هشدار خطرناک فرونشست ؛ تهران سالانه ۱۹ سانتی‌متر پایین می‌رود / ۱۱ هزار کیلومتر لوله‌های نفتی در تلاقی با فرونشست

فرونشست روی 11 درصد از وسعت ایران خط کشید؛ به کمین 49 درصد از جمعیت کشور نشست؛ ترک را بر جان صفوی‌ها در میدان نقش جهان اصفهان، هخامنشی‌ها در تخت جمشید شیراز و ایلخانان مغول در سلطانیه زنجان انداخت؛ تعدادی از قنات‌ها و بافت‌های تاریخی از جمله بافت یزد را هم نشانه رفت و خطر را به جان چند باغ ایرانی ثبت شده در یونسکو انداخت.

 

به گزارش ایران، این آمار کشوری که موضوع جلسه اخیر هیأت دولت هم بود نشان می‌دهد، فرونشست به 52 درصد از 31 هزار هکتار بافت تاریخی هم رسیده است و 27 سایت از 63 سایت ثبت جهانی شده در یونسکو، در معرض فرونشست قرار دارند.

 

علی بیت‌الهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ، از پیشنهادهایی برای جلوگیری از گسترش فرونشست در کشور در قالب تدوین «مقررات ملی فرونشست زمین» به هیأت دولت خبر می‌دهد. 

 

به گفته او، مسعود پزشکیان رئیس‌جمهوری، خواستار بررسی این پیشنهاد توسط کمیسیون زیربنایی دولت شده تا قانونی نوشته شود که رعایت ایمنی وعدم ساخت و ساز تأسیسات در زون‌های فرونشست توسط دستگاه‌های اجرایی را در پروژه‌های ملی، لازم‌الاجرا کند. 

در گزارشی که بیت‌الهی از طریق «شینا انصاری» به دولت می‌دهد، خبرهای تلخ دیگری هم وجود دارد؛ بر اساس ارزیابی مطالعه حاضر در مقیاس کشوری، وسعت و گستردگی پهنه‌های فرونشستی در ایران حدود 185 هزار کیلومترمربع (18 میلیون و 500 هزار هکتار) و معادل تقریبی 11 درصد از وسعت سرزمینی ایران است، اما در همین بخش از محدوده‌های در معرض خطر فرونشست زمین در ایران، بخش‌های وسیعی از کلانشهرها، شهرهای بزرگ و آبادی‌های متعدد واقع شده که ساکنان آن‌ها حدود 49 درصد جمعیت کل کشور را تشکیل می‌دهد که معرف میزان به مراتب بالای ریسک فرونشست زمین در کل کشور است. 

همه چیز از مدیریت نامطلوب آب، آب می‌خورد؛ مدیریتی که در چند دهه گذشته با بارگذاری بیش از حد روی منابع آبی تا توانست سد ساخت، بند کشید و چاه حفر کرد. «اصفهان» نماد این توسعه ناپایدار در صدر استان‌هایی است که فرونشست زخمی کاری به آن زده است. 

 

سال‌هاست که سدها و تونل‌ها به اصفهان، آب انتقال می‌دهند و همچنان انتقال آب از سدهای جدید به این استان صنعتی ادامه دارد، اما بالاترین فرونشست زون شهری را به خود اختصاص داده و آمارهای اعلام شده در هیأت دولت هم آن را تأیید می‌کند. 

 

استان‌های خراسان‌رضوی، تهران، اصفهان، کرمان و فارس از جمله استان‌های با وسعت بالای پهنه‌های فرونشستی زمین هستند و کلانشهر اصفهان به عنوان شهری با وسعت بالای زون فرونشست زمین در محدوده شهری است. 

 

تعداد 380 شهر و 9200 روستا در معرض خطر فرونشست زمین واقع شده‌اند. در برخی مساحت کل شهرها و در بعضی موارد بخشی از محدوده‌های شهری در زون‌های فرونشستی قرار گرفته‌اند. بر اساس داده‌های موجود، از مساحت 31 هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری، نزدیک به 52 درصد آن در پهنه‌های فرونشستی واقع شده که این وسعت از نظر «در معرض قرارگیری» قابل ملاحظه است. 

