محدث قمی

تولد
در سال 1294 ق . شهر قم شاهد تولد کودکی سعادتمند بود. پدر او حاج محمد رضا قمی نام آن طفل سپیدبخت را عباس گذاشت و او را آن گونه که شایسته بود تعلیم و پرورش داد.
حاج محمد رضا قمی مردی کاسب بود که مردم او را نیک مردی با تقوا و آشنا به مسائل دینی می شناختند و