شیخ صدوق

ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی ملقب به صدوق، از پیشتازان علم حدیث، و از رجال نامی تشیع که چون ستاره ای درخشان در آسمان فقاهت و روایات طلوع کرده و برای همیشه روشن و پرنور خواهد ماند. چرا که این ستارگان الهی را افولی نیست. پدر بزرگوارش ابن بابویه قمی از فقهای بسیار عظیم الشان که در زمان امام حسن عسکری(ع) و امام زمان(ع) می زیسته و مورد احترام آنان بوده است. در نامه ای که امام عسکری(ع) به او نوشته، او را با کلمات شیخ من، معتمد من، و فقیه من خطاب فرموده است.

ولادت شیخ صدوق

نبوغ و استعداد فوق العاده شیخ صدوق ما را وامیدارد که درباره ولادتش بحث داشته باشیم پدر صدوق را فرزندی نبود لذا به سن پیری که رسید حالت یاس و نومیدی کامل به او دست داد، ولی در نامه ای که حضرت امام حسن عسکری(ع) برای او مرقوم فرموده است:

خداوند تو را به آنچه رضای او در آن است موفق بدارد و به تو فرزندانی شایسته عنایت فرماید.

این دعای امام حالت او را از نومیدی به امید تبدیل کرد، و دانست که او هم چون حضرت ابراهیم، پس از پیری دارای فرزند یا فرزندانی صالح خوهد شد. لذا در آن هنگام که به بغداد آمد از مرحوم نوبختی که سفیر امام زمان در آن وقت بود درخواست کرد از امام بخواهد تا برای او دعا کند که خدا او را فرزندی عنایت فرماید. امام زمان(ع) نیز خواهش او را برآورده نمود و برایش دعا کرد:

«قد دعونا لک بذلک و سترزق ولدین ذکرین خیرین » ما برای تو دعا کردیم و بزودی خدا دو پسر خوب به تو خواهد داد. و برکت دعای امام(ع) در سال 305 شیخ صدوق در شهر قم بدنیا آمد. آن سال اولین سال سفارت حسین بن روح رحمة الله علیه سفیر محترم امام زمان علیه السلام در غیبت صغری بود.

این دعای امام در تکوین شخصیت معنوی صدوق تاثیر بسیاری داشت که از جمله آثار آن استعداد کم نظیر او در فراگرفتن علوم اهل بیت بود، شیخ صدوق خودش چنین می گوید:

ابو جعفر محمد بن الاسود که می دید من به مجلس شیخ محمد بن الحسن الولید رفت و آمد دارم و علاقه فراوانی به کتابهای علم و حفظ مطالب علمی ابراز می کنم، مکرر به من می گفت: این چنین علاقه و رغبت از تو به فراگرفتن دانش عجیب نیست با توجه به اینکه تو به دعای امام عجل الله فرجه متولد شده ای.

آری دعای مستجاب امام چنین دانشمند بارزی را به اسلام هدیه کرد، که تا روز قیامت شاگردان مدرسه او از راه کتابهای ارزشمندش که جز تعداد کمی از آنها باقی نمانده است همواره فزونتر می شوند و افتخار می آفرینند.

شخصیت صدوق

شیخ طوسی در کتاب فهرست می گوید: ابوجعفر ابن بابویه شیخ جلیل القدر حافظ احادیث و کسی که دانا به احوال رجال بوده و روایات اهل بیت نقل فرموده است. در میان علماء قم مانند او کسی در حفظ و کثرت علم پیدا نشد و قریب به سیصد کتاب دارد. شیخ مفید و والد نجاشی و ابن غضایری از شاگردان اویند. او از ارباب کتب اربعه است و از محدثین ثلاث و بدعای امام تولد یافت.

نجاشی در کتاب رجال می گوید: او شیخ ما و فقیه و شخصیت شیعه در خراسان و ری بوده و در سال 355 در عنفوان جوانی به بغداد آمد و علمای شیعه از او استماع حدیث نمودند.

سید بحرالعلوم می گوید: بزرگی از بزرگان تشیع و رکنی از ارکان مذهب، رئیس المحدثین صدوق و راستگو در آنچه از امامان نقل کرده. به دعای امام زمان صلوات الله علیه متولد شد و به افتخار بزرگ نائل آمد. امام در توقیعی که از ناحیه مقدسه فرستاده است او را وصف کرده که فقیهی است مبارک و خوب. و لذا برکت او تمام مردم را فرا گرفت و خواص و عوام از او استفاده بردند و آثار و تالیفات او برای همیشه باقی خواهد ماند.

ابن ادریس در سرائر می گوید: مردی مورد اعتماد و جلیل القدر که به اخبار آل محمد دانا بود و در آثار علماء بحث و انتقاد می کرد و رجال را می شناخت. شیخ مفید از شاگردان اوست.