بیت‌الهی می‌گوید: یکی از ناترازی‌ها و علائم ناپایدار توسعه کشور، بیلان منفی آبخوان‌های ماست که نمود آن فرونشست می‌شود. این کارشناس، فرونشست را به صورت ماهیتی، مخاطره‌ای انسان‌ساز معرفی می‌کند و می‌گوید: اگر برداشت آب‌های زیرزمینی معادل تغذیه آبخوان‌ها بود، هیچ وقت این پدیده اتفاق نمی‌افتاد، بنابراین راهکار آن مشخص است. او می‌گوید، پیشنهادهایی به دولت داده‌اند که در اسرع وقت باید انجام شود.

 

به گفته بیت‌الهی، رئیس‌جمهوری هم دستور بررسی آن‌ها را در کمیسیون زیربنایی داده‌است. 

گزارش تهیه شده نشان می‌دهد از تعداد 63 سایت ثبت جهانی شده، 27 سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته‌اند که تخت جمشید در فارس، نقش جهان و مسجد جامع در اصفهان، چند باغ ایرانی، سلطانیه زنجان، تعدادی از قنوات و چند محدوده از شهر تاریخی یزد از جمله آن‌هاست. 

 

بیت‌الهی تأکید می‌کند: اگر در زمینه کشاورزی، نوع کشت و زرع و محصولات با مصرف آب کم یا مناسب و همین‌طور در روش‌های آبیاری بازنگری‌ای با اولویت زون و پهنه‌های فرونشستی داشته باشیم، قطعاً مقدار استحصال آب‌های زیرزمینی کم می‌شود. اگر آب‌های زیرزمینی کمتر استخراج شود، افت آب هم کمتر صورت می‌گیرد و به تبع آن فرونشست زمین کاهش می‌یابد. 

برآورد شده حدود 11 هزار کیلومتر از طول لوله‌های انتقال گاز در تلاقی با پهنه‌های فرونشستی باشند.

 

براساس داده‌های موجود و در دسترس، طول خطوط اصلی نفت واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین بیش از 1000 کیلومتر تخمین زده می‌شود. بیت‌الهی تأکید می‌کند، مکان‌یابی طرح‌های آب‌بر باید طبق ضوابط ویژه باشد. 

 

او به عنوان نمونه می‌گوید: پیشنهاد ما این است که ایجاد چنین مکان‌ها و مستحدثاتی که نیاز آبی دارند در پهنه‌های فرونشستی به طور کلی ممنوع اعلام شود، یعنی وزارت صنایع و معادن از صدور مجوز برای این طرح‌ها اگر در این پهنه و مجاورت فرونشست هستند، خودداری کند. 

بر اساس ارزیابی به عمل آمده، بیش از 15 هزار و 300 کیلومتر از خطوط جاده‌ای ترانزیتی در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد. 

 

بیت‌الهی به لزوم تصفیه آب شبکه‌های فاضلاب شهری اشاره می‌کند و می‌گوید، قرار بود آب تصفیه شده به آبخوان‌ها و درون لایه‌های زمین برگردانده شود، اما به آبخوان‌ها نرسید. 

 

او تزریق آب به آبخوان‌ها با فاضلاب تصفیه شده را راهی برای کنترل فرونشست می‌داند و همچنین روی آوردن به سمت شهرهای اسفنجی و فضای سبز را تأکید می‌کند. به گفته او، شهرهای اسفنجی شهرهایی هستند که اجازه می‌دهند آب داخل زمین نفوذ کند؛ یعنی آسفالت، بتن‌ریزی و موزاییک‌کاری در شهرها باید طوری طراحی شود که آب بویژه در مواقع بارندگی و ماندابی فرصت نفوذ پیدا کند. او یادآوری می‌کند، اگر این آب‌ها از طریق چاه‌های جذبی به داخل زمین هدایت شوند، می‌توانند بخشی از آب کسر شده را جبران کنند. 

براساس داده‌های موجود، 2650 کیلومتر از خطوط ریلی در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. بیت‌الهی بحث را به خطوط و لوله‌های نفتی در محدوده فرونشست می‌کشد و پالایشگاه جنوب تهران و مخزن سوخت ری را مثال می‌زند و تأکید می‌کند باید تمهیداتی برای مقاوم‌سازی و جلوگیری از خسارت‌ها اندیشید. 

