میرزای قمی

ولادت

گردش زمان سال 1151 هجری قمری (1) را نشان می داد. در خانه محقر و پرصفا و صمیمیت آخوند ملا محمد حسن در جاپلق (2) کودکی دیده به جهان گشود که او را ابوالقاسم نام نهادند. رفته رفته این کودک سعادتمند در دامان پاک مادری دلسوز و مهربان و زیر نظر پدر گرامی اش پرورش یافت . وی درسهای نخستین زندگی را که شالوده شخصیت علمی و معنوی او و سنگ بنای ایمانش بود در همان ایام به نزد پدر بزرگوار و مادر گرامی اش آموخت و شخصیت معنوی اش شکل گرفت .
پدر بزرگوار میرزا، آخوند ملا محمد حسن ، از اهالی شفت گیلان بود که در آغاز جوانی برای تحصیل و فراگرفتن علوم اسلامی ، گیلان را به قصد اصفهان ترک گفته و به آن دیار مهاجرت کرده و پس از تحصیل از محضر دو تن از مدرسان آن شهر به نام میرزا هدایت الله و برادرش میرزا حبیب الله همراه استاد به چاپلق رهسپار شده بود.
مادر وی نیز دختر میرزا هدایت الله (از بانوان بزرگوار و پرهیزگار) بوده است . (3)

آغاز تحصیل

ابوالقاسم دارای استعدادی خدادادی بود و از کودکی نشان رشد و پویایی در چهره او دیده می شد و از آینده درخشان وی حکایت می کرد. او مقدمات تحصیل خود را در محضر پدر بزرگوار گذراند و بعدها برای ادامه تحصیل به خوانسار مسافرت کرد و از محضر آقا سید حسین خوانساری (متوفای 1191 ق .) که از بزرگان علمای آن عصر و اساتید اجازه نقل روایت و از محققان علم رجال بود فقه و اصول را آموخت ، و در این زمینه به مقام والایی از علم و کمال نایل گردید. او در همان شهر با خواهر استادش آقا حسین خوانساری ازدواج کرد.
وی سرانجام برای تکمیل تحصیلات و فراگیری بیشتر، در سال 1174 هجری به سوی کشور عراق رهسپار شد و در جوار آستان مقدس امام حسین علیه السلام اقامت گزید.
در این دوران مدتی از محضر آیت الله وحید بهبهانی که در آن روزها استاد کرسی فقاهت بود به شاگردی پرداخت و از مشعل علم و سرچشمه کمال آن استوانه بزرگ علمی کسب نور کرد و از آن جناب به گرفتن اجازه اجتهاد و نقل روایت نایل آمد.
میرزای قمی پس از اقامت طولانی ، در حوزه علمیه کربلا و فراگیریهای شایسته از آن مهد دانش و معرفت به منظور انجام رسالت مهم دینی به زادگاه خویش (چاپلق ) بازگشت و در روستایی به نام ((دره باغ )) که جای زندگی او و پدرش بود ساکن شد و مدتی نیز به روستای ((قلعه بابو)) رفت و در آنجا به تبلیغ و تدریس مشغول شد.(4)

مهاجرت به قم

میرزا در چاپلق و روستای قلعه بابو همچنان به ترویج مسائل دین و تدریس فقه و اصول مشغول بود ولی از طرفی چون در آنجا طالب علم و محصل چندانی وجود نداشت به ناچار به قم مهاجرت کرد و آن سرزمین مقدس را برای سکونت برگزید و از برکت حضرت فاطمه معصومه (ع ) در مدت زمانی اندک رشد و ترقی شایانی کرد و شهرت عالمگیر یافت و ریاست و مرجعیت شیعه به وی رسید. او پس از آن به کار تالیف و تصنیف ، تدریس و صدور فتوا، و تبلیغ و ترویج دین پرداخت و مسجد جامع شهر را برای اقامه نماز جمعه و جماعت برگزید. (5) و بدین گونه رفته رفته آن شهر علم و دین که پس از فتنه افغانها از عالم تهی گشته بود رونق پیشین خود را باز یافت و در شمار مراکز مهم علمی شیعه درآمد. در نتیجه حوزه علمیه قم حوزه اصفهان را - که در آن زمان حوزه فعال و پرتحرک و دارای مدرسان بزرگ شیعه بود - تحت شعاع خود قرار داد و توجه مسلمانان را به سوی خویش جلب کرد. (6)
فتحعلی شاه قاجار در این ایام بود که در نخستین سفرش به قم به فضایل اخلاقی و کمالات نفسانی و مراتب فضل میرزا پی برد و برای زیارت او به مسجد جامع شهر آمد و در شمار مامومین وی قرار گرفت و نماز ظهر و عصر را به آن بزرگوار اقتدا کرد و در نخستین ملاقات حلقه ارادت و محبت آن جناب را به گردن افکند.

