بازگشت همتی به میرداماد

همتی سومین رئیس‌کل بانک مرکزی است که برای بار دوم به این سمت منصوب می‌شود. پیش از انقلاب، مهدی سمیعی در سال‌های 1343 تا 1348 و 1349 تا 1350 رئیس‌کل بانک مرکزی بود و پس از انقلاب نیز محسن نوربخش در سال‌های 1360 تا 1365 و 1373 تا 1382 سکاندار سیاست پولی کشور شد. عبدالناصر همتی که در سال‌های 1397 تا 1400 نخستین دوره ریاست خود را تجربه کرده بود، از دی‌ماه 1404 بار دیگر به ساختمان میرداماد بازمی‌گردد. البته از این حیث که او یک بار رئیس‌کل بانک مرکزی، یک‌بار وزیر اقتصاد و یک بار رئیس‌کل بیمه مرکزی بوده است، جایگاهی بی‌رقیب دارد.

استراتژی ارزی همتی

سوال اصلی این است که همتی چه نگاهی به بازار ارز، پول و شرایط اقتصادی دارد. او در حوزه نرخ ارز، به کاهش شکاف ارزی و حرکت به سمت تک‌نرخی شدن اعتقاد دارد. همتی بارها تاکید کرده است که وجود چندین نرخ ارز در کشور نادرست است و قیمت ارز باید در قالب یک نرخ واحد و با نظام «شناور مدیریت‌شده» تعیین شود تا بانک مرکزی بتواند نوسانات را کنترل کند. او در دولت مسعود پزشکیان و در جایگاه وزیر امور اقتصادی و دارایی نیز بارها بر این موضوع تاکید کرد؛ موضوعی که در نهایت موجب شد بسیاری از نمایندگان مجلس به استیضاح او رای دهند. اکنون به نظر می‌رسد که دست همتی برای مدیریت ارزی بازتر خواهد بود. با بازگشت او، احتمالا داستان ارز ترجیحی به پایان می‌رسد و شکاف میان نرخ‌های رسمی و بازار آزاد ارزی کاهش خواهد یافت. البته شرایط فعلی بازار ارز، به‌ویژه به دلیل چالش‌های بازگشت ارز، دشوارتر از دوره پیشین است. با این حال، یکی از ویژگی‌های دوره قبلی همتی، افزایش ذخایر ارزی در شرایط سخت تحریمی بود. او اعتقادی به فروش ارز با قیمتی پایین‌تر از نرخ بازار نداشت و با استفاده از مکانیسم حراج هلندی تلاش می‌کرد ذخایر ارزی را با بالاترین قیمت ممکن عرضه کند. با توجه به همسویی دیدگاه عبدالناصر همتی و سیدعلی مدنی‌زاده، وزیر امور اقتصادی و دارایی، به نظر می‌رسد برنامه‌ای جدی برای یکسان‌سازی نرخ ارز و پایان دادن به نظام چندنرخی در دستور کار قرار گیرد.

بهره‌گیری از نگاه اقتصاددانان

عبدالناصر همتی در دوره قبلی ریاست خود، بارها از نظرات اقتصاددانان بهره گرفت. همچنین تعدادی از اقتصاددانان برجسته حوزه پولی به تیم او در بانک مرکزی پیوستند. برگزاری جلسات منظم هم‌اندیشی با اقتصاددانان از طیف‌های فکری مختلف، از ویژگی‌های دوره مدیریت او بود. از این رو به نظر می‌رسد همتی در استفاده از نظر کارشناسان اقتصادی، با رئیس‌جمهور همراستا باشد.

کنترل رشد نقدینگی با محدودیت ترازنامه

یکی از سیاست‌هایی که در دوره ریاست همتی آغاز شد، کنترل مقداری ترازنامه بانک‌ها در سال 1399 بود؛ سیاستی که بخشنامه آن در سال 1401 به‌روزرسانی شد. این سیاست در ابتدا توانست روند رشد نقدینگی را تا حدی تغییر دهد، اما به نظر نمی‌رسد بتوان از آن به‌عنوان یک راهبرد بلندمدت برای مهار نقدینگی استفاده کرد. در عمل، این ابزار بیشتر برای کنترل بانک‌های ناتراز به کار گرفته شد. اقتصاددانان معتقدند برای کنترل پایدار رشد نقدینگی، باید سلطه مالی دولت پایان یابد و بانک‌های ناتراز نیز از شبکه پولی کشور خارج شوند.

