اهمیت، محتوا و قالب هنر

ابزارهای هنری،بی شک،رساترین،بلیغ ترین و کاری ترین ابزار ابلاغ و تبلیغ پیام است. (۱)

ابزارهای هنری،بی شک،رساترین،بلیغ ترین و کاری ترین ابزار ابلاغ و تبلیغ پیام است. ⁽¹⁾

...هنر یک شیوه ی بیان است،یک شیوه ی ادا کردن است.منتها این شیوه ی بیان از هر تبیین دیگر رساتر،دقیق تر،نافذتر و ماندگارتر است.دقت در هر یک از این چند تعبیری که عرض کردم:رساتر بودن،دقیق تر بودن،نافذتر و ماندگارتر بودن،در فهم معنای هنر کمک کند.ای بسا که یک گزارش غیر هنری،گر چه علمی و تحقیقی و دقیق،خاصیت ارائه ی هنری را نداشته باشد.

بارها گفته ام که هر پیامی،هر دعوتی،هر انقلابی،هر تمدنی و هر فرهنگی تا در قالب هنر ریخته نشود،شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود و فرقی هم بین پیام های حق و باطل نیست. ⁽²⁾

شک نباید کرد که انقلاب،به هنر نیازمند است،و هنر انقلاب از آنجا که باید حامل مفاهیمی نو و قهرا ناآشنا باشد،و از آنجا که باید با همه ی معارضه ها و خصومتهایی که هیچ انقلابی از آن مصون نیست،درگیر شود و از آنجا که باید معارف نوین را در ذهن ها راسخ و ماندگار سازد،ناگزیر باید هنری ممتاز و فاخر و پیشرو باشد. ⁽³⁾

شعر و هنر،زیباترین قالب برای همه ی پیام های نوین و مایه ی گسترش و نفوذ این پیام ها تا هر سوی خطه ی وسیع دلها و جانهای انسانی است و شاعران و سخنسرایان آگاه همیشه توانسته اند والاترین معارف انسانی را در کتیبه ی روزگار با نقشی جاودانه،به نسل های بعد از خود بنمایانند. ⁽⁴⁾

امروز حرکتی جدی و مستمر برای تعالی هنر در جامعه ضرورت دارد،این حرکت را آغاز کنید.دست خدا با شما و حمایت مردم و امکانات کشور در اختیار شماست. ⁽⁵⁾

شاعر و هنرمند متعهد،حله فاخر خلاقیت خود را جز بر اندام ارزش ها و اصالت ها نمی پوشاند.و این همان معرفت درست از لطیف ترین نمودهای روح آدمی است. ⁽⁶⁾

زبانی که می تواند پیام انقلاب را به اعماق جامعه رسوخ دهد،زبان شعر و ادبیات است،زبان هنر است...شعر انقلاب باید بتواند لب لباب انقلاب و مضمون حقیقی انقلاب را در بهترین قالبها منعکس کند...شعر امروز آئینه ی آینده است،انسانهای قرنهای بعد چطور بفهمند در جامعه ی امروز ما چه می گذشته است...واقعا پنجاه سال دیگر خیلی مشکل است به آیندگان این جامعه و فرزندان ما که این روزگار را ندیده اند فهماند که در روزگار انقلاب،در روزگار جنگ تحمیلی،...هنگام پیروزی انقلاب،هنگام ورود امام،در این سالهای عجیبی که هر لحظه اش یک حادثه است،در این مملکت و در این جامعه چه گذشته است...تنها چیزی که می تواند این پیام را به نسلهای بعد منتقل کند،همین شعر و هنر و ادبیات است. ⁽⁷⁾

باید هنرمند به عنوان رساترین زبان برای انتقال ایده های شریف مورد توجه باشد و تشویق هنرمندان متعهد جامعه و نیز پرورش هنرمند یک اقدام اساسی تلقی گردد. ⁽⁸⁾

می دانید هنر این خصوصیت را دارد که به خاطر ملایمت با طبع آدمی،بی شک در طبع او اثر می کند.هر هنری در طبع آدمی اثر می گذارد،اگر چه آن کسی که مورد اثر قرار گرفته،نتواند آن هنر را تحلیل کند.هنر اثر خود را می گذارد،یعنی دل را منقلب می کند و...اثری در روح باقی می گذارد،هر چه مایه ی هنری کم تر باشد،این اثر هم کم تر می شود. ⁽⁹⁾

پیام انقلاب باید به زبان شعر و هنر که اصیل ترین و خالص ترین و گیراترین زبانهاست،منتقل شود.انقلاب در قالب هنر و ادبیات آسانتر و صادقانه تر از هر قالب دیگری قابل صدور است. ⁽¹⁰⁾

