دروازه‌‌‌های تمدن جدید

عبارت(COP (Conference of the Partiesمعادل عبارت عام نشست طرفین در موارد بسیاری کاربرد دارد، اما اغلب به نشست بین‌المللی کنوانسیون تغییرات اقلیمی سازمان ملل (UNFCCC) اشاره دارد. UNFCCC  توافق بین 198طرف شامل 197کشور و اتحادیه اروپا برای تثبیت کاهش غلظت گازهای گلخانه‌‌‌ای است که از مداخلات ناشی از فعالیت انسان به محیط‌زیست منتشر می‌‌‌شوند. اجرای موثر بندهای موافقت‌‌‌نامه‌‌‌های UNFCCC از جمله معاهده پاریس (بعد از(COP21 (2015 ) برای همه کشورهای عضو الزامی است. توافق‌نامه پاریس، اولین معاهده جهانی الزام‌‌‌آور است که مطابق آن، تقریبا همه کشورهای جهان به سه‌اصل 1-برای کنترل افزایش دمای جهانی تا 2درجه سانتی‌‌‌گراد بیشتر از دوران پیشاصنعتی و در حالت ایده‌‌‌آل 1.5درجه سانتی‌‌‌گراد، حداکثر تلاش ممکن را به کار گیرند، 2-تقویت توانایی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی و تاب‌‌‌آوری و 3-افزایش سرمایه‌گذاری در توسعه طرح‌‌‌های کم‌‌‌ کردن انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای و مقاومت در برابر تغییرات اقلیمی متعهد شدند.

جلسات COP عمدتا از این جهت اهمیت دارند که با بررسی پیشرفت کشورها در محدود نگه‌داشتن تغییرات اقلیمی، حول مذاکرات برای معاهدات جدید برگزار می‌‌‌شوند. این معاهدات اغلب با هدف تعیین اهداف دقیق‌‌‌تر، توافق بر سر قوانین یا معاهدات الزام‌‌‌آور مثل معاهده پاریس و کیوتو ایجاد می‌‌‌شوند. همچنین در این جلسات، کشورها جزئیات اقدامات لازم در پیگیری اهداف معاهده‌‌‌های پیشین و میزان همگرا شدن خود با اهداف مقابله با تاثیرات تغییرات اقلیمی را ارائه می‌دهند. تا دو هفته دیگر، بیست‌ونهمین اجلاس COP در جمهوری‌آذربایجان برگزار می‌شود و فرصتی فراهم می‌کند تا به بررسی مختصر نتایج حاصل از COP 28 و جایگاه ایران پرداخته شود.

زمین جدید بازی برای نفت

نتایج حاصل از نشست COP 28 برای خیلی از کشورها، به‌خصوص کشورهای صادرکننده نفت، حائز اهمیت و هشدار شروع آینده جدیدی بود که می‌‌‌تواند معادلات امینتی را بر هم بزند. در اجلاس COP 28 نمایندگان 200کشور بر سر توافق تاریخی برای آغاز عصر ‌گذار از سوخت‌‌‌های فسیلی بحث کردند. نهایتا بیش‌‌‌ از 100کشور بر سر کنار گذاشتن نفت، گاز طبیعی و زغال‌سنگ، در آینده کوتاه، از سیستم‌های انرژی خود توافق کردند. در 13دسامبر 2023 در کنفرانس تغییرات اقلیمی برای اولین بار از آغاز پایان سخن گفته شد. این اولین‌بار بود که در یک نشست رسمی UNFCCC  صراحتا از کنار گذاشتن تمام و کمال سوخت‌‌‌های فسیلی سخن به میان آمد. در نشست اختتامیه، سیمون استیل، دبیر اجرایی گفت که اگرچه در دبی، دوران سوخت‌‌‌های فسیلی را تمام نکردیم، اما بدون شک این آغاز یک پایان است.

همه دولت‌‌‌ها و کسب‌وکارها باید این تعهدات را بدون تاخیر به نتایج واقعی اقتصادی تبدیل کنند.در اجلاس COP 28 مطرح شد که برای محدود نگه‌داشتن افزایش دمای زمین تا 1.5 تا 2درجه سانتی‌‌‌گراد نسبت به دوران پیشاصنعتی، انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای باید تا سال 2030، 43‌درصد نسبت به سال 2019 کاهش یابد. شرایط تا آن زمان نشان می‌‌‌داد که کشورها از این هدف فاصله زیادی دارند. در آن اجلاس بنا شد برای دسترسی به اهداف در کوتاه‌‌‌مدت، مصرف سوخت‌‌‌های فسیلی به شکل چشمگیری کاهش یابد و تا سال 2025 به UNFCCC گزارش شود. این شرایط جدید، امنیت انرژی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین انواع امنیت، با معادلات جدیدی روبه‌‌‌رو می‌‌‌کرد. امنیت انرژی برای کشورهای عرضه‌‌‌کننده به معنی تقاضای کافی برای تولیدات آنها و برای کشورهای واردکننده به معنی دسترسی به عرضه کافی انرژی در داخل کشور است.

