غلو و غالیان

در دنیای اسلام فرقه هایی پدید آمده اند که درباره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یا ائمه اهل بیت علیهم السلام راه غلو را پیموده و علمای اسلامی- اعم از شیعه و اهل سنت- آنان را مرتد و کافر دانسته اند. مؤلف کتاب «الفرق بین الفرق » باب جداگانه ای از کتاب خود را به غالیان اختصاص داده و گفته است: «باب چهارم از ابواب این کتاب در بیان فرقه هایی است که به اسلام نسبت داده شده اند، ولی در واقع از امت اسلامی نیستند» ، آنگاه بیست فرقه از آنان را نام برده است. ⁽¹⁾ اسفرایینی نیز باب سیزدهم از کتاب خود را به ذکر فرقه های غلات اختصاص داده است. ⁽²⁾

فرقه هایی که در این دو کتاب، و نظایر آن آمده، منقرض شده اند، و بیان تاریخ و سرگذشت آنان فایده چندانی نخواهد داشت، ولی لازم است ویژگی های کلی غلو و غالیان و موضع ائمه اهل بیت علیهم السلام و علمای شیعه را درباره آنها یادآور شویم، آنگاه به معرفی برخی از فرقه هایی که هم اکنون در جهان اسلام یا ممالک دیگر وجود دارند و از غلات به شمار می روند بپردازیم.

غلو چیست؟

شیخ مفید در تعریف غلو چنین گفته است:

«غلو در لغت گذشتن از حد و خارج شدن از اعتدال است. خداوند متعال نصاری را از غلو درباره حضرت مسیح نهی کرده و می فرماید:

«یا اهل الکتاب لا تغلوا فی دینکم و لا تقولوا علی الله الا الحق » . ⁽³⁾

آنگاه درباره غلات و مفوضه چنین گفته است:

«غلات گروهی از متظاهرین به اسلامند که امیر المؤمنین و امامان و فرزندان او را به الوهیت و نبوت توصیف کردند، و در حق آنان از حد اعتدال تجاوز کردند، و مفوضه عده ای از غلات اند، و تفاوت آنها با غلات در این است که ائمه را حادث و مخلوق دانسته و گفته اند خداوند آنان را آفریده و امر خلق را به آنها تفویض کرده است » . ⁽⁴⁾

علامه مجلسی مظاهر غلو را در اعتقاد به امور زیر برشمرده است:

1- الوهیت پیامبر و ائمه طاهرین علیهم السلام.

2- در معبودیت یا خالقیت و رازقیت شریک خدایند.

3- حلول خداوند در آنها یا اتحاد خداوند با آنان.

4- آنان بدون وحی و الهام الهی، از غیب آگاهند.

5- نبوت درباره ائمه طاهرین علیهم السلام.

6- تناسخ ارواح ائمه در بدنهای یکدیگر.

7- با معرفت آنان، اطاعت خداوند و ترک معصیت الهی لازم نیست. ⁽⁵⁾

موضع ائمه اهل بیت درباره غالیان

امامان شیعه با شدیدترین وجه غلو را مردود دانسته و غالیان را نکوهش و تکفیر کرده اند. علامه مجلسی حدود صد روایت از آنان را در این باره در کتاب بحار الانوار نقل کرده است که سه نمونه را یادآور می شویم:

الف: امام علی علیه السلام فرموده است:

«اللهم انی بری ء من الغلاة کبراءة عیسی بن مریم من النصاری، اللهم اخذلهم ابدا و لا تنصر منهم احدا» . ⁽⁶⁾

خداوندا: من از غلات بیزاری می جویم، همان گونه که عیسی بن مریم از نصاری بیزاری جست. خدایا آنان را خوار گردان، واحدی از آنها را یاری مکن.

ب: امام صادق علیه السلام فرموده است:

«احذروا علی شبابکم الغلاة لا یفسدوهم فان الغلاة شر خلق الله، یصغرون عظمة الله و یدعون الربوبیة لعباد الله » . ⁽⁷⁾

بر جوانان خود از خطر غلات بر حذر باشید، مبادا عقیده آنان را تباه سازند، زیرا غلات بدترین خلق خدایند، عظمت خدا را کوچک نشان داده و برای بندگان خدا دعوی ربوبیت می کنند.