آثار علمی

میرزای قمی در اکثر علوم اسلامی چون فقه و اصول و کلام و علم معانی و بیان و غیر آنها تالیفات و تصنیفات ارزنده و بی سابقه ای از خود به یادگار گذاشته است که هر یک از آنها بیانگر نبوغ فکری و احاطه علمی افزون و حسن سلیقه اوست .
گرچه این محقق عالی قدر اکثر آثار قلمی خود را در دوران سکونت در قم تالیف کرده است . (7)، آغاز فعالیت تالیفی و تصنیفی وی به دوران جوانی و همان ایامی که در حوزه علمیه خوانسار در خدمت آقا حسین خوانساری مشغول تحصیل بوده مربوط می شود. زیرا به طوری که آقا بزرگ تهرانی ذکر می کند منظومه ای که ایشان در علم بیان تصنیف کرده است در ربیع الثانی سال 1173 بیست و دو سالگی و در خوانسار پایان یافته است . (8) و از تالیف کتاب ((مجموعه فوائد و بعض رسائل )) در ماه محرم سال 1175 یعنی در اوایل تحصیل در کربلا (در 24 سالگی ) فارغ شده است . (9)
اکنون برخی از آثار قلمی او را معرفی می نماییم :
1. قوانین الاصول : مهمترین و مشهورترین تصنیف میرزا همین کتاب بوده که به زبان عربی نوشته شده و مولف در سال 1205 از تالیف آن فراغت یافته است . این کتاب یک دوره کامل علم اصول است که جلد اول آن شامل مباحث الفاظ و جلد دوم آن حاوی مباحث عقلی است .
2. حاشیه بر قوانین : این کتاب در علم اصول است ، و در آن به ایرادهای وارد بر قوانین الاصول پاسخ داده شده است .
3. حاشیه بر زبده الاصول شیخ بهایی
4. حاشیه بر تهذیب الاصول علامه حلی
5. حاشیه بر شرح مختصر این حاجب عضدی (این سه کتاب هر سه در علم اصول است .)
6. جامع الشتات یا اجوبه المسائل (در سه جلد)
حاوی یک دوره فقه از بحث طهارت تا مبحث بیان دیه ها به صورت سوال و جواب . بعلاوه برخی از سوالهای متفرقه و عقاید دینی و مسائل کلامی ، از جمله رد بر صوفیه در آخر کتاب ذکر شده است .
7. مناهج الاحکام (در فقه )
8. غنائم الایام فیما یتعلق بالحلال و الحرام : (فقه استدلالی )
9. معین الخواص : (در فقه - بخش عبادات )
10. مرشد العوام : (رساله عملیه - به زبان فارسی )
11. منظومه ای در علم بدیع (در 140 بیت ) و منظومه ای در علم بیان .
12. فتحیه : (در علم کلام )
13. دیوان شعر: (پنج هزار بیت شعر فارسی و عربی )
14. رساله ای در اصول الدین : (به زبان فارسی )
15. رساله ای پیرامون موضوع و حکم غناء
16. رساله ای در عمومیت حرمت ربا در تمام معاوضات
17. مجموعه ای از نصایح و مواعظ (نامه مفصل به فتحعلی شاه )
18. رساله ای در رد صوفیه و غلات