بنابراین کشورهای صادرکننده سوخت‌‌‌های فسیلی در منطقه خاورمیانه و به‌خصوص ایران که از پیش نیز با محدودیت‌های متعدد در صادرات حامل‌‌‌های انرژی مواجه بود، پا به عصر جدید معادلات انرژی گذاشتند. این کشورها علاوه بر اینکه باید منابع جایگزین درآمدی پیدا کنند، باید ابزار و انرژی‌‌‌های جایگزین برنامه‌‌‌های ‌گذار انرژی را نیز فراهم کنند و به توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و سازگار با محیط‌زیست بپردازند. به این منظور، صندوق زیان و خسارت برای تنظیمات مالی در روز اول اجلاس تصویب شد که تاکنون بیش از 700میلیون دلار تعهدات مالی داشته است.

افزایش تامین مالی

تامین مالی برای طرح‌‌‌های مقابله با تغییرات اقلیمی، از جمله ‌‌پیگیری‌‌‌های کلیدی این اجلاس بود. صندوق سبز اقلیم (GCF) با تعهد جدید شش‌کشور در COP28 برای تامین مالی دومین دوره خود، اکنون به رکورد 12.8میلیارد دلار از 31کشور رسیده است و انتظار می‌رود تعهدات بیشتری نیز به آن اضافه شود. هشت‌دولت اهداکننده، تعهدات جدیدی به صندوق کشورهای کمتر توسعه‌یافته و صندوق تغییرات اقلیمی ویژه اعلام کردند که تاکنون مجموعا بیش از 174میلیون دلار است. این در حالی است که تعهدات جدیدی به مبلغ تقریبا 188میلیون دلار تاکنون به صندوق سازگاری در COP28 ارائه شده است.

با این حال این تعهدات مالی، هنوز با تریلیون‌‌‌ها دلاری که در نهایت برای حمایت از کشورهای در حال توسعه در مسیر انتقال به انرژی‌‌‌های پاک، اجرای برنامه‌‌‌های ملی اقلیمی و تلاش‌‌‌های سازگاری و تاب‌‌‌آوری موردنیاز است فاصله دارد. برای ارائه چنین تامین مالی‌‌‌ای، بررسی جهانی بر اهمیت اصلاح معماری مالی چندجانبه و تسریع در ایجاد منابع جدید و نوآورانه تامین مالی تاکید می‌کند. همچنین در این اجلاس، تسهیلاتی برای کشورهایی که به طور مشخص برنامه‌‌‌های جمع‌‌‌آوری و کاهش انتشار کربن را تا سال 2030 طراحی کنند در نظر گرفته شد.

هدف جهانی سازگاری

یکی از دستاوردهای مهم دیگر COP 28 توافق پیرامون اهداف اساسی «هدف جهانی سازگاری (GGA (Global Goal on Adoption » بود. هدف جهانی تطبیق با تغییرات اقلیمی یک تعهد جمعی تحت ماده 7 تبصره 1توافق پاریس است که به «افزایش ظرفیت تطبیقی، تقویت تاب‌‌‌آوری و کاهش آسیب‌‌‌پذیری در برابر تغییرات اقلیمی» می‌‌‌پردازد. این هدف به‌‌‌عنوان چارچوبی یکپارچه طراحی شده است که می‌‌‌تواند اقدامات سیاسی و مالی برای تطبیق را به همان اندازه که برای کاهش انتشار لازم است، تقویت کند. این به معنای تعیین اهداف خاص و قابل اندازه‌‌‌گیری برای اقدامات تطبیقی جهانی و همچنین افزایش حمایت مالی برای کشورهای در حال توسعه است. GGA قرار است اقدامات تطبیقی را به صورت به‌‌‌موقع، قابل مقیاس و خاص تسهیل کند.

از آنجا که کشورها به درجات مختلفی تحت‌تاثیر تغییرات اقلیمی هستند، این چارچوب به تشویق راه‌‌‌حل‌‌‌هایی که هم شرایط محلی و هم نیازهای خاص مردم آسیب‌‌‌پذیر را در نظر می‌گیرد، می‌‌‌پردازد.بعد از هشت‌سال، پیشرفت‌‌‌های اندک در تعریف GGA در این نشست بر روی یک چارچوب اساسی توافق شد. این چارچوب یک پایه قوی فراهم کرده و اهداف کلی تطبیق جهانی و حوزه‌‌‌های کلیدی اقدامات را تعیین می‌کند؛ با این حال، فاقد اهداف کمّی و قابل اندازه‌‌‌گیری است و همچنین تدابیری برای راهکارهای اجرایی از جمله بسیج مالی، فناوری و ظرفیت‌‌‌سازی برای تطبیق را ندارد. در اجلاس بیست‌وهشتم بنا شد در مورد جزئیات این مسائل کلیدی در COP 29 صحبت و توافق شود.چارچوب GGA ارائه‌شده در COP28 که به عنوان «چارچوب امارات برای تاب‌‌‌آوری جهانی در برابر تغییرات اقلیمی» شناخته می‌شود، حوزه‌‌‌های کلیدی درگیر با توسعه پایدار مانند دسترسی به غذا، آب و بهداشت را مشخص می‌کند که در تمامی کشورها نیاز به اقدام تطبیقی و مالی دارند.

این موضوعات جهانی می‌‌‌توانند فاصله بین اولویت‌‌‌های تطبیقی ملی و جهانی را پر کرده و از دسترسی به نتایج هدف بلندمدت و یکپارچه اطمینان حاصل کنند.با اینکه در چارچوب GGA اهداف کلی اما هنوز کمّی‌نشده خوبی در راستای توسعه و اجرای برنامه‌‌‌های تطبیقی در نظر گرفته شده است، شکاف‌‌‌های مهمی نیز وجود دارد. چارچوب فعلی فاقد شاخص‌‌‌های خاص و قابل اندازه‌‌‌گیری برای پیگیری اقدام‌‌‌های زمینی و سنجش پیشرفت در دستیابی به اهداف جهانی تطبیق است. تعریف این شاخص‌‌‌ها برای تحریک تلاش‌‌‌های ملی در زمینه تطبیق و تاب‌‌‌آوری و تقویت و پیگیری حمایت برای اقدامات تطبیقی حیاتی خواهد بود.اقدامات تطبیقی باید براساس بهترین دانش علمی موجود و همچنین دانش سنتی و بومی باشد تا استراتژی‌‌‌های موثر و مرتبط با شرایط ایجاد شود. GGA باید اهمیت ادغام دانش بومی در استراتژی‌‌‌های تطبیق، احترام به حقوق و سیستم‌های دانش آنها و ترویج مشارکت فعال آنها در تصمیم‌گیری و طراحی راه‌‌‌حل‌‌‌ها را به رسمیت بشناسد.

تسهیل انتقال فناوری و دانش به کشورهای در حال توسعه نیز برای تقویت ظرفیت تطبیقی محلی و کمک به تلاش‌‌‌های تطبیق اهمیت دارد. تلاش‌‌‌های تطبیقی باید با دیگر ابتکارات توسعه ملی و بین‌المللی تکمیل و یکپارچه شود.در این دو سال باید به پرسش‌‌‌های مهم، به‌خصوص راهکارهای عملی اقتصادی‌‌‌ و کمّی‌‌‌سازی عواقب، پاسخ داده شود. تقویت اهداف GGA در حوزه مالی و فرآیندهای انتقال دانش، ‌‌‌ می‌‌‌تواند موثرترین راه برای بهبود وضعیت کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌‌‌یافته در خصوص اهداف مقابله با تغییرات اقلیمی باشد. انتظار می‌رود امسال و سال آینده در COP 29  و COP 30 مذاکره‌‌‌کنندگان تلاش کنند چارچوب موجود را با اهداف بلندپروازانه و تدابیر مالی قوی‌‌‌تر تقویت کنند تا اطمینان حاصل شود که اهداف کلی به اقدامات واقعی تبدیل می‌‌‌شوند و جوامع آسیب‌‌‌پذیر جهان حمایت می‌‌‌شوند. تنها در این صورت است که GGA می‌‌‌تواند اقدام تطبیقی را با سرعت و مقیاسی که برای مقابله با بحران اقلیمی لازم است، به‌‌‌طور موثری هدایت کند.

سخن پایانی

با توجه به اجماع جامعه جهانی برای پیگیری جدی‌‌‌تر برنامه‌‌‌های ‌گذار انرژی و کنار گذاشتن نفت، گاز طبیعی و زغال‌سنگ، ‌‌‌ پیگیری جدی جامعه جهانی برای دست یافتن به اهداف معاهده پاریس تا سال 2030 و مضرات و منافع مالی در نظر گرفته‌شده برای کشورهای کمتر توسعه‌یافته و کشورهایی که با اهداف جامعه جهانی برای کاهش آلایندگی‌‌‌ها همراهی نمی‌‌‌کنند، لزوم پذیرش معاهدات بین‌المللی بر کمتر کشوری پوشیده است. ایران، دو ویژگی اساسی دارد که بهتر است از فرصت COP 29 برای پذیرفته شدن در جوامع جهانی محیط‌زیست استفاده کند. ایران به عنوان یک کشور صادرکننده نفت و گاز طبیعی، برای همسو شدن با سیاست‌‌‌های جدید جهانی و پیدا کردن جایگاه خود در نظم جدید، باید بتواند با جذب سرمایه‌گذاری خارجی به توسعه طرح‌‌‌های جایگزین سوخت‌‌‌های فسیلی و صنایع درآمدزا به جای درآمدهای نفتی بپردازد. از طرف دیگر، ایران با توجه به تنش‌‌‌های متعدد سیاسی، از بسیاری از کمک‌‌‌های مالی به کشورهای در حال توسعه محروم نگه‌داشته شده است. این در حالی است که تسهیلات و کمک‌‌‌های مالی و انتقال دانش و نوآوری UNFCCC مشمول هیچ تحریم و محدودیت مالی برای ایران نمی‌شود و باید بتوان از این فرصت‌‌‌ها به بهترین شکل استفاده کرد.

*  پژوهشگر اقتصاد انرژی دانشگاه تهران