ج: در جای دیگر از معاشرت با غلات نهی کرده و فرموده است:

«لا تقاعدوهم و لا تؤاکلوهم و لا تشاربوهم و لا تصافحوهم و لا تؤارثوهم » . ⁽⁸⁾

علمای امامیه و تکفیر غلات

علمای امامیه نیز با شدت غلات را نکوهش و تکفیر کرده اند. شیخ صدوق در این باره می گوید:

«اعتقاد ما درباره غلات و مفوضه این است که آنها کافرند، و بدتر از یهود و نصاری و مجوس و قدریه و حروریه و دیگر فرقه های گمراهند» . ⁽⁹⁾

شیخ مفید نیز آنان را گمراه و کافر دانسته و تاکید کرده است که ائمه اهل بیت علیهم السلام به کفر و خروج آنها از اسلام حکم کرده اند. ⁽¹⁰⁾

علامه مجلسی پس از ذکر اقسام و مظاهر غلو، گفته است:

«اعتقاد به هر یک از آنها سبب الحاد و کفر و خروج از دین است، چنانکه ادله عقلیه و آیات و اخبار بر آن دلالت می کند، و اگر احیانا در روایات، حدیثی یافت شود که موهم یکی از اقسام غلو باشد، باید تاویل شود، و اگر قابل تاویل نباشد، از افترائات غالیان است. ⁽¹¹⁾

اصل اعتدال را رعایت کنیم

همان گونه که غلو در حق پیامبران، امامان و اولیای الهی نادرست و مایه کفر و الحاد است، زیاده روی در نسبت غلو و غالی دانستن افراد نیز نادرست و بهتان خواهد بود، چنانکه برخی اعتقاد به علم غیب درباره اولیای خاص خداوند، و یا عصمت درباره غیر پیامبران و قدرت آنان بر انجام معجزات و کرامات را از مصادیق غلو در دین انگاشته اند، و گاهی شیعه را که مقامات مزبور را در حق ائمه اهل بیت قائل است، متهم به غلو کرده اند.

این عقیده هیچ گونه دلیل عقلی و نقلی ندارد، بلکه اصول عقلی و نصوص دینی بر خلاف آن دلالت می کند. و لذا علمای اسلامی- اعم از شیعی و سنی- برای اولیای الهی به کرامت و علم غیب و مانند آن عقیده داشته اند. در صحیح بخاری و مسلم از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده که بر محدث بودن عده ای از انسانها که پیامبر نبوده اند تصریح کرده است. ⁽¹²⁾

سعد الدین تفتازانی پس از بیان اینکه ظهور کارهای خارق العاده از اولیای خداوند از نظر عقلی ممکن است، به آنچه در قرآن کریم درباره حضرت مریم و آصف بن برخیا وارد شده و نیز آنچه درباره کرامات صحابه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خصوصا علی علیه السلام نقل شده، بر وقوع آن استدلال کرده و گفته است:

«ظهور کرامات اولیا از نظر وضوح، به سان ظهور معجزات پیامبران است » . ⁽¹³⁾

بدین جهت، شیخ مفید، کسانی را که علم غیب را درباره ائمه اهل بیت علیهم السلام انکار کرده و گمان کرده اند که آنان در احکام دینی به رای و ظن خویش عمل می کرده اند، مورد انتقاد قرار داده و این عقیده را تقصیری آشکار در حق آنان دانسته است. ⁽¹⁴⁾

بنابر این مقتضای ایمان و انصاف این است که آنچه را از فضایل و کمالات و معجزات درباره ائمه طاهرین علیهم السلام نقل شده است- جز آنچه با ضروریات دین و براهین قطعی و محکمات قرآن و احادیث مسلم اسلامی منافات دارد- پذیرا شویم. ⁽¹⁵⁾

پی نوشت ها:

1- الفرق بین الفرق، ص 230- 233.

2- التبصیر فی الدین، ص 123.

3- نساء / 171.

4- تصحیح الاعتقاد، ص 109.

5- بحار الانوار، ج 25، ص 346.

6- همان، ص 365.

7- همان. ص 296.

8- همان، ص 296.

9- الاعتقادات فی دین الامامیة، ص 71.

10- تصحیح الاعتقاد، ص 109.

11- بحار الانوار، ج 25، ص 346.