استفاده از ابزار عملیات بازار باز

در اواخر سال 1398 و در دوره قبلی ریاست همتی، بانک مرکزی به ابزار عملیات بازار باز مجهز شد. هدف این ابزار، استفاده از خرید و فروش اوراق برای حرکت به سمت نظام تورم هدف‌گذاری‌شده بود. همچنین قرار بود استقراض بانک‌ها از بانک مرکزی کاهش یابد و دولت نیز از طریق انتشار اوراق در این بازار تامین مالی کند. با این حال، کارشناسان معتقدند به‌دلیل سقف‌گذاری‌ها و سیاست‌های دستوری، این ابزار نتوانست کارآیی لازم را داشته باشد و آن‌گونه که در اقتصادهای پیشرفته به کار گرفته می‌شود، در ایران مورد استفاده قرار نگرفت. در حال حاضر نیز بانک مرکزی از نرخ بازار بین‌بانکی برای تنظیم موثر جریان نقدینگی بهره کافی نمی‌برد.

نبرد همتی و ترامپ

همتی در دوره قبلی، همزمان با اولین ریاست‌جمهوری ترامپ، رئیس‌کل بانک مرکزی شد. اکنون نیز در دوران ریاست‌جمهوری  ترامپ  به میرداماد بازگشته است. شاید این انتخاب به‌دلیل تجربه او در مواجهه با محدودیت‌های ناشی از سیاست‌های آمریکا باشد. او در بهمن‌ماه سال گذشته اعلام کرده بود که نگران بازگشت ترامپ نیست و برای آن برنامه دارد. همتی با اشاره به دوره قبلی ترامپ توضیح داد که در سال 1399 درآمد نفتی ایران به شدت کاهش یافت و همزمان بحران کرونا نیز شرایط را دشوارتر کرد، اما کشور توانست اداره شود. او همچنین موافق حل‌وفصل مسائلی مانند FATF است و در دوران وزارت اقتصاد در دولت پزشکیان، تلاش‌هایی برای راه‌اندازی ابتکارات ایران در این حوزه انجام داد که همچنان ادامه دارد.

پایان ماموریت فرزین

با تایید خبر بازگشت همتی به میرداماد، ماموریت محمدرضا فرزین پس از سه سال به پایان رسید. به گزارش «دنیای اقتصاد»، از 23 آذرماه اخباری درباره استعفای رئیس‌کل بانک مرکزی منتشر شده بود که به‌تدریج قوت گرفت و سرانجام روز گذشته تایید شد. فرزین در دوران ریاست خود، دو رئیس‌جمهور و دست‌کم دو جهش ارزی را تجربه کرد و نرخ دلار در دوره مدیریت او بیش از سه‌برابر شد. با این حال، او در مقایسه با بسیاری از رؤسای پیشین بانک مرکزی، از ثبات بیشتری برخوردار بود. فرزین در هشتم دی‌ماه 1401 منصوب شد و در هشتم دی‌ماه 1404 به کار خود پایان داد. نرخ ارز آزاد در زمان انتصاب او حدود 41 هزار تومان بود و طی سه سال، رشدی معادل 235 درصد را تجربه کرد. تورم نقطه‌به‌نقطه نیز از 45.6درصد در آذر 1401 به 52.6درصد در آذر 1404 رسید. بسیاری معتقدند نوسانات ارزی تنها ناشی از تصمیمات رئیس‌کل بانک مرکزی نیست و برای مهار آن باید هم فرمان‌های مالی تورم‌زا متوقف شود و هم چاره‌ای برای تحریم‌ها اندیشیده شود. بنابراین باید اختیارات کامل به رئیس کل جدید بانک مرکزی برای کنترل تورم و مهار نوسانات ارزی داده شود.