شاگردان برجسته

یکی از خدمات بزرگ و فعالیتهای ارزنده این شخصیت علمی تربیت شاگردان ممتاز و نمونه ای است که هر یک از آنها از مشعلداران علم و فقاهت و از بزرگان و شخصیتهای برجسته علمی به شمار می آیند. شاگردان برجسته میرزا عبارتند از:
1. آقا سید محمد باقر شفتی معروف به حجه الاسلام (متوفای 1260 ق ): او در قم نزد میرزای قمی شاگردی نمود. پس از آن به کاشان مسافرت کرد و مدتی نیز نزد حاج ملا مهدی نراقی بهره علمی جست . آنگاه به اصفهان رفت و در آنجا ساکن شد.
معروف ترین تصنیف وی کتاب مطالع الانوار (شرح شرایع ) است . (10)
2. حاج محمد ابراهیم کلباسی (1180 - 1261 ق .)
او از مفاخر علمای امامیه و از مجتهدان بزرگ شیعه به شمار می رود و در زهد و تقوا و عبادت زبانزد خاص و عام است ، در دوران زعامت و مرجعیت استاد کل وحید بهبهانی برای تحصیل به عراق مهاجرت کرد و از محضر بزرگانی همچون آقا محمد باقر بهبهانی ، علامه بحرالعلوم ، شیخ جعفر کاشف الغطاء، آقای سید علی طباطبایی (مولف ریاض المسائل ) و میرزای قمی استفاده کرد. برخی از تالیفات و آثار ارزشمند او عبارتند از:
1- الایقاعات
2- الارشاد
3- شواهد الهدایه
4- منهاج الهدایه
5- ارشاد المسترشدین
6- الارشاد
7- النخبه
8- مناسک الحج (11)
3. آقا محمد علی هزار جریبی (متوفی 1245 ق .
او از بزرگان علما بود و در علوم عقلی و نقلی مهارت خاصی داشت . کتابهای ((البدرالباهر)) در تفسیر، ((السراج المنیر)) در علم رجال ، ((تبصره المستبصرین )) در امامت ، کتاب الصلوه و ((انیس المشتغلین )) آثار قلمی این دانشور بزرگ است . (12)
4. آقا احمد کرمانشاهی (نوه وحید بهبهانی )
از آن بزرگوار آثاری چون ((مرآت الاحوال )) در موضوع رجال (به زبان فارسی )، ((العمودیه فی شرح الصمدیه ))، ((نور الانوار))، ((الدرر الغرویه )) و شرح مختصر النافع و کتب دیگر به جای مانده است . (13)
5. سید محمد مهدی خوانساری (متوفای 1246 ق .)
او نوه آقا حسین خوانساری است . از جمله تالیفات و آثار قلمی این سید بزرگوار رساله مشهور و مبسوطی در احوال ابوبصیر است که ((عدیمه النظیر فی احوال ابی بصیر)) نامیده شده است . (14)
6. سید علی خوانساری
7. میرزا ابوطالب قمی
8. حاج سید اسماعیل قمی
9. میرزا علی رضا قمی
10. شیخ حسین قمی
11. حاج ملا اسدالله بروجردی
12. حاج ملا محمد کزازی (15)
13. ملا غلامرضا آرانی
بسیاری از این بزرگان از میرزای قمی اجازه روایت و حدیث دریافت کرده اند. (16)

تبلیغ و ارشاد

فعالیت های فرهنگی این شخصیت عالیقدر تنها به مطالعه و تحقیق ، تالیف و تصنیف و تدریس و تربیت شاگرد محدود نمی شد و کثرت اشتغالات علمی و اجتماعی ، او را از وظیفه اصلیش ، یعنی تبلیغ دین و ترویج و نشر آیین مقدس اسلام و ارشاد و هدایت بندگان خدا باز نمی داشت ، او در حالی که پناه محکم و مطمئن برای اهل علم بود مرشد و معلمی دلسوز و پدری مهربان برای مردم شناخته می شد. به همین سبب به موازات برنامه های درسی که برای دانش پژوهان و اهل فضل داشت خطابه ها و سخنرانیهایی نیز برای سایر افراد بر پا می داشت . (17)

