فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبِینَ.
پس هر که با تو درباره ى عیسى پس از آن که تو را به واسطه وحى نسبت به وضع او علم و آگاهى آمد گفتگوى بى‌منطق و مجادله و ستیز کند بگو: بیائید ما فرزندانمان را و شما فرزندانتان را و ما زنانمان و شما زنانتان را و ما مردانمان را و شما مردانتان را دعوت کنیم، سپس یکدیگر را نفرین نمائیم، آنگاه لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.
شرح و توضیح
پیش از آنکه به داستان مباهله که دراین آیه شریفه مطرح است اشاره کنم، لازم است این واقعیت را تذکر دهم که بسیارى از علماى اهل سنت چه مفسران این طایفه و چه محدثان آنان تصریح دارند گرچه أَبْناءَنا و نِساءَنا و أَنْفُسَنا جمع است، ولى پیامبر اسلام روز مباهله از همه فرزندان فقط حسن و حسین و از همه زنان فقط فاطمه‌ى زهرا و از همه‌ى مردان فقط على بن ابیطالب را همراه خود به عرصه مباهله آورد.
در جلد سوم کتاب کم نظیر احقاق الحق که زیر نظر مرجع شیعه آیت الله مرعشى نجفى حیات دوباره یافت و همراه با ملحقات به صورتى تحقیقى چاپ شد در جلد سوم صفحه‌ى 46 تذکر مى‌دهد: که مفسران در این مسئله متفقاً مى‌گویند: أَبْناءَنا اشاره به حسن و حسین و نِساءَنا اشاره به فاطمه و أَنْفُسَنا اشاره به على (ع) دارد.
سپس در پاورقى آن شصت نفر از علماى اهل سنت را نام مى‌برد که آنان به صراحت گفته‌اند: آیا مباهله درباره‌ى اهل بیت نازل شده و مشخصات آنان و کتاب‌هایشان را از صفحه‌ى 46 تا صفحه‌ى 76 به طور مفصل آورده است.
از جمله عالمان معروفى که این حقیقت را ذکر کرده‌اند عبارت‌اند از:
مسلم صاحب صحیح جلد 7 ص 120
احمدبن حنبل صاحب مسند ج 1 ص 185
طبرى در تفسیرش جلد سوم صفحه 192
حاکم در مستدرک ج 3 ص 150
ابونعیم اصفهانى در دلایل النبوة ص 297
قرطبى در کتاب الجامع لاحکام القرآن ج 3 ص 104
فخر رازى در تفسیر کبیر ج 8 ص 85
آلوسى متعصب در روح المعانى ج 3 ص 167
زمخشرى در کشاف ج 1 ص 193
عسقلانى در الاصابة ج 2 ص 503
ابن جوزى در تذکرة الخواص ص 17
پس هیچ شک و تردیدى نیست که این آیه شریفه در شأن اهل بیت علیهم السلام نازل شده است.
نکته‌اى بسیار مهم
1- با این که حضرت حق به پیامبر ابلاغ کرد که همه فرزندان و زنان و مردان خود را در میدان مباهله ببر، ولى روز مباهله نصارى دیدند از أَبْناءَنا دو فرزند، از نِساءَنا یک زن از أَنْفُسَنا یک مرد همراه پیامبر آمده!
از نظر ادبى صیغه‌ى جمع أَبْناءَنا و نِساءَنا و أَنْفُسَنا به ضمیر جمع نا اضافه شده است، اضافه‌ى جمع أَبْناءَنا و نِساءَنا و أَنْفُسَنا به ضمیر نا از نظر معنا افاده عموم مطلق مى‌کند و معناى حقیقى آیه این مى‌شود که حسن و حسین از نظر شخصیت و ارزش‌ها به منزله همه فرزندان و حضرت زهرا به منزله‌ى همه زنان و امیرمؤمنان به منزله همه مردان است یعنى آنچه از ارزش‌ها و فضائل همه نسل دارند حسن و حسین به تنهائى دارند و آنچه از ارزش‌ها و حسنات همه زنان دارند به تنهائى حضرت زهرا دارد، و آنچه از فضائل و محسنات همه مردان دارند على (ع) به تنهائى دارد.
2- پیامبر اکرم طبق آیه شریفه حسن و حسین را به عنوان فرزندان خود همراه خود به عرصه مباهله برد، با این که حسن و حسین از طریق مادر به او مى‌رسیدند، بر این اساس طبق فرهنگ قرآن مجید به فرزندان دختر نیز در حقیقت ابن گفته مى‌شود، و در رابطه با انسان هیچ فرقى با فرزندان پسر انسان ندارند.
این مردم جاهلیت پیش از بعثت پیامبر بودند که برخلاف حقیقت فقط فرزندان پسر خود را فرزند خود مى‌دانستند و فرزندان دختر خود را بیگانه به حساب آورده فرزند خود نمى‌دانستند و با کمال وقاحت مى‌گفتند:
بنونا بنو ابناءنا و بناتنا
بنوهن ابناء الرجال الا باعد:
یعنى فرزندان ما فقط پسر زاده‌هاى ما هستند اما دختر زاده‌هاى ما فرزندان مردم بیگانه‌اند نه فرزندان ما آنان بر اساس فرهنگ غلط و شیطانى خود، زنان را عضو پیکر انسانى نمى‌دانستند، و دخترانشان را گویا فرزند خود به حساب نمى‌آوردند چه رسد به فرزندان دخترانشان ولى آیه مباهله بر این اعتقاد سخیف خط بطلان کشیده و اعلام داشت فرزندان دختر بدون کم و زیاد و بى‌هیچ تردید و شکى فرزندان انسان هستند و این حقیقت را با آیه 85 سوره انعام تکمیل کرد و به اثبات رسانید و به عنوان یک اصل اصیل اعلام داشت:
«من ذریة داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسى و هارون و کذلک نجزى المحسنین و ذکریا و یحیى و عیسى و الیاس کل من الصالحین.»
از فرزندان ابراهیم داود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسى و هارون بودند و ما اینگونه نیکوکاران را پاداش مى‌دهیم و نیز از فرزندان ابراهیم زکریا و یحیى و عیسى و الیاس‌اند که همه از شایستگان هستند خداوند در این آیه قرآنیه به صراحت و قاطعانه عیسى که فرزند دخترى است و مادر او هم شوهر نکرد، بلکه فرزندش را فقط به اراده خدا به دنیا آورد از فرزندان ابراهیم شمرده است، در روایات به طور فراوان از طریق شیعه و سنى از حضرت حسن و حسین ابن رسول الله یاد شده است و در آیات مربوط به زنانى که ازدواج با آنان حرام است آمده وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ یعنى ازدواج با همسران پسرانتان بر شما حرام است و در میان فقهاء اسلام این مسئله قطعى است که همسران پسرها و نوه‌ها چه نوه دخترى چه نوه پسرى بر شخص حرام مسلم است و مشمول آیه شریفه مى‌شود.
در اینجا باید به فتواى فقهاى بزرگ و قابل قبولى چون سید مرتضى که همه کسانى که از طرف مادر به پیامبر اسلام مى‌رسند سید قطعى دانسته و همه آثار سیادت را از نظر فقهى شامل آنان مى‌داند آفرین گفت، و از دیگر فقهاء که بدون دقت در آیه مباهله و آیه 85 سوره انعام بنا به رسم جاهلیت فرزندان زنانى که سیده هستند سید نمى‌دانند و در حقیقت فرزندان پیامبر به حساب نمى‌آورند گله سخت و شدید کرد، که شما بى‌توجه به این دو آیه قرآنیه و حکم قطعى حق بر اساس چند روایت ضعیف و غیر قابل قبول و از آن بدتر بر اساس فرهنگ جاهلى نیمى از فرزندان پیامبر را تا قیامت از فرزندى حضرت خارج کرده و ظلمى فاحش به رسول خدا نموده‌اید، و باید گفت بر اساس گفتار شما از طریق پیامبر اسلام در همه جهان بیش از یک سید وجود ندارد و آن هم فاطمه زهراست، و هر کس تا قیامت از نسل زهرا به وجود آید چون از طریق مادر به پیامبر مى‌رسد سید نیست، و روى این حساب بر پایه محاسبه غلط شما که خلاف صریح قرآن است سیدى وجود ندارد!!
من به تبع سید مرتضى و دیگر از فقها که بر اساس قرآن و روایات قطعى هر کسى را که از طریق مادر به پیامبر مى‌رسد سید مى‌دانند سید مى‌دانم و آثار سیادت که ذاتى آنان است و آثار فقهى مسئله را بر آنان مسلم دانسته و خود نیز بسیار بسیار افتخار مى‌کنم که از طریق مادرم که داراى شجره قطعى سیادت است از طریق حضرت صدیقه مرضیه به پیامبر اسلام مى‌رسم و پاکى همین رابطه و پیوند است که تاکنون به من توفیق تبلیغ دین در همه کشور ایران و برخى از ممالک غربى و شرقى عنایت کرده است، و به من این لطف را روا داشته که با دست خود بدون کمک از دیگران تا کنون هفتاد جلد کتاب در پرتو قرآن و فرهنگ اهل بیت بر اساس نیاز روز نوشته‌ام، و نزدیک به شش هزار نوار سخنرانى بى‌تکرار در پانصد موضوع اسلامى به وسیله دو فرزند روحانى‌ام نظام بندى شده و به تدریج در حال چاپ شدن است که برابر با برآوردى که شده به خواست حق نزدیک دویست جلد کتاب هر کتاب حدود پانصد صفحه خواهد شد و اکنون که قلم بر کاغذ دارم چهار جلد آن چاپ شده و بیست جلد دیگر آماده چاپ است، و از خدا درخواست عاجزانه کرده‌ام که عمرم را تا جائى که چاپ شده این دویست جلد را ببینم تداوم بخشد.
داستان مباهله از یک منظر
ابوحارثه رئیس و رهبر و عالم مسیحیان نجران بود که میان مردم و حاکمان حکومت‌هاى مسیحى از جایگاه ویژه‌اى برخوردار بود ابوحارثه با رسول خدا درباره مسیح مناظره و مجادله کرده گفت: اى محمد درباره مسیح چه مى‌گوئى؟ حضرت فرمود:
او یکى از بندگان خداست که پروردگار عالم وى را از میان قومش برگزید، ابوحارثه گفت اى محمد پدرى براى او سراغ دارى؟ حضرت این آیه را خواند:
إِنَّ مَثَلَ عِیسى عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ. «1»
پس از قرائت آیه فرمود: چرا از حال آدم تعجب نمى‌کنید که نه پدر داشت و نه مادر ولى از وضع عیسى تعجب مى‌کنید در حالى که مسیح یک طرف وجودش را که مادر بود داشت مناظره و مجادله و به خصوص لجاجت ابوحارثه وهمراهانش به طول انجامید، و آنان از پذیرفتن اسلام سرباز زدند تا آیه مباهله نازل شد، اکنون مشروح داستان از منظر دیگر ابوحارثه رئیس کشیشان نجران غلام خود را فرمان داد هر چه زودتر شرجیل را نزد من حاضر کن، زیرا با وى کارى مهم دارم و تا انجام نشود، امکان ندارد به کارى دیگر بپردازم.
شرجیل محرم اسرار و مورد وثوق و در سختى‌ها معین و یاور ماست، غلام خارج شده پس از اندک زمانى با شرجیل بازگشت. ابوحارثه به شرجیل گفت: اگر تو را نابهنگام خواستم براى امر مهمى است که پیوسته فکرم را به خود مشغول کرده و با کمال تأثر باید بگویم راه به جائى نبردم جز این که با تو مشورت کنم بلکه چاره جوئى شود و آن مهم این است که از جانب محمد بن عبدالله نامه‌اى به من رسیده «2» و مرا به آئین خود که آن را اسلام نامیده دعوت کرده و در پایان نامه آورده است اگر تخلف کنم یا باید ما مسیحیان جزیه بدهیم یا خود را آماده جنگ سازیم، و اکنون از تو چه پنهان که این نامه چنان مرا تحت فشار قرار داده که روز را چون شب نزدم تاریک کرده، و هر چه توانسته بر من اثر گذارده و پریشانم ساخته است.
شرجیل گفت اى سرور من تو خود مى‌دانى که من تا هر اندازه فکرم بکر و صائب باشد فقط در امور سیاسى و دنیائى است ولى در موارد مذهبى فکر و عقلم قاصر است و کمتر از آنم که یک رهبر روحانى از من درخواست یارى نماید.
من در این باره چیزى جز این نمى‌توانم بگویم که همه ما مسیحیان معتقدیم خداوند ما را به آمدن پیامبرى از ذریه اسماعیل وعده داده، اینک اگر یقین دارى که محمد بن عبدالله آن پیامبر موعود نیست مى‌توان براى دفع او چاره‌اى اندیشید، اما اگر میدانى که او بر حق است و همان پیامبر موعود انجیل است چه چاره‌اى جز پذیرفتن دعوتش خواهد بود.
ابوحارثه چون دیدکه شرجیل در صورت حقانیت محمد سر مخالفت و نقشه‌کشى بر ضد او را ندارد به فکر فرو رفت و گفت: فعلًا چند روزى باشد تا من با دیگران نیز مشورت نمایم.
آنگاه افرادى دیگر از قبیله نجران را خواست و با یک یک آنان به مشورت نشست و سرانجام چیزى جز آنچه شرجیل گفته بود عایدش نشد.
هنگامى که دید نظریه همه یکى است فرمان داد کشیش‌ها ناقوس‌ها را نواخته‌آتش‌ها روشن کردند، پرچم‌ها را به نشانه این که همه باید جمع شوند به در صومعه آویختند، مردم نجران از هر طرف هجوم کرده و یک جا جمع شدند.
اسقف اعظم در میان جمع به پا خواست و داستان نامه رسول خدا را براى آنان گفت، سپس اعلام کرد براى یافتن راه چاره‌اى کنند همهمه درگرفت و از هر سو نظریه‌اى پیشنهاد شد تا سرانجام بر این معنا اتفاق کردند که نمایندگانى از ایشان به مدینه رفته با رسول خدا گفتگو کنند و به نجران بازگشته نتیجه را گزارش دهند.
گروهى از نجران به سرپرستى شرجیل با هدایا و تحف روانه مدینه شدند، چون به مدینه رسیدند لباس سفر از تن گرفته و جامه‌هاى حریر قیمتى پوشیده و انگشترهاى گران قیمت به انگشت کرده به دیدار رسول خدا شتافتند.
پس از آن که به محضر نبى مکرم رسیدند و هدایاى خود را تقدیم داشتند به نماز و عبادت ایستادند، رسول خدا نه هدایاى آنان را رد کرد و نه از عبادت آنان جلوگیرى کرد.
پس از آن شرجیل به رسول خدا گفت: اى محمد تو خود مى‌دانى که ما نصرانى هستیم و در انتظار پیامبر آخرالزمان مى‌باشیم و اکنون میل داریم ببینیم درباره عیسى چه مى‌گوئى، حضرت از آنان مهلت خواست تا پاسخ سئوالشان از سوى حضرت حق برسد، بعد از آن آیات شریفه 59 تا 61 آل عمران به رسول خدا نازل گشت که در سطور گذشته شرحش گذشت، پس از نزول این آیات بود که رسول خدا اعلام کرد باید مباهله کنیم و با فرزندان و زنان و مردانمان چه ما چه شما یک جا جمع شویم و از خدا بخواهیم هر یک از دو طرف در ادعایش دروغ‌گوست به عذاب خدا دچار شود و از میان برود.
فرستادگان نجران پیشنهاد کردند ما را مهلت ده تا در این زمینه با یکدیگر مشورت کنیم، شرجیل در جمع مشورتى رو به همراهان کرد و گفت: شما به راستگوئى و استحکام رأى من اعتراف دارید و همه مى‌دانید که مردم نجران هر چه تلاش کنند و خود را به آسمان و زمین زنند در امورى که پیش مى‌آید چاره‌اى جز به کار بردن نظریه من ندارند.
همه گفتند: به این مسئله اعتراف داریم، گفت: به خدا سوگند من این پیشامد تازه را امر بزرگى مى‌دانم، زیرا فکر مى‌کنم اگر این مرد پادشاه باشد و در دعوتش دروغ بگوید حداقل پادشاه مقتدرى است که ما را یاراى جنگ و مخالفت با او نیست و اگر به راستى پیامبر است نتیجه مباهله کردن با او این خواهد شد که یک نفر از ما نصارى در روى زمین باقى نخواهد ماند، و این را نیز بدانید که چنانچه واقعاً پیغمبر باشد فردا با خاندانش تنها به مباهله خواهد آمد، و اگر پادشاه است همه همراهان و گروندگان به خود را با خود مى‌آورد.
روز مقرر مشاهده کردند که رسول خدا با دو فرزندش حسن و حسین و دخترش فاطمه و دامادش على‌بن ابى طالب آمد، شرجیل به مسیحیان گفت ابداً به مباهله تن ندهید، زیرا این مرد و خاندانش اگر ما را نفرین کنند، احدى از ما جان سالم از عذاب خدا بدر نخواهد برد.
گفتند: پس چه باید کرد؟ گفت نظر من این است که خود او را حکم قرار دهیم، من او را انسانى یافته‌ام که هرگز در حکمیت خیانت نخواهد کرد همه پذیرفتند، شرجیل نزد پیامبر آمد و گفت: من پیشنهادى بهتر از مباهله دارم، حضرت فرمود: چیست؟ گفت: از این ساعت تا فردا صبح اختیار ما با تو باشد هر حکمى مى‌خواهى درباره ما اعلام کن، حضرت فرمود: ممکن است همراهانت و دیگر اهالى نجران به حکمیت من تن دهند گفت:
آرى چون نجرانى‌ها جز به رأى و نظر من کارى نمى‌کنند.
پیامبر فرمود فردا بیائید تا حکم خود را اعلام کنم چون آمدند اسلام را بر آنان عرضه داشت نپذیرفتند!! پیشنهاد جنگ کرد گفتند: ما قدرت بر جنگ نداریم، نهایتاً جزیه به آنان پیشنهاد شد پرسیدند چه مقدار باید باشد؟ فرمود در سال دو هزار حلّه که هزار عدد آن را در ماه رجب و بقیه را در ماه صفر بپردازید و آنچه در مالکیت خود دارید بر ملکیت شما باقى بماند، و در پناه خدا و رسول باشید، و احدى حق دخالت در کلیساهاى شما و تغییر اسقف و کشیش را نداشته باشد و تا زمانى که در میان مسلمانان و مردم قبیله به صلاح و خیر خواهى زندگى کنید ستمى بر شما نشود.
از سعد و قاص روایت شده چون آیه مباهله نازل شد رسول خدا على و فاطمه و حسن و حسین را طلبید و فرمود اینان اهل بیت من هستند، این روایت را مسلم و ترمذى از سعد و قاض نقل کرده‌اند.
زمخشرى در کشاف و مسلم در صحیح و حاکم نیشابورى در مستدرک از عایشه نقل کرده‌اند: رسول خدا روز مباهله در حالى که عبائى بر تن داشت على و فاطمه و حسن و حسین را زیر عبا قرار داد و آیه إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً «3» را تلاوت نمود.
این بود ماجراى مباهله که نشانه‌اى از صدها نشانه بر حقانیت پیامبر و فرهنگ انسان‌ساز اوست.
پی نوشت ها:
______________________________
(1)- آل عمران 59.
(2)- فتوح البلدان، ص 76.
(3)- احزاب 33
منبع:
مطالب فوق برگرفته شده از کتاب تفسیر حکیم نوشته استاد انصاریان
