با توجه به این نکته که شیعه نسبت به امامان خود احترام خاصی قائل است و آنان را حاملان علوم انبیا و قرآن و سنت نبوی(ص) می داند در زمان حیاتشان از پرتو انوارشان بهره برده و تا حد ممکن به تشکیل حلقات درس و حوزه های علمی ایشان پرداخته اند و پس از وفاتشان نیز آرامگاههای آنان را مرکز حوزه های دینی قرار داده و از فیض بی منتهایشان استفاده کرده اند
یکی از حوزه های علمیه شیعه که در زمان حیات امام موسی کاظم(ع) و امام جواد(ع) شکل گرفته و به تربیت دانشجویان اسلامی پرداخته حوزه علمیه بغداد است پس از چندی «کاظمین » حوزه علمیه شیعه گردیده است.
امام کاظم و امام جواد(ع) پس از شهادتشان در «مقابر قریش » بغداد به خاک سپرده شدند و همین امر باعث گردید تا پس از شهادت آن دو امام این مقبره محل زیارت شیعیان گردد و رو به آبادانی نهد.
«معز الدوله »در سال 336 هجری مقدم برهر کار به تجدید ساختمان مشهد کاظمین پرداخته آن را از اساس پی ریزی و بنیان ساخته و برگرداگرد حرم مطهر صحنی مجلل و موسع بگرانیده اطراف صحن را هم حجرات متعددی برای سکونت اهل علم و طلاب فرقه امامیه احداث و در ضلع شرقی آن هم مقصوره ای برای تدریس عمومی بنا نهاده آن را «مدرس » بنامید.
وی پس از استقرار در عراق به سال 339 هجری از شیخ ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه قمی که از اعاظم اصحاب سعد بن عبد الله اشعری قمی شمرده می شد و به فضل و دانش و فطانت و کیاست در بین خواص مشهور و در قم مقیم و مورد وثوق عامه بود برای هجرت به بغداد از سوی برادر خود «رکن الدوله دیلمی » که در شهر ری سلطنت داشت، دعوت کرد.
رکن الدولة وسایل سفر آن عالم جلیل را فراهم کرد و او را به طرف بغداد حرکت داد و در برابر مجامع علمی طبقات مختلف اهل سنت جامع علمی نوینی هم برای فرقه امامیه در مسجد براثا و صحن کاظمیه تاسیس فرمود و شخصا به تدریس و تعلیم آنها پرداخت.
بدین ترتیب حوزه علمیه کاظمین در امتداد حوزه علمیه بغداد قرار دارد و پنجمین دوره حوزه علمیه بغداد نخستین دوره حوزه علمیه کاظمین خواهد بود لیکن باید توجه داشت که مرکز تدریس شیخ مفید و محل تجمع شیعیان بغداد «مسجد براثا» بوده و گویا حوزه علمیه کاظمین در این دوره از رونق چندانی برخوردار نبوده است.
چنانکه نوشته اند بر اثر تصادمات فکری، شیخ طوسی مجبور به هجرت از بغداد گردید و در کاظمین سکونت نکرد و به نجف اشرف هجرت کرد که این خود از دو حال خارج نیست یا اینکه شیخ طوسی به سبب نزدیکی کاظمین به بغداد احساس آسودگی نمی کرده است یا کاظمین هنوز به صورت محلی آبادان و مسکونی در نیامده بود.
پس از این دوره در تاریخ شیعه از حوزه علمیه بغداد نامی نیست و لیکن بزرگانی از اهل فضل در کاظمین ساکن بوده و به نشر فرهنگ شیعی در این سامان پرداخته اند.
البته نباید از یاد برد که در سال 608 ق. الناصر لدین الله خلیفه عباسی امر کرد تا حجره های بارگاه موسی بن جعفر را هم مانند مدرسه های نظامیه و زمرد خاتون (مادر خود) مرکز اهل علم و طلاب علوم دینی برای تدریس فقه و حدیث و تفسیر و ادبیات گردانند و هم دستور داد که در آن مدرسه «مسند امام احمد بن حنبل » را در خدمت علامه فقیه امامی صفی الدین محمد بن معد موسوی تلمذ نمایند.
بدین ترتیب پس از واقعه سال 448 و هجرت شیخ طوسی سال 608 را می توان نقطه آغاز مجدد حوزه علمیه کاظمین به شمار آورد که در امتداد حوزه بغداد به فعالیت علمی مشغول بوده است.
در دوره های اخیر به سه مدرسه در این حوزه اشاره کرده اند: 1 - مدرسه سید حیدر 2 - مدرسه آیت الله شیخ مهدی خالصی 3 - مدرسه سید محسن اعرجی
از آنجا که بیوتات علمیه نیز خود مرکز آموزش طلاب و دانشجویان اسلامی بوده اند، دهها بیت در کاظمین به این مهم پرداخته اند. برخی از بیوتات علمی کاظمین عبارتند از:
1 - بیت سید محمد علی هبة الدین شهرستانی
2 - بیت سید محسن اعرجی (متوفی 1227ق)
3 - بیت شیخ احمد بلاغی کاظمینی (متوفی 1271) که شیخ محمد جواد بلاغی ساکن نجف از این خاندان است.
4 - بیت شیخ ابراهیم جزائری ساکن کاظمین که به سال 1231 هجری زنده بود.
آل مظفر (شیخ محمد حسن مظفر شیخ محمد حسین مظفر و شیخ محمد رضای مظفر) از این خاندان هستند.
5 - بیت سید حیدر (متوفی 1265)که از بزرگان علم در عصر خویش بود.مجتهد بزرگ سید مهدی حیدری که از بزرگان علم و مراجع عراق در قرون اخیر بود و در جنگ جهانی اول مردم را بر ضد انگلیس به جهاد فراخواند از این خاندان است
6 - بیت شیخ عبد العزیز خالصی(متوفی 1286)که نسبتشان به علی بن مظاهر برادر حبیب بن مظاهر می رسد آیة الله شیخ مهدی خالصی که از مراجع تقلید عصر خویش به حساب می آمد از این خاندان است.
7 - بیت شبر که ذریه سید عبدالله شبر(متوفی 1242) ازاعلام عصر و دانشمندان کثیر التالیف شیعه است سید عباس شبر مقیم بصره و سید علی شبر مقیم کویت از دیگر دانشمندان و مراجع تقلید هستند و که از این بیت برخاسته اند.
8 - بیت سید اسماعیل صدر (متوفی 1338)که سید حسن صدر مقیم کاظمین از این خاندان است.
9 - بیت شیخ محمد حسن آل یاسین (متوفی 1308) که در نجف و کاظمین از بیوتات علم و ادب هستند.
مشاهیر علما و فقهای حوزه علمیه کاظمین در قرن گذشته عبارتند از 1 - فقیه دانشمند شیخ احمد بن شیخ محمد حسین بن هاشم کاظمی 2 - فقیه اصولی شیخ محمد حسین بن شیخ هاشم کاظمی(متوفی 1308 ق.) 3 - فقیه فاضل شیخ جعفر بن شیخ محمد جواد بن شیخ محمد حسین کاظمی(متوفی حدود 1332) 4 - فقیه متقی شیخ راضی بن شیخ محمد کاظم کاظمی(متوفی حدود 1350) 5 - فقیه اصولی شیخ محمد بن کاظم کاظمی 6 - دانشمند فقیه شیخ حسن بن شیخ طالب اسدی کاظمی 7 - عالم فاضل شیخ حسن بن شیخ اسد الله دزفولی شوشتری کاظمی(متوفی 1300) 8 - فقیه وارسته شیخ محمد جواد بن شیخ محمد حسین کاظمی صاحب الهدایة (متوفی 1328) 9 - فقیه پرهیزگار و محقق اصولی مرجع تقلید بغداد شیخ محمد حسن بن یاسین تلعکبری کاظمی(متوفی 1308) 10 - فقیه اصولی شیخ محمد حسن بن محمد صالح ربیعی بغدادی کاظمی(متوفی 1336) 11 - فقیه مجاهد سید مصطفی بن سید حسین حسینی کاشانی کاظمی (متوفی 1336) 12 - فقیه اصولی علامه مجاهد سید حسین علی بن سید نور علی حسینی بغدادی(متوفی 1337) 13 - عالم جامع سید علی بن سید عطیفه حسینی کاظمی(متوفی 1306) 14 - فقیه اصولی شیخ علی بن شیخ محمد تقی دزفولی شوشتری کاظمی(متوفی حدود 1330) 15 - فقیه اصولی شیخ محمد علی بن شیخ حسن جمالی قابچی خراسانی کاظمی(متوفی 1365) 16 - جامع معقول و منقول احمد حیدری حسنی کاظمی(متوفی 1381) 17 - فقیه اصولی سید محمد امین بن سید حسین حسنی بغدادی(متوفی 1331) 18 - فقیه اصولی سید حیدر بن اسماعیل موسوی عاملی کاظمی 19 - عالم عامل شیخ راضی بن شیخ حسین بن عزیز خالصی(متوفی 1347) 20 - عالم محقق شیخ حسن بن محمد قابچی کاظمی 21 - فقیه اصولی سید حسن بن سید هادی(متوفی 1354) 22 - فقیه خبیر سید جعفر بن سید محمد اعرجی حسینی (متوفی 1332) 23 - دانشمند متفکر سید محمد جواد بن سید اسماعیل کاظمی موسوی عاملی(متوفی 1361) 24 - شیخ عبدالحسین بن علی محلاتی اصفهانی یزدی کاظمی (متوفی 1323) 25 - دانشمند بزرگ و فقیه فاضل سید عبدالکریم بن سید حسن اعرجی کاظمی (متوفی 1308) 26 - بزرگ فقیه عصر شیعه در کاظمین شیخ محمد طاهر بن شیخ محسن دزفولی کاظمی (متوفی 1315) 27 - فقیه جلیل شیخ عباس بن شیخ محمد جصانی کاظمی (متوفی 1306) 28 - شیخ عبد الحسین بن محمد جواد بغدادی (متوفی 1365) 29 - جامع فنون عبد الحسین بن شیخ باقر آل یاسین کاظمی (متوفی 1351) 30 - فقیه کامل سید صدر محمد علی بن سید اسماعیل عاملی کاظمی (متوفی 1373) 31 - عالم ربانی سید مهدی بن احمد بن حیدر حسنی کاظمی (متوفی 1341) 32 - مرجع عالیقدر شیخ محمد رضا بن شیخ عبدالحسین آل یاسین کاظمی (متوفی 1370) مؤلف کتاب «بلغة الراغبین فی فقه آل یاسین » 33 - فقیه اصولی شیخ محمد صادق بن شیخ حسین خالصی (متوفی 1341) 34 - علامه فقیه میرزا محمد بن داود امام الحرمین همدانی (متوفی 1303) 35 - علامه فقیه و محدث کبیر شیخ قاسم بن محمد بن جواد کاظمی ابن الوندی (متوفی 1100) مؤلف کتاب «شرح الاستبصار» 36 - ادیب فاضل سید ابوالحسن بن حسین کاظمی (از شعرای قرن داوزدهم) 37 - علامه محقق شیخ عبد النبی کاظمی(متوفی 1256) مؤلف «تکملة الرجال »