تالیفات صدوق

شیخ صدوق از علمائی است که رحله حدیث داشته است. رحله حدیثی یعنی مسافرت به کشورهای مختلف برای جمع آوری احادیث و روایات اهل بیت(ع) و این شیوه برخی از محدثین بزرگ ما بوده است که با تحمل زحمت ها و مشقت های بی شمار با آن شرایط بسیار سخت و دشوار به کشورها و قطرهای دور و نزدیک مسافرت می کردند تا اینکه روایات و احادیث معصومین(ع) را از رواة و محدثین و علمای مختلف گرفته و در کتاب خود ثبت کنند و همچنین در این مسافرتها از محضر اساتید بزرگ استفاده می کردند و یا اینکه از علوم و معارف خود به دیگران تدریس می نمودند و بدینوسیله فرهنگ اسلامی همواره در حرکت و تکامل بود.

شیخ صدوق از کسانی است که شخصا به این مسافرتها پرداخته و برای جمع آوری حدیث مسافرتهای زیادی داشته است. در شهر مقدس ری سکونت داشته ولی در سن جوانی به بغداد مسافرت کرده و مشایخ بزرگ آن دیار از محضرش استفاده می کردند و با عجاب و تحسین به وی می نگریستند. شیخ صدوق برای ملاقات با سایر رجال حدیث به شهرهای نیشابور، طوس، سرخس، مرو، بخارا و اصفهان مسافرت کرده است.

با اینکه مسافرتها وقت زیادی از شیخ می گرفته و کار او منحصر به نوشتن حدیث نبوده و بسیاری از وقت شریفش را در تعلیم و تعلم می گذرانده بیش از سیصد کتاب در علوم مختلف تالیف کرده است که متاسفانه از این همه ثروت علمی جز مقدار معدودی که از بیست جلد نیز کمتر است از آن بزرگوار بیادگار نمانده که عبارتند از:

1- علل الشرایع 2- ثواب الاعمال 3- عقاب الاعمال 4- عیون اخبار الرضا(ع) 5- صفات الشیعه 6- مصادقة الاخوان 7- فضائل الشیعه 8- المقنع 9- فضایل رجب 10- فضایل شعبان 11- فضایل رمضان 12- الهدایة 13- کمال الدین و تمام النعمة شیخ طوسی در کتاب فهرست نوشته است که شیخ صدوق هنگامی که در مکه بود امام زمان را در خواب دید که به او فرمود: کتابی در غیبت ما تصنیف کن و عمر معمرین را در او بنویس، پس شیخ آن کتاب را نوشت.

14- الامالی این کتاب عبارت از مجموعه سخنرانیهای شیخ در شهرهای مختلف است که اولین سخنرانی روز جمعه 18 رجب 368 در ری بوده و سخنرانی بیست و پنجم در شهر طوس (مشهد) روز جمعه 17 ذی حجه 367 و سخنرانی بیست و ششم در روز غدیر همان سال در مشهد و سخنرانی 89 در روز یکشنبه اول شعبان 368 در نیشابور بوده است. تا کنون چندین بار ترجمه و چاپ شده است.

15- الاعتقادات وقتی شیخ صدوق به نیشابور مسافرت کرده بود علماء آن دیار در محضر شیخ جمع شدند و از او درخواست کردند که بصورت اجمال و اختصار عقاید شیعیان را برای آنان بیان کند. شیخ دعوت آنان را پذیرفت و این کتاب را در روز جمعه 12 شعبان 368 در نیشابور املاء نمود.

16- التوحید این کتاب همچنان که از نامش پیدا است درباره خداشناسی است و چون با سبکی علمی نوشته شده لذا دانشمندان زیادی او را شرح کرده و تفسیر نموده اند. چندین بار در ایران و بمبئی و نجف اشرف به چاپ رسیده است.

17- الخصال کتب خصال از معروفترین کتابهای صدوق است در او هنر جالبی بکار رفته و آن اینست که روایات کتاب بترتیب اعداد نوشته شده.

خصال بمعنای صفات است یعنی موضوع کتاب احادیثی است که صفات نیک و بد را نشان می دهد و بترتیب شماره از صفات یگانه تا خصلتها و صفات هزارگانه در این کتاب وارد شده است.

18- کتاب من لا یحضره الفقیه و این کتاب از کتب اربعه است کتب اربعه که از معتبرترین کتب حدیث شیعه به شمار می روند عبارتند از 1- کافی: در حدود 16 هزار حدیث از شیخ کلینی. 2- من لایحضره الفقیه که مشتمل است بر 5920 حدیث از شیخ صدوق و این دومین کتاب از کتب اربعه و از بارزترین و با ارزشترین آثار و تالیفات شیخ صدوق است. من لایحضر الفقیه یعنی خود آموز فقه و شیخ این اسم را از کتاب من لایحضره الطبیب محمد زکریای رازی اقتباس کرده.3- استبصار: با 5511 حدیث از شیخ طوسی. 4- تهذیب الاحکام: با 13590 حدیث. از شیخ طوسی، که تمام احادیث این کتاب در فروع دین است.

هر سه مؤلفین این کتاب محمد نام دارند و کنیه هر یک از آنها ابوجعفر است و آنها به محمد بن ثلاثه معروفند.

وفات صدوق

پس از خدمات شایانی که شیخ صدوق به اسلام و مسلمین نمود و پس از تحمل رنجهای فوق العاده در نشر و ترویج احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، بالاخره در سن 76 سالگی در 381 هجری در شهرری وفات کرد و در نزدیکی حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.