باطنیه علی رغم انحرافات اعتقادی زیادشان، از یک مکتب فلسفی و کلامی نسبتا قابل توجهی برخوردارند و شخصیتهای فکری با اهمیتی در میان آنها ظهور کرده و کتابهای قابل توجهی از آنها به یادگار مانده است.در اینجا نام برخی از دانشمندان و مؤلفان اسماعیلی و آثار علمی آنان را یادآور می شویم:
1 ابو حنیفه نعمان بن ثابت معروف به ابو حنیفه شیعی متوفای 363 ه قاضی القضاة المعز خلیفه فاطمی.کتاب معروف او در فقه دعائم الاسلام نام دارد.از مؤلفات دیگر او «المجالس و المؤامرات» و «افتتاح الدعوة و ابتداء الدولة» است.
2 ابو حاتم رازی متوفای 332 ه صاحب کتاب اعلام النبوة.
3 ابو یعقوب سجستانی متوفای نیمه دوم قرن چهارم هجری.وی متفکری عمیق بود و حدود بیست تصنیف دارد.از آثار او کشف المحجوب است.
4 حمید الدین کرمانی (متوفای حدود سال 408 ه) مؤلف آثاری فراوان با مطالبی عمیق و قابل ملاحظه.وی چون یکی از داعیان «الحکیم» خلیفه فاطمی بود، چندین کتاب نیز در مجادله با دروزیان نوشت.
5 مؤید شیرازی متوفای 470 ه.وی نیز آثاری متعدد در مراتب تعلیمات باطنی به زبانهای عربی و فارسی تألیف کرده است.کتاب مجالس و دیوان از جمله آثار او است.
6 ناصر خسرو شاعر فارسی زبان معروف متوفای 481 ه.از شخصیت های برجسته اسماعیلیه است .کتاب جامع الحکمتین، و کتاب «وجه دین» و «خوان اخوان» او معروف است.
در شاخه مستعلی پس از دوره فاطمیان، چند نویسنده کثیر التألیف نمایان گشت.در دوره ای که دوره یمنی جدید نامیده می شود، چند داعی یمنی بزرگ ظهور کرد که کار اساسی آنان تحریر مجموعه هایی از الهیات و امام شناسی اسماعیلی بوده است.در این جا به ذکر نام برخی از آنان بسنده می کنیم:
1 ابراهیم بن الحسن الحامدی داعی دوم متوفای 557 ه.
2 حاتم بن ابراهیم داعی سوم متوفای 612 ه که جوابهای ارزشمند او به حمله های غزالی در بیست تصنیف مهم از آثار او منعکس است.
3 علی بن محمد بن الولید داعی پنجم متوفای 612 ه که علاوه بر آثار دیگر، کتاب دامغ الباطل را در جواب اثر بزرگ ضد اسماعیلی غزالی با عنوان المستظهری نوشته است.
4 حسین بن علی داعی هشتم متوفای 657 ه.از او خلاصه ای در الهیات و معاد شناسی چاپ شده است.
5 ادریس عماد الدین یمنی داعی نوزدهم متوفای 872 ه.از وی به عنوان مورخ و فیلسوف اسماعیلی آثار مهمی برجای مانده است.
در اینجا به دوره هندی می رسیم و از این دوره، اثر عظیم حسن بن نوح هندی بهروشی متوفای 939 ق را یادآور می شویم که هفت مجلد بزرگ را شامل می شود.
در جریان این دوره شاخه مستعلی به دو شاخه فرعی داودی و سلیمانی تقسیم می شود.در اینجا نیز دهها عنوان کتاب شناخته شده اند، اما با کمال تأسف برای محققان عنوانهایی بیش نیستند .
آثار اسماعیلی الموتی
آثاری که در زمینه مذهب اسماعیلی الموت (اسماعیلیه نزاری در ایران) بر جای مانده، به طور عمده از مؤلفان شیعی دوازده امامی است که از آن جمله دو رساله از خواجه نصیر الدین طوسی می باشد که مهمترین آنها روضة التسلیم نام دارد.مذهب اسماعیلی پس از سقوط الموت در کسوت تصوف به حیات خود ادامه داد و از آن پس در ادبیات صوفیان نوعی ابهام وجود داشته است.به نظر می رسد قهستانی (متوفای حدود 720 ق) نخستین کسی بود که از اصطلاحات صوفیانه برای بیان مضامین اسماعیلی استفاده کرد.از سید سهراب ولی بدخشانی (که در حدود سال 856 ق به نوشتن مشغول بود) و ابو اسحاق قهستانی (نیمه دوم قرن پانزده میلادی) اثری مهم در فلسفه اسماعیلی به یادگار مانده است.خیر خواه هروی (متوفای پس از سال 660 ق) نویسنده ای پرکار بود که اساسی ترین اثر او کلام پیر است و بسط هفت فصل ابو اسحاق قهستانی به شمار می رود، و همراه روضة التسلیم نصیر الدین طوسی کامل ترین طرح فلسفه اسماعیلی سنت الموتی موجود است.از پیر شهاب الدین شاه حسینی، فرزند ارشد آقاخان دوم (متولد سال 1850 میلادی) چند رساله به یادگار مانده که دست کم خلاصه های بسیار خوبی از عرفان اسماعیلی است. (1)
پی نوشت:
1 تاریخ فلسفه اسلامی، هانری کوربن، ج 1، ص 109، 107، ج 2، ص 125 122، نیز ر.ک: آشنایی با علوم اسلامی، کلام، عرفان، ص 22، المنجد فی الاعلام، بنیادهای کیش اسماعیلیان .