امر به معروف و نهی از منکر

آن بزرگوار به انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر بسیار مقید و پای بند بود. حتی این وظیفه الهی و اجتماعی در ملاقات با شاه وقت هم ترک نمی شد. گویند در یکی از این ملاقاتها در بین گفتگو، خطاب به فتحعلی شاه فرمود: ای شاه ! با مردم به عدالت رفتار کن زیرا که می ترسم به موجب معاشرتی که با تو دارم ، نظر به آیه شریفه ((و لا ترکنوا الی الذین ظلموا فتمسکم النار))(18) مستوجب عذاب پروردگار شوم ! سلطان قاجار در جواب میرزا عرض کرد: نظر به این روایات که می گوید: ((هر که در دنیا سنگی را دوست داشته باشد در آخرت با او محشور خواهد شد)) بنده هم چون در دنیا با شما معاشرت و دوستی دارم ، امیدوارم که در بهشت عنبر سرشت نیز با شما محشور باشم .
در یکی از دیدارهای دیگری که میرزا با فتحعلی شاه داشت دست به ریش وی که بسیار بلند بود کشید و فرمود: ای شاه ! کاری نکن که این ریش فردای قیامت با آتش جهنم بسوزد!(19)
هر چند که سلطان نسبت به او علاقه می ورزید، میرزا به وی بی اعتناتر می شد و بیشتر از وی فاصله می گرفت . روزی فتحعلی شاه از آن بزرگوار درخواست کرد که اجازه دهد تا دختر خویش را به ازدواج پسر میرزا درآورد و بدین وسیله رابطه خانوادگی بین میرزا و خانواده سلطنتی بر قرار گردد. میرزا از این پیشنهاد سخت ناراحت و نگران شد و از قبول آن خودداری ورزید. گر چه آن جلسه بدون نتیجه پایان پذیرفت اما چون برای میرزا این احتمال وجود داشت که با اصرار شاه مجبور گردد از روی ناچاری به این وصلت تن در دهد دست بر دعا برداشت و گفت : ((خدایا، اگر بناست شاهزاده به همسری پسر من درآید مرگ جوانم را برسان !)) طولی نکشید که تنها پسر میرزا در آب غرق شد و در اثر این سانحه از دنیا رفت . (20)

از میرزا بیاموزیم

ویژگیهایی که رمز موفقیت و عامل پیروزی و سربلندی این مرد بزرگ بوده است عبارت است :
الف ) صبر و استقامت :
شکیبایی و استقامت و پایمردی از ویژگیهای بارز میرزاست . او در طول زندگی پرنشیب و فرازش همواره در برابر مشکلات چون کوه مقاوم و پایدار بود و هرگز در مقابل حوادث ناگوار و انبوه سختیها زانو به زمین نزد، با اینکه در طول زندگی هشتاد ساله اش مخصوصا دوران تحصیل با مشکلات فراوانی مواجه بود، با استفاده از شکیبایی توانست بر همه مشکلات پیروز شود. (21)
ب ) جدیت در تحصیل :
او در فراگیری اسلامی چنان کوشا بود که شبها کمتر به خواب می رفت و بیشتر وقت را مشغول مطالعه بود. (22)
ج ) تلاش پیگیر:
تلاشگری فوق العاده او سبب شده که او را یکی از پرکارترین فقهای شیعه به شمار می آورند. او تمام عمر مبارکش را به درس و بحث ، مطالعه و تحقیق و هدایت و ارشاد خلق سپری کرد و لحظه ای آرام ننشست .
گاه در سنگر محراب و مسجد به اقامه جمعه و جماعت و ارشاد و هدایت مشغول بود و گاه بر کرسی تدریس به نشر علوم اسلامی و تربیت و پرورش شاگرد، زمانی در مسند فتوا و استنباط احکام شریعت و جواب استفتاءات و گاهی نیز به مطالعه و تحقیق و تالیف و تصنیف سرگرم بود.
د ) ذوق شعری :
او علاوه بر مقام فقاهت ، دارای طبع شعر بود و دیوان شعر آن بزرگوار در حدود پنج هزار بیت که به زبان فارسی و عربی سروده شده است .
ه ) خوشنویسی :
میرزای قمی علاوه بر مزایای علمی و اخلاقی از زیبایی خط برخوردار بوده است ، مولف کتاب ((روضات الجنات )) در این باره می نویسد:
((مرحوم میرزا بسیار خوش خط بود و با هر یک از دو نوع خط مرسوم زمانش - یعنی نسخ و نستعلیق - آشنایی کامل داشته و هر دو را به طرز بسیار جالب و زیبایی می نگاشته است . نوشته های زیبایی که با زبان فارسی و عربی ، با خط نسخ و نستعلیق از آن بزرگوار در نزد ما موجود است خود بهترین شاهد و گواه بر این مطلب است .))(23)

غروب آفتاب زندگی

سرانجام آفتاب زندگی این شخصیت بزرگ علمی و دینی که سالها وجود مبارکش منشا خیر و درخشندگی بود در سال 1231 ق . (24) غروب کرد او در هشتاد سالگی دعوت حق را لبیک گفت و روح پاکش به سوی معشوق شتافت و در جوار رحمت حق تعالی قرار گرفت . پیکر این مرد بزرگ با نهایت تجلیل و احترام تشییع گردید و در قبرستان شیخان قم ، مقابل مقبره زکریا بن آدم به خاک سپرده شد.

بازماندگان

میرزا دارای یک پسر و هشت دختر بود. پسر آن مرحوم در زمان حیات پدر درگذشت و بازماندگان وی تنها منحصر به دختران او بودند که هر کدام از آنها همسر یکی از علما گردید.
افرادی که افتخار دامادی آن بزرگوار را دارا بودند عبارتند از:
1. میرزا ابوطالب قمی
2. حاج ملا اسد الله بروجردی
3. ملا محمد نراقی (فرزند ملا احمد نراقی )
4. میرزا علی رضا طاهری
5. شیخ علی بحرینی
6. آقا محمد مهدی کلباسی (فرزند حاج محمد ابراهیم کلباسی )
7. ملا علی بروجردی (25)

پینوشتها:

1-بنا به نقل دیگری 1153 و بر طبق نقل سومی سال 1150 ق .
2-منطقه ای از توابع شهرستان الیگودرز (در استان لرستان ) و در 12 فرسخی بروجرد. (فرهنگ فارسی ).
3-ر. ک : اعیان الشیعه ، محسن امین عاملی ، ج 2، ص 481.
4-وحید بهبهانی ، علی دوانی ، ص 196.
5-ر. ک : قصص العلماء، محمد تنکابنی ، ص 180، اعیان الشیعه ، ج 2، ص 411.
6-گنجینه آثار قم ، ج 1، ص 313.
7-اعیان الشیعه ، ج 2، ص 421.
8-الذریعه ، ج 23، ص 124.
9-همان ، ج 20، ص 94.
10-ر. ک : الکرام البرره ، ج 1، ص 192 - 194.
11-همان ، ص 14.
12-اعیان الشیعه ، ج 10، ص 26.
13-الکرام البرره ، ج 1، ص 10.
14-معارف الرجال ، محمد حرز الدین ، ج 3، ص 87.
15-ر. ک : روضات الجنات ، ج 5، ص 370، اعیان الشیعه ، ج 8، ص 152، تاریخ قم ، ص 251، 259، 277، 279، گنجینه دانشمندان ، محمد شریف رازی ، ج 1، ص 146.
16-روضات الجنات ، همان ، وحید بهبهانی ، ص 261.
17-اعیان الشیعه ، ج 2، ص 412.
18-بر ظالمان تکیه نکنید که موجب می شود آتش شما را فرو گیرد. هود، 113.
19-تاریخ قم ، ناصر الشریعه ، ص 219.
20-قصص العلماء، ص 10.
21-ر. ک : همان ، ص 180.
22-روضات الجنات ، ج 5، ص 378.
23-همان ، ص 371.
24-بنا به قول دیگری ، در سال 1233 ق .
25-ر. ک : تاریخ قم ، ص 221 - 250، وحید بهبهانی ، ص 263 و 264، اعیان الشیعه ، ج 2، ص 368 و ج 3، 286، الکرام البرره ، ج 1، ص 54.