تر سهم قابل‌توجه «سفرهای پیاده» در سفرهای روزانه شهری، این کلان‌شهر را به یکی از پاک‌‌‌ترین شهرهای جهان تبدیل کرده است.

آمارهای ارائه‌شده از کلان‌شهرهای جهان نشان می‌دهد که نمره تهران از سهم «پیاده‌روی به مقصد محل کار یا منزل» در مقایسه با دو کلان‌شهر لندن و برلین «صفر» است که این امر به‌‌‌دلیل دور بودن مسافت محل کار به منزل است که عمده سفرهای روزانه 20 میلیونی تهرانی‌‌‌ها را محدود به استفاده از خودروهای شخصی و پس از آن ناوگان حمل‌ونقل عمومی کرده است و پیاده‌‌‌روی سهمی در سفرهای روزانه شهری آنها به‌‌‌دست نیاورده است. این در حالی است که حدود 33‌درصد از سفرهای روزانه درون‌شهری لندن به پیاده‌روی اختصاص دارد و این رقم برای کلان‌شهر برلین 31‌درصد برآورد می‌شود.

همچنین علاوه بر پیاده‌‌‌روی، استفاده از «دوچرخه»، دیگر روش حمل‌ونقل در تردد شهری این کلان‌شهر است که سهم قابل‌توجهی از سفرهای روزانه برلین را به خود اختصاص داده است. 13‌درصد از سفرهای روزانه برلین به سفر با دوچرخه تعلق دارد. همچنین لندن نیز به‌‌‌دلیل توجه ویژه به شاخص‌‌‌های ترافیکی و زیست محیطی، در زیرساخت‌‌‌های ترافیکی خود، موضوع تردد شهری با دوچرخه را به یکی از سیاست‌‌‌های مهم اصلی مدیریت شهری تبدیل کرده است، به‌‌‌طوری که سیستم کرایه دوچرخه لندن در سال‌های اخیر فعالیت خود را افزایش داده است و سیستم دوچرخه سانتاندر در حال حاضر یکی از سیستم‌های فعال حمل‌ونقل در لندن به‌‌‌شمار می‌رود که با 750 ایستگاه دوچرخه و حدود 11000 دستگاه دوچرخه در راستای سیاست کاهش بار ترافیکی و آلودگی این کلان‌شهر در حال فعالیت است.

در مجموع آنچه می‌تواند تهران را از ازدحام بیش از حد خودروها در معابر و آلودگی هوا نجات دهد، حمایت از حمل‌ونقل ریلی انبوه‌‌‌بر جهت تبدیل شدن به یک شبکه کارآمد، جامع و پرتردد و همچنین اصلاح خطوط انبوه‌‌‌بر BRT است تا بتواند پاسخگوی بخش عمده‌‌‌ای از تقاضای سفرهای روزانه تهران باشد. همچنین در جهت کاهش آلودگی هوا فراهم‌‌‌سازی استفاده از دوچرخه و پیاده‌روی برای رفتن به مقصد کار و منزل، از ملزومات سیاست‌‌‌های شهری مدیران تهران و در سطح کلان‌‌‌تر سیاستگذاران کشوری است.