محتوای هنر

اسلامی بودن بعضی از کارهای هنری به محتوای آن بستگی دارد،مثل قصه و نمایشنامه.برای یک قصه،با یک مقاله اسلامی چه تعریفی ارائه می کنید؟اینکه معیارهای اسلامی یا مفاهیم اسلامی را درست بیان کند.اگر هم مسائل،مذهبی به معنای خاص آن، نیست بلکه اجتماعی یا سیاسی و امثال آنهاست،در آنها هم نباید با اصول اسلامی مغایرتی وجود داشته باشد.اینها را که تامین کردید،آن مقاله اسلامی است،حداقل ضد اسلامی یا غیر اسلامی نیست. ⁽¹¹⁾

از جنبه ی هنری که در قصه نویسی هست،هیچ چیز خاصی که بتوان آن را معیار اسلامی یا غیر اسلامی بودن دانست،وجود ندارد، هر چه که بتواند قصه را زیباتر و هنرمندانه تر کند،نه تنها اشکالی ندارد،بلکه بهتر است.نمایشنامه هم همینطور. ⁽¹²⁾ اما اگر بد آموزی در آن بود،کج اندیشی در آن بود،اغوا در آن بود و تهمت و افترا و فحاشی و بد زبانی در آن وجود داشت،غیراسلامی است.

تئآتر و دیگر هنرهایی که در نیم قرن اخیر یعنی در روزگار غربت و محکومیت ارزشهای اسلامی و تهاجم همه جانبه به آن،وارد کشور ما شد،طبیعة بر پایه ای غیر اسلامی بنا گشت و در جهت مغایر و حتی متضاد با مفاهیم اسلامی رشد کرد.غربزدگانی که نخستین رویش این رشته های اساسی هنر را در کشور اسلامی ما ارائه کردند،از اسلام کاملا بیگانه و شاید با آن معاند بودند.لذا بتدریج این تصور را در ذهن همه،مخصوصا نسل های نوخاسته برمی انگیختند که تئآتر و سینما دارای طبیعتی غیر مذهبی و ضد مذهبی است و نمی توان و نباید از آن برای ارائه ی پیامهای اسلامی بهره گرفت. ⁽¹³⁾

...آن دو نوع تفکر یکی عبارت است از تفکر اسلام منهای گرایش های انقلابی.لذا شما می بینید در باره ی مفاهیم گوناگون اسلامی اشعار بسیار خوب و عالی گفته شده،منتها اینها زمینه هایی از فکر اسلامی ست که جنبه های انقلابی و رگه های انقلابی ندارد... ترجیع بند معروف جمال الدین عبد الرزاق،ترجیع بند هاتف و برخی از شعرهای دیگر،از لحاظ هنری ممتاز است و واقعا بعضی در حد اوج هنری است.آنچه در مقدمه ی نظامی یا در برخی کتب عرفانی وجود دارد،یا قصائد سعدی در توحید و اخلاقیات،اینها همه مفاهیم اسلامی ست که گفته شده،اما اینها علی رغم داشتن حیثیت و بعد بالای هنری،شعر انقلاب نیست.اگر چه بعدا عرض خواهم کرد که انقلاب می تواند از آنها استفاده کند.اما شعر انقلاب نیست.اسلامی است،هنری هم هست اما انقلابی نیست.زیرا ابعاد انقلابی اسلام در این شعرها دیده نمی شود. ⁽¹⁴⁾

در زمینه ی معیار اسلامی یا غیر اسلامی،غیر از محتوای،شکل هم مؤثر است مثلا در هنرهای تجسمی.یک وقت است که عکس یک زن عریان کشیده می شود یا فرض بفرمایید یک شکل اغواگر دیگر یا یک منظره ی دروغ و تهمت آمیز،اینها محتوی است.اما ظاهر و شکل هم می تواند معیار اسلامی بودن قرار بگیرد،یعنی خود مجسمه،منهای اینکه این مجسمه انسان پوشیده است یا عریان،که از نظر بعضی فتاوی درست کردن آن خلاف شرع است.اینجا دیگر بحث این نیست که این مجسمه ی زن،روسری دارد یا ندارد،بحث این است که خود تهیه ی این عکس یا مجسمه ی انسان اشکال دارد یا ندارد. ⁽¹⁵⁾

در اجرای نمایشنامه،منهای محتوای آن،نوع بازی می تواند در اسلامی بودن یا نبودن اثر بگذارد.فرضا زنی که لباس مردی را پوشیده یا مردی که لباس زنی را پوشیده،این شرعا حرام است.چه آن زن بیاید آیه ی قرآن بخواند،یا سخن شهوت انگیزی بر زبان بیاورد. ⁽¹⁶⁾

