بالا و پایین‌‌‌‌‌‌های تجارت ایران در سال‌های اخیر بر پایداری اقتصاد ایران تاثیر منفی گذاشته‌است و هرچه جلوتر می‌‌‌‌‌‌رویم ناترازی‌‌‌‌‌‌های انرژی و استهلاک انباشته، آینده تولید و تجارت را با نااطمینانی‌‌‌‌‌‌های بیشتری مواجه می‌کند. مشخصا، صنایع پتروپالایشی، معادن و فلزات، موتور محرک ارزآوری به کشور هستند و برای ادامه این روند باید ناملایمات پیش‌‌‌‌‌‌روی این صنایع برطرف شود. در جدیدترین گزارش گمرک ایران از عملکرد 6 ماهه تجارت و 100 شرکت اول صادرکننده و واردکننده کشور به نکات جالبی برمی‌خوریم که به شرح زیر است.
گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد در 6ماه نخست سال1403، 18میلیون و 268هزار‌تن کالا به ارزش، 32میلیارد و 573میلیون دلار به کشور واردشده که در مدت مشابه سال‌قبل مبلغ واردات کشور برابر با 30میلیارد و 570میلیون دلار به وزن 17میلیون و 763تن بوده‌است. در سال1403، 51.77درصد از واردات ایران به لحاظ وزنی و 31.26درصد از نظر ارزش دلاری توسط 100 واردکننده اول کشور انجام‌شده که در مقایسه با سال1402، 6.52درصد در وزن و 3.08 در ارزش کاهش نشان می‌دهد. در این مدت ارزش هر‌تن کالای وارداتی 3.6درصد نسبت به مدت مشابه سال‌قبل افزایش نشان می‌دهد و از رقم هزار و 721 دلار به ازای هر‌تن به هزار و 783 دلار در هر‌تن رسیده، همچنین عمده فعالیت 100 واردکننده اول کشور در حوزه غذایی، نهاده دامی و واردات قطعات خودرو بوده‌است.
در حوزه صادرات نیز طی 6 ماهه اول سال1403، حدود 70میلیون‌تن کالا به ارزش 25میلیارد و 757میلیون دلار از مبادی رسمی و گمرکات کشور خارج‌شده که 53.56درصد از وزن و 62.33درصد از ارزش 100شرکت اول صادرکننده را به عهده داشته‌‌‌‌‌‌اند. در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل، 67میلیون و 993هزار‌تن کالا از کشور به مقاصد مختلف به ارزش 24میلیارد و 190میلیون دلار صادر شده‌است؛ همچنین وزن کالای صادراتی در 6 ماهه اول سال1403 نسبت به مدت مشابه قبل، 3.45درصد و ارزش دلاری آن 6.48درصد افزایش داشته است.
100 صادرکننده اول کشور
از دهه70 و با شروع به ساخت پروژه‌های پتروپالایشی، عمده محصول صادراتی ایران را مشتقات نفتی تشکیل داد. در دهه70 و تا اوایل دهه80، کشورهای اروپایی مقصد عمده کالای ایرانی بود، ولی با شروع تحریم‌ها، آرام‌آرام، شرکای تجاری کشور تغییر کردند و در شرق‌آسیا و کشورهای همسایه تبدیل به بازیگران بزرگ تجارت خارجی ایران شدند. آمار‌های گمرک ایران در 3دهه‌گذشته، نشان از تغییر رویکرد تجاری ایران به سمت شرق دارد و در حال‌حاضر کشورهای چین به‌عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت و عراق به‌عنوان مقصد اول کالای نهایی ایران شناخته می‌شوند. در جدیدترین گزارش گمرک، 100شرکت اول صادرکننده از ابتدای سال تا پایان شهریور، 37میلیون و 676هزار تن کالا به ارزش 16میلیارد و 55میلیون دلار، صادر کرده‌اند که 53.56درصد از وزن و 62.33درصد از ارزش صادراتی‌کل را به خود اختصاص داده‌اند. جالب‌توجه اینکه در 6ماهه ابتدایی سال‌گذشته، وزن تراکنش کالای خروجی توسط 100شرکت اول، 32میلیون‌تن به ارزش 13میلیارد و 450میلیون دلار بوده که در سال‌جاری 17.51درصد در وزن و 19.37درصد از نظر ارزش رشد نشان می‌دهد، اما جمع فعالیت سایر صادرکنندگان در 6ماهه ابتدایی 1403، 9میلیارد و 702میلیون دلار بوده که در مقایسه با ارزش 10میلیارد و 739میلیون دلار سال‌گذشته، 9.66درصد کاهش داشتهاست. با این وصف می‌توان نتیجه گرفت، صادرات کشور در سال1403 با تمرکز بیشتری دنبال شده به شکلی که ارزش فعالیت 100صادرکننده اول 19.37درصد رشد داشته ولی این مقدار برای سایر فعالان این حوزه 9.66درصد افت داشتهاست. هر‌تن کالای صادراتی ایران در این مدت، 366 دلار در بازارهای جهانی قیمت خورد. درحالی‌که سال‌گذشته هر‌تن کالای ایرانی با مبلغ 356 دلار به‌فروش می‌رسید؛ سال‌جدید این متغیر با 2.92درصد رشد همراه بوده‌است.
پتروشیمی در صدر صادرات
شرکت‌های پتروشیمی، پالایشگاه نفت و روغن، معدن و کارخانه‌های فلزی، عمده مشارکت‌‌‌‌‌‌کنندگان در فعالیت صادراتی ایران در 6ماهه ابتدایی سال1403 بوده‌اند. شرکت‌های پتروشیمی و پالایشی در این مدت، 17میلیون و 268هزار‌تن کالا به ارزش 7میلیارد و 423میلیون دلار، صادر کرده‌اند که 24.5درصد از وزن و 28.8درصد از ارزش کل دلاری صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌است. نکته اینکه هم حجم و هم ارزش صادرات این شرکت‌ها و صنایع نسبت به سال‌گذشته به ترتیب 7.7درصد و 14.9درصد رشد داشتهاست. سال‌گذشته حجم تجارت پتروپالایشی ایران 16میلیون‌تن با سهم 23.6درصدی از کل و به ارزش 6میلیارد و 460میلیون دلار بوده؛ این افزایش تمرکز در صادرات کالای مشتقه نفتی به‌معنای وابستگی هرچه بیشتر بازار ارز کشور به این صنایع دارد و از طرفی با وجود تحریم‌های تجاری، این تمرکز، ریسک تجاری ایران را بالا می‌برد و بازار ارز کشور را با چالش مواجه می‌کند. با توجه به رکود در بازارهای جهانی، مشکلات طرف تقاضای اقتصاد جهانی و کاهش قیمت نفت می‌توان انتظار داشت در صورت عدم‌تنوع‌بخشی به صادرات کشور، تراز تجاری با کسری بیشتری برای پایان سال‌جاری و حتی سال‌آینده مواجه شود.
قطعی برق و کاهش تولید صنعتی
سالی که گذشت تولید صنایع فلزی با بحران مواجه شد؛ این شرکت‌ها با وجود قطعی مکرر برق نتوانستند با حداکثر ظرفیت تولید کنند و حتی در بعضی موارد با تعطیلی همراه شدند. به‌نظر می‌رسد این بحران در پاییز و زمستان ادامه دارد و کسری گاز شبکه توزیع، مانند سال‌های گذشته گریبان فعالان این حوزه را می‌گیرد. در این مدت کاهش تولید، بر فروش و صادرات این صنایع اثر منفی گذاشت به شکلی که شرکت‌های معدنی و کارخانه‌های فلزی با صادرات 2میلیارد و 88میلیون دلاری، نسبت به سال‌گذشته با کاهش مواجه بودند. در بین 100 شرکت اول صادرکننده، این شرکت‌ها در 6 ماهه ابتدایی سال1403، به میزان 4میلیون و 566هزار‌تن کالا به ارزش حدودی 2میلیارد دلار صادر کردند که 6.5درصد از کل صادرات به لحاظ مقدار و 8.1درصد از نظر ارزش دلاری کل را به خود اختصاص دادند. در مدت مشابه سال‌گذشته فعالان این بخش، 4میلیون و 504هزار‌تن کالا از کشور به مقاصد خود فرستاده‌‌‌‌‌‌اند که ارزش آن در حدود 2میلیارد و 365میلیون دلار بوده‌است. نکته اینکه ارزش صادرات شرکت‌های این حوزه در مقایسه با مدت مشابه سال‌گذشته، 11.7درصد کاهش داشتهاست که می‌توان نتیجه گرفت سهم فلزات از صادرات کشور کاهش‌یافته و در مقابل صنایع شیمیایی در این حوزه فعالیت بیشتری داشته‌‌‌‌‌‌اند. در 6 ماهه ابتدایی سال‌گذشته سهم صنایع معدنی و کارخانه‌های فلزی از مقدار کل صادرات ایران، 6.6درصد و ارزش دلاری آن، 9.8درصد بوده که در سال‌جدید و مدت مشابه این سهم به ترتیب به 6.5 و 8.1درصد کاهش یافته‌است.
فروش گاز طبیعی
در نیمه اول سال‌جاری مصرف گاز طبیعی به 117میلیارد مترمکعب رسید‌که پیش‌بینی می‌شود در 6ماهه دوم سال‌این رقم به 132میلیارد مترمکعب برسد؛ این در حالی است که 54درصد گاز تولیدی به وسیله 700شرکت بزرگ صنعتی مورد‌استفاده قرار می‌گیرد که کمبود 250میلیون مترمکعبی گاز قطعا آنها را با مشکلاتی مانند استفاده از سوخت‌های جایگزین از جمله مازوت و حتی تعطیلی مواجه خواهد کرد. با توجه به کسری در شبکه مصرف خانگی، به‌نظر می‌رسد گاز صنایع در زمستان امسال نیز با قطعی همراه خواهد شد که باید بررسی بیشتری درخصوص حالت بهینه فروش گاز انجام شود زیرا در گزارش گمرک، فروش هر کیلو گاز طبیعی به ازای هر کیلو 35سنت ثبت شده‌است؛ درحالی‌که فروش گاز به صنایع داخلی تقریبا با قیمت 10سنت انجام می‌شود. شرکت ملی گاز ایران در 6 ماه ابتدایی سال1402، 9میلیون و 928هزار‌تن گاز به ارزش 3میلیارد 766میلیون دلار صادر‌کرده که 14.6درصد از کل مقدار صادرات و 15.6درصد از ارزش را به خود اختصاص‌داده بود ولی در مدت مشابه سال‌جاری مقدار صادرات به 10میلیون و 157هزار‌تن افزایش پیدا کرد، اما ارزش محموله‌‌‌‌‌‌های گازی ایران با افت 3.5درصدی به 3میلیارد و 633میلیون دلار رسیده‌است. مجموع مقدار و ارزش صادرات پتروپالایشی‌‌‌‌‌‌ها، معادن و فلزات و گاز ایران در 6 ماهه سال‌جاری، 45درصد از کل حجم صادرات کشور و 51درصد از ارزش کالای صادراتی ایران است.
