دوئل بریکس با دلار

علیرضا کتانی: ولادیمیر پوتین، رئیس‌‌‌‌‌جمهور روسیه، 22 اکتبر برای عکس گرفتن با رهبران حدود 24 کشور، از جمله نارندرا مودی از هند و شی‌جین‌پینگ از چین، در نشست بریکس در کازان در حاشیه رود ولگا خواهد بود.  به گزارش اکونومیست، سال‌گذشته، زمانی‌که این بلوک در ژوهانسبورگ جلسه تشکیل داد و تعداد اعضایش از پنج عضو به 10عضو افزایش یافت، پوتین مجبور شد در خانه بماند تا از دستگیرشدن  براساس حکم صادرشده توسط دادگاه کیفری بین‌المللی در لاهه اجتناب کند. این‌بار او امیدوار است که به‌عنوان نقش‌‌‌‌‌آفرین اصلی در باشگاه بریکس برای کشورهای درحال‌توسعه که به‌‌‌‌‌سرعت در حال زیادشدن هستند ظاهر شود و چالش‌هایی برای سلطه نظام تحت‌رهبری غرب ایجاد کند.

اکنون و در پانزدهمین سال ‌تشکیل بریکس، کشورهای اصلی بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای‌جنوبی) دستاورد زیادی نداشته‌‌‌‌‌اند، با این‌حال در این نشست، پوتین امیدوار است که این بلوک را تقویت کند و از اعضای آن بخواهد تا در ساخت یک سیستم جدید پرداخت مالی جهانی مشارکت کنند. به‌نظر می‌رسد هدف پوتین از تاسیس این سیستم این است که سلطه آمریکا بر امور مالی جهانی را تضعیف کند و روسیه و دوستانش را از تحریم‌ها حفظ کند.

سرگئی لاوروف، وزیر امورخارجه روسیه، ماه گذشته گفت: «همه درک می‌کنند که ممکن است هرکسی با تحریم‌های آمریکا یا دیگر کشورهای غربی مواجه شود. سیستم پرداخت بریکس اجازه می‌دهد که مبادلات اقتصادی خود را بدون وابستگی به کسانی که دلار و یورو را به سلاح تبدیل کرده‌اند، انجام شود.» این سیستم که روسیه آن را «پل بریکس» می‌‌‌‌‌نامد، قرار است ظرف یک سال‌آینده تکمیل شود و به کشورها اجازه می‌دهد تا از طریق پلتفرم‌های دیجیتال که توسط بانک‌های مرکزی کشورهای خود اداره می‌شوند، تسویه‌‌‌‌‌های بین‌المللی را انجام دهند. به‌‌‌‌‌طور بحث‌‌‌‌‌برانگیزی، این سیستم ممکن است از مفاهیمی از پروژه‌ای دیگر به‌نام mBridge قرض بگیرد که بخشی از آن توسط یکی از ارکان نظام مالی غربی، یعنی بانک تسویه‌‌‌‌‌های بین‌المللی (BIS)، اجرایی شده‌است. بخش‌هایی از سند توافق‌نامه بریکس‌پی در رابطه با درگاه‌‌‌‌‌های پرداخت مشترک و سیستم پیام‌رسانی بین‌بانکی غیرمتمرکز برای کشورهای بریکس است که نشان می‌دهد، بریکس پی، به‌دنبال جایگزینی با ساختار سوئیفت نیز هست.

 نظام آمریکایی مالی

چین مدت‌هاست بر این باور است که فناوری پرداخت‌‌‌‌‌های مالی جایگزین قدرتی که آمریکا از طریق قرارگرفتن در مرکزیت نظام مالی جهانی به‌دست می‌آورد را کاهش می‌دهد. طرح بریکس می‌تواند تراکنش‌های ارزان‌تر و سریع‌تری را به‌همراه داشته‌باشد. این مزایا ممکن است برای اقتصادهای نوظهور جذاب باشد. مقامات غربی نگرانند که این طرح ممکن است به‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌ای طراحی‌شده باشد که تحریم‌ها را دور بزند. برخی نیز از نقش ناخواسته بانک تسویه‌‌‌‌‌های بین‌المللی در تاسیس این ساختار متعجب شده‌اند.