هنر اسلامی اساسا غیر از هنر مسلمانان است.این را من بارها در صحبتهایم گفته ام،غالبا هنر مسلمانان با هنر اسلامی اشتباه می شود.خوب اگر یک مسلمانی یک آهنگ یا یک فیلم ساخت،آن آهنگ یا فیلم ساخته ی یک مسلمان است اما لزوما اسلامی نیست. هنر اسلامی آن چیزی است که در آن عنصر سازنده ای از اندیشه ی اسلامی وجود داشته باشد...یعنی در قالب هنری آن،نه فقط در محتوای،چیزی از اسلام و اندیشه ی اسلامی وجود داشته باشد.این می شود هنر اسلامی...بروید دنبال این که بتوانید سر رشته هنر اسلامی را پیدا کنید. ⁽¹⁷⁾

پیام همین خونها و حکایت پر ماجرای ایثارگریهای رزم آوران تاریخ ساز اسلام،بهترین موضوع و محتوایی ست که به کمک هنر و ابزار و تکنیک مناسب آن،رسالت تئآتر در جمهوری اسلامی را به نحو شایسته ای به انجام می رساند ⁽¹⁸⁾.

اگر مساله ی هنر برای مردم،و«در خدمت مردم »،یک چیز جدی است و فقط شعار نیست،یقینا یکی از چیزهایی که باید محتوای هنر امروز را تشکیل دهد،مساله ی جنگ است،در حقیقت جنگ مظهری است از بزرگ ترین حماسه ها و هنرنمایی ها و ارزش آفرینی های مردم ما در این دوران. ⁽¹⁹⁾

اما در مورد سینما و تئآتر که سؤال شد آیا در آن زن می تواند وجود داشته باشد یا نه؟در جواب باید گفت:اگر زن در فیلم یا نمایش به آن شکلی ظاهر بشود که در غیر فیلم و نمایش حرام نیست،اینجا هم حرام نیست.پس نقش بازی کردن زن در فیلم و نمایش حرمت ندارد.منتها یک وقت هست که زن و مرد نامحرم یکدیگر را در آغوش می گیرند که این کار در همه جا حرام است از جمله در فیلم و نمایش.یا اگر زن به شکلی ظاهر شود یا به لحنی سخن بگوید یا حرکاتی انجام دهد که شهوت انگیز باشد،این حرام است.لذا ظاهر شدن زن در فیلم یا تئآتر در صورتی که از موجبات اشکال خالی باشد،هیچ مانعی ندارد. ⁽²⁰⁾

...برای مثال:آهنگ های قرآن یک هنر اسلامی و یک موسیقی کامل است،مثلا در برخی از کشورهای عربی خوش ذوق ترین و هنرمندترین خواننده ها (در این زمینه) وجود دارند.این همان کیفیت خواندن قرآن است.

قرآن به همین کیفیت باید خوانده شود تا درست مضمون خودش را برساند.

مدتی پیش،مقاله ای از یک نویسنده ی خارجی می خواندم.او در این باب خیلی خوب تشبیه کرده و نمونه ها و مثالهایی آورده بود.از جمله هنر اسلامی را در مسجد نشان داده و گفته بود که گنبد مسجد دقیقا یک هنر اسلامی است و این نشان دهنده ی جهان بینی اسلام بر محور توحید است،یعنی همه چیز در جهان بینی اسلام بر یک محور حرکت می کند که آن «الله »است.وقتی انسان زیر آن گنبد می نشیند خود را در مرکز عالم احساس می کند و خود را با همه ی کائنات مرتبط می داند.محراب جایی ست که پیشنماز می ایستد و قاعدة قرآن یا کتاب در دست می گیرد تا چیزی را به مردم یاد بدهد.

جایی که مردم او را می بینند.لذا بالای سر محراب حتما یک چراغ هست که به مرور در محرابهای جدید به شکل چراغها و لوسترهای زیبا مشاهده می شود.

حتی در محراب های قدیمی هم،چراغی از یک زنجیر آویزان است،این همان مفهوم «الله نور السموات و الارض »است که «مثل نوره کمشکوة فیها مصباح،المصباح فی زجاجة »یعنی آن چراغ داخل یک شیشه است.یا پای ستون مساجد به صورت سنتی مقداری پهن تر است یعنی با یک قاعده ی استوانه ای مستقیم بطرف پایین نیامده،این نخل های ستون مسجد پیغمبر اکرم (ص) را تداعی می کند.چون مسجد الرسول را با ستونهایی از نخل ساخته اند،و همینطور گلدسته ها و چیزهای دیگر را که در معماری،هنر اسلامی به حساب می آیند. ⁽²¹⁾