 

بیت‌الهی بر انجام اقداماتی برای حفظ و نگهداری آثار تاریخی تأکید می‌کند و می‌گوید، این پیشنهادها در قالب تدوین «مقررات ملی فرونشست زمین» بود. او آرزو می‌کند اتفاقی بیفتد و ضوابط لازم‌الاجرا در حوزه فرونشست به قانون تبدیل شود. بیت‌الهی یزد را مثال می‌زند و می‌گوید: برای مثال در یزد ضوابط ممنوعیت نداریم، بنابراین در پهنه فرونشست مجوز ساخت کارخانه فولاد می‌دهیم، ولی اگر مقرراتی مثل قانون سرعت غیرمجاز، ساخت و ساز در پهنه فرونشستی را منع کند، جلوی ساخت و سازهای این‌چنینی گرفته می‌شود، به همین دلیل این پیشنهادها با هدف کنترل خطر به دولت داده شده است. 

بر اساس ارزیابی‌های صورت گرفته از مجموع داده‌های در دسترس سازمان نقشه‌برداری در 18 استان کشور، بیشینه نرخ فرونشست به بیش از 10 سانتیمتر در سال می‌رسد. در 8 استان این مقدار بین 5 تا 10 سانتیمتر در سال و در 4 استان دیگر زیر 5 سانتیمتر در سال است. 

 

بیت اللهی یکی از مهم‌ترین دلایل این شرایط را چاه‌های غیرمجاز و مجاز می‌داند و می‌گوید کنترلی روی استحصال آب از طریق این چاه‌ها نیست، حتی گاهی از طریق این چاه‌ها، آب‌فروشی می‌شود؛ یعنی مازاد بر نیاز آن زمین، آب استخراج می‌شود و به جاهای دیگر فروخته می‌شود. او روی مراقبت از محدودیت استحصال از آب‌های زیرزمینی چاه‌های مجوزدار، مسدود کردن جدی چاه‌های غیرقانونی و فاقد مجوز، ممنوعیت احداث در سطح بالادست مخروط‌افکنه‌ها و دشت‌ها که موجب تغذیه نشدن آبخوان‌ها می‌شود و الزام به تغذیه مصنوعی که در حوزه وظایف وزارت نیرو است تأکید می‌کند و آن‌ها را از جمله الزامات مهم مبحث آب می‌داند. 

بر اساس داده‌های موجود، برآورد شده است 101 شهرک صنعتی در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. 

 

این کارشناس، انتخاب نوع کشت متناسب با شرایط کم‌آبی و روش‌های آبیاری را از الزامات وزارت جهاد کشاورزی در قانون آتی می‌داند و می‌گوید، مکان‌یابی طرح‌های صنعتی آب‌بر از الزامات وزارت صنایع و معادن است و همچنین وزارت نفت وظیفه مکان‌یابی شرکت‌های پتروشیمی و… که آب زیادی لازم دارند و نیز بازنگری در سیستم مصرف آب کارخانجات و تأسیسات را برعهده دارد.

 

او کارخانه فولاد در اطراف اصفهان با مصرف آب زیاد را مثال می‌زند و تأکید می‌کند، تکنولوژی‌های امروز به صنایع با آب کم هم امکان فعالیت می‌دهند که در این زمینه وزارت نفت باید پالایشگاه‌های نفتی را با علم به وجود فرونشست تأسیس کند. بیت‌الهی احداث یک بیمارستان در پهنه فرونشست را مثال می‌زند و می‌گوید، دو سال بعد این ساختمان دچار ترک‌خوردگی می‌شود. اگر قانون، ساخت و ساز ساختمان‌های بسیار مهم در پهنه فرونشستی را ممنوع کند، خیلی از این اتفاقات نمی‌افتد. 

او از تجربیات موفق جهانی در کنترل فرونشست سخن می‌گوید و تأکید می‌کند، مقابله با فرونشست با حداقل هزینه و تکنولوژی موجود در کشور امکان دارد و تنها یک عزم جدی مدیریتی و اجرایی می‌خواهد که این کار شروع شود. 

 

او می‌گوید: جالب است بدانید که ما در حیطه ساخت و ساز، انتقال لوله‌های نفتی، آثار تاریخی کشوری، کشاورزی، سدسازی، آبخیزداری و… یک بند ضوابط و مقررات لازم‌الاجرا در خصوص فرونشست نداریم. اگر قوانین مثل زلزله در حوزه فرونشست لازم‌الاجرا باشند، خیلی از این خسارت‌ها اتفاق نمی‌افتد.