سلطه آمریکا بر نظام مالی جهانی یکی از پایه‌‌‌‌‌های اصلی نظم پس از جنگ‌جهانی دوم بوده‌است.  این امر نه‌تنها به‌قدرت اقتصادی و نظامی آمریکا وابسته است، بلکه به این واقعیت هم مرتبط است که دارایی‌های دلاری مانند اوراق قرضه خزانه‌‌‌‌‌داری آمریکا به‌عنوان دارایی‌هایی امن در‌برابر مصادره دولتی و تورم شناخته می‌شوند و به‌‌‌‌‌راحتی قابل‌خرید و فروش هستند، اگرچه بانک‌های مرکزی در حال متنوع‌‌‌‌‌سازی دارایی‌های خود و خرید بیشتر طلا هستند، اما هنوز حدود 58‌درصد از ذخایر ارزی خارجی به دلار است و اثرات شبکه‌ای دلار، بانک‌های آمریکایی را در مرکز سیستم‌های پرداخت جهانی قرارداده‌است.  ارسال پول در سراسر جهان مانند گرفتن یک پرواز است؛ اگر دو فرودگاه مستقیما به یکدیگر متصل نباشند، مسافران مجبورند پرواز خود را تغییر دهند و از واسطه‌‌‌‌‌ها استفاده کنند.

 تهاتر نارنگی و نخود

مرکزیت دلار به آمریکا قدرتی می‌دهد که دو پژوهشگر به‌نام هنری فارل و آبراهام نیومن، آن را به اثر «پان‌‌‌‌‌اپتیکون» (دید کامل) آمریکا بر اقتصاد جهان تشبیه کرده‌اند، زیرا تقریبا همه بانک‌هایی که با دلار معامله می‌کنند باید از طریق یک بانک همکار در آمریکا این کار را انجام دهند. این موضوع به آمریکا امکان می‌دهد تا جریان‌‌‌‌‌ها را برای نشانه‌هایی از تامین مالی تروریسم و دورزدن تحریم‌ها نظارت کند. این قدرتی عظیم است که رهبران آمریکا مایل به استفاده از آن به‌عنوان جایگزینی برای جنگ هستند. تعداد افرادی که تحت‌تحریم‌های آمریکا قرارگرفته‌‌‌‌‌اند، طی دو دهه‌منتهی به سال‌2021 بیش از 900‌درصد افزایش یافته‌ و به حدود 9400نفر رسیده‌است.

آمریکا از برخی بانک‌های خارجی خواسته است که از سیستم پیام‌رسانی بین‌بانکی جهانی یعنی سوئیفت جدا شوند که توسط حدود 11‌هزار بانک در 200کشور برای انتقال وجوه استفاده می‌شود. در سال‌2018، سوئیفت ارتباط ایران را قطع کرد. اما همه این موارد در مقایسه با شدت تحریم مالی روسیه پس از تهاجم این کشور به اوکراین در سال‌2022 ناچیز به‌نظر می‌رسد. غرب 282‌میلیارد دلار از دارایی‌های روسیه را که در خارج نگهداری می‌شد، مسدود کرد، بانک‌های روسیه را ازکار‌کردن با سوئیفت منع کرد و مانع از انجام پرداخت‌ها از طریق بانک‌های آمریکا شد. آمریکا همچنین تهدید کرده‌است که «تحریم‌های ثانویه»ای بر بانک‌های کشورهای دیگر که از تلاش‌های جنگی روسیه حمایت می‌کنند، اعمال خواهد کرد. حتی سیاستگذاران اروپایی که از تحریم‌ها حمایت می‌کنند، از سرعت بسته‌شدن فروشگاه‌های ویزا و مسترکارت یعنی دو شرکت آمریکایی که منطقه یورو به آنها برای پرداخت‌‌‌‌‌های خرده‌‌‌‌‌فروشی متکی است در روسیه شگفت‌‌‌‌‌زده شدند.

این سونامی که بر سر روسیه فرود آمد، دشمنان آمریکا را وادار‌کرده تا تلاش‌های خود را برای جدا‌شدن از دلار سرعت بخشند و بسیاری از دولت‌ها را نیز وادار‌کرده تا به وابستگی خود به نظام مالی آمریکا نگاهی دقیق‌تر بیندازند. چین آن را یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌پذیری‌‌‌‌‌های خود می‌‌‌‌‌داند. پوتین امیدوار است که در نشست بریکس از این نارضایتی نسبت به دلار بهره‌‌‌‌‌برداری کند. برای او، ایجاد یک سیستم جدید یک اولویت عملی فوری و همچنین یک استراتژی ژئوپلیتیک است. بازارهای ارز روسیه اکنون تقریبا به‌‌‌‌‌طور انحصاری با یوآن معامله می‌کنند، اما به‌دلیل اینکه روسیه نمی‌تواند به اندازه کافی از این ارز برای پرداخت تمام واردات خود استفاده کند، مجبور به تبادل کالاها شده‌است. در ماه اکتبر، روسیه توافق کرد که از پاکستان نارنگی بخرد و در مقابل آن نخود و عدس بدهد. بر اساس برخی گزارش‌ها، این فشارهای نقدینگی در حال افزایش است.

 زندگی بیرون از نظام آمریکایی

 پوتین امیدوار است که با ایجاد زیرساخت مالی خود، زندگی خارج از نظام آمریکایی را قابل‌تحمل‌‌‌‌‌تر کند. مقامات بریکس قبل از بر‌‌گزاری نشست کازان جلسات متعددی برگزار کرده‌اند. آنها در مورد ایجاد یک آژانس رتبه‌‌‌‌‌بندی اعتباری که بتواند با آژانس‌‌‌‌‌های اصلی غربی رقابت کند که به گفته روسیه «مستعد سیاسی شدن» است، توافق‌هایی کرده‌اند. آنها همچنین به ایجاد یک شرکت بیمه مجدد برای دورزدن شرکت‌های غربی که از بیمه مجدد برخی از نفتکش‌های حمل نفت روسیه منع شده‌اند و یک سیستم پرداخت برای جایگزینی ویزا و مسترکارت، پرداخته‌‌‌‌‌اند.

پوتین به‌دنبال ایجاد یک ارز مشترک بریکس برای قیمت‌گذاری در تجارت است که مبتنی بر سبدی از طلا و دیگر ارزهای غیر‌دلاری باشد، اما مقامات هندی در هفته‌های اخیر با این پیشنهاد مخالفت کرده‌اند. جدی‌‌‌‌‌ترین ابتکار عمل بریکس تا به امروز، طرح استفاده از پول دیجیتال است که توسط ارزهای فیات رسمی پشتیبانی می‌شود. این طرح بانک‌های مرکزی را به‌‌‌‌‌جای بانک‌های همکار دارای دسترسی به سیستم تسویه دلاری در آمریکا، در مرکز تراکنش‌های برون‌‌‌‌‌مرزی قرار می‌دهد. این پیشنهاد به این معناست که با تمرکززدایی از سیستم مالی، هیچ کشوری نمی‌تواند دیگری را از این سیستم منع کند. از آنجا که بانک‌های تجاری از طریق بانک‌های مرکزی خود تراکنش‌ها را انجام می‌دهند، این سیستم «بهینه و ایمن» است.

طرح «پل بریکس» که توسط وزارت دارایی و بانک‌مرکزی روسیه ارائه شده‌است، بر استفاده از ارزهای دیجیتال پشتیبانی شده توسط بانک‌های مرکزی تاکید دارد و به‌نظر می‌رسد تا حدی از پروژه mBridge الهام گرفته‌شده‌است، سیستمی که در بانک تسویه‌‌‌‌‌های بین‌المللی درحال‌توسعه است و شامل چین، هنگ‌کنگ، تایلند و امارات‌متحده‌عربی است. این پروژه در حال‌حاضر سیستم جدیدی را برای تسویه تراکنش‌ها آزمایش کرده‌است.

 موانع بریکس

طرح بریکس با موانع زیادی مواجه است. مقامات هندی از ایجاد یک سیستم موازی یا دوگانه برای پرداخت‌‌‌‌‌های دیجیتال استقبال نکرده‌‌‌‌‌اند. دولت‌ها معمولا بر اساس انگیزه‌‌‌‌‌های خود عمل می‌کنند. اقتصاد هند به ‌‌‌‌‌سرعت در حال رشد است و یکی از سودبرندگان بزرگ وضعیت فعلی نظام مالی بین‌المللی است. دلارزدایی در هند مساله‌‌‌‌‌ای مهم نیست، زیرا هندی‌ها از طریق سیستم‌های پرداخت سنتی مانند سوئیفت بیشتر معاملات خود را انجام می‌دهند.  روسیه نیز درحالی‌که پیشنهاد می‌دهد تراکنش‌ها را از طریق پول دیجیتال انجام دهد، باید راه‌‌‌‌‌حلی برای این مشکل پیدا کند که دارایی‌های خود که در قالب ارزهای خارجی ذخیره‌شده را نمی‌تواند به ارزهایی که در سطح بین‌المللی پذیرفته‌شده‌اند، تبدیل کند، با این‌حال بریکس ممکن است پیشرفت‌هایی را در این زمینه مهیا کند.

یک توافق کلی درمیان کشورها وجود دارد که سیستم پرداخت‌‌‌‌‌های بین‌المللی فعلی بسیار کند و گران است و بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه تمایل دارند که آن را اصلاح کنند، همچنین سیاستگذاران در کشورهایی مانند چین و روسیه به‌دنبال راه‌هایی برای کاهش وابستگی به دلار هستند تا از تحریم‌های آمریکا در امان بمانند.یکی از گزینه‌‌‌‌‌ها برای اصلاح این شرایط این است که آمریکا و متحدانش سعی کنند سیستم‌های پرداخت جدیدی که با دلار رقابت می‌کنند را مختل کنند. مقامات غربی به BIS هشدار داده‌اند که این پروژه ممکن است توسط کشورهایی با انگیزه‌‌‌‌‌های سوء مورد‌استفاده قرارگیرد. از آن زمان، BIS کار خود را بر روی mBridge کند کرده‌است و به گفته برخی از کارکنان و مشاوران سابق، احتمالا اعضای جدیدی را به پروژه راه نخواهد داد. گزینه دیگر بهبود سیستم مبتنی بر دلار است تا به اندازه رقبا کارآمد شود. آمریکا از هم‌اکنون در حال آماده‌‌‌‌‌شدن برای رقابت است. در ماه آوریل، بانک فدرال نیویورک به‌همراه 6 بانک‌مرکزی دیگر به یک پروژه BIS پیوست که هدف آن سریع‌تر و ارزان‌تر‌کردن سیستم موجود است.

فدرال‌رزرو همچنین ممکن است سیستم پرداخت‌‌‌‌‌های سریع داخلی خود را به سیستم‌های سایر کشورها متصل کند. سوئیفت نیز اعلام‌کرده که قصد دارد سال‌آینده آزمایش‌هایی را در زمینه تراکنش‌های دیجیتال انجام دهد و از برخی مزایای پیشین خود‌ مانند اثرات قوی شبکه و اعتماد، استفاده خواهد کرد. طبق برآوردهای شورای آتلانتیک، حداقل 134 بانک‌مرکزی در حال آزمایش پول دیجیتال هستند که بیشتر برای اهداف داخلی است. تعداد بانک‌هایی که روی چنین ارزهایی برای تراکنش‌های فرامرزی کار می‌کنند از زمان تهاجم روسیه به اوکراین دو‌برابر شده و به 13بانک رسیده‌است.

 اجلاس بریکس این هفته، برتون وودز جدید نیست. در حقیقت تنها کاری که روسیه و هم‌‌‌‌‌پیمانانش می‌خواهند انجام دهند، انتقال تعداد نسبتا کمی از تراکنش‌های مرتبط با تحریم‌ها به خارج از دسترس آمریکا است، با این‌حال برخی اعضا ادعاهای بسیار بزرگتری دارند. سال‌آینده اجلاس بریکس در برزیل برگزار خواهدشد و ریاست آن بر عهده لولا داسیلوا خواهد بود، کسی که علیه قدرت دلار اعتراض کرده‌است. او سال‌گذشته گفته بود: «هر شب از خودم می‌‌‌‌‌پرسم چرا همه کشورها باید تجارت خود را بر اساس دلار انجام دهند؟ چه‌کسی چنین تصمیمی گرفته‌است؟»

درنهایت هر سیستم پرداخت رقیب که از سوی بریکس مطرح شود همچنان با چالش‌های بزرگی روبه‌رو خواهدشد. تضمین نقدینگی دشوار خواهد بود و به یارانه‌های ضمنی بزرگ دولتی نیاز خواهدداشت. اگر جریان‌های سرمایه و تجارت بین کشورها ناپایدار باشد که معمولا این‌گونه است، آنها باید دارایی‌ها یا بدهی‌‌‌‌‌هایی را در ارزهای یکدیگر انباشت کنند که ممکن است برایشان جذاب نباشد. بی‌‌‌‌‌اعتمادی به چین در هند که یکی از اعضای کلیدی بریکس است؛ همچنان عمیق است، همچنین برای گسترش یک سیستم ارز دیجیتال، کشورها باید بر سر قوانین پیچیده‌‌‌‌‌ای برای تسویه‌‌‌‌‌حساب و جرائم مالی توافق کنند. چنین اجماعی احتمالا در کازان به‌دست نخواهدآمد.