قالب هنر

کار هنر با محتوی پایان نمی یابد،قالب نیز ارزش بسیار دارد.ظرف نازیبا،مظروف زیبا را زشت جلوه می دهد.و برای ساختن ظرف زیبا در عرصه ی هنر تنها استعداد کافی نیست،آموزش هم ضرورت دارد.هنرمندانی که قدرت آموزش اصول هنری را در خود می بینند،باید به یاری جوانان بشتابند. ⁽²²⁾

شعر و نیز همه ی قالب های هنری،موهبت های خدایی اند که باید در خدمت خلق خدا و حامل آرمان های والای خدایی باشند. ⁽²³⁾

یک نکته را هم اینجا عرض کنم:آن هنری،آن شعری این خصوصیات را دارد که استخوان بندی هنری آن واقعا محکم باشد یعنی واقعا هنر باشد،چون اگر هنر نباشد،نمی ماند،اصلا منتقل نمی شود...آنکه جاذبه دارد،زیبایی است،زیبایی اگر نبود کسی نگاه نمی کند تا از آنچه که در آن وجود دارد،چیزی بفهمد. ⁽²⁴⁾

...دیگر آنکه باید در زبان و تعبیر و زیبایی و آرایش،و اگر لازم شود،در شیوه و قالب،ابتکار و نوآوری شود.و بسی بایدهای دیگر...که کمال مطلوب در باب شعر این زمان،از آن بی نیاز نیست. ⁽²⁵⁾

این نوجوانان حقیقة مثل خواننده های حرفه ای سرود خواندند،ژست ها و حرکات و کارهایشان نشانه ی پختگی است.صداهایشان نیز خیلی متناسب است چون در همخوانی صدای نامتناسب کار را خراب می کند،لیکن شما ⁽²⁶⁾ صداهای متناسب را پیدا کرده اید. ⁽²⁷⁾

اگر بهترین مضامین در یک قالب شعری بد ریخته شود،اثر مطلوب را نخواهد بخشید،البته ما در یک شعر نمی توانیم مضمون را درجه دوم بگیریم.

خیر،مضمون در درجه ی اول است.منتها آن مضمون خوب،بدون تکنیک خوب شعری اصلا فایده ای ندارد،مفید نیست و تبلیغ را که کار اساسی هنر است،نمی توان انجام داد. ⁽²⁸⁾

شعر و هنر،زیباترین قالب برای همه ی پیام های نوین و مایه ی گسترش و نفوذ این پیام ها تا همه جای خطه ی وسیع دلها و جانهای انسانی ست و شاعران و سخنسرایان آگاه همیشه توانسته اند والاترین معارف انسانی را در کتیبه ی روزگار با نقشی جاودانه،به نسل های بعد از خود بنمایانند. ⁽²⁹⁾

...مخاطب من آن کسانی هستند که می توانند کار هنری فعال و پر تلاش کنند و پیام هنری را ابلاغ کنند.البته باید از قالب های خوب و تکنیک های خوب و قابل قبول و قابل ارائه در همه رشته ها و شعبه های هنر استفاده کنند. ⁽³⁰⁾

پی نوشتها:

1) -سخنرانی در مراسم «سالگرد تاسیس سازمان تبلیغات اسلامی »،1/4/1366.

2) -گفتگو با اعضای «سومین کنگره ی شعر و ادب دانشجویان سراسر کشور-جهاددانشگاهی »،27/9/1365-این گفتگو به علت اهمیت آن به عنوان ضمیمه ی بخش «شعر»تماما نقل شده است.

3) -پیام به «دومین جشنواره ی تئآتر دانشجویان کشور»،14/8/1365.

4) -پیام به «نخستین کنگره ی دانشجویی شعر و ادب »،27/9/1363.

5) -پیام به «چهارمین کنگره ی شعر و ادب و هنر»،26/2/1363.

6) -پیام به «کنگره ی شعر و ادب نهضت سواد آموزی خراسان »،9/7/1364.

7) -سخنرانی در کنگره شعر شاهد (در حسینیه ی ارشاد) ،14/11/1365.

8) -پیام به مناسبت «آغاز چهارمین سال فعالیت حزب »،29/11/1360.

9) -سخنرانی در«جمع شعرای مشهد»،4/1/1365.

10) -پیام به «پنجمین کنگره ی شعر و ادب »،15/2/1364.

11) -گفتگو با اعضای «واحد فرهنگی روزنامه جمهوری اسلامی »،16/11/1360.

12) -همانجا.

13) -پیام به «دومین جشنواره تئآتر دانشجویان کشور»،14/8/1365.

14) -گفتگو با اعضای «سومین کنگره شعر و ادب دانشجویان سراسر کشور-جهاددانشگاهی »،27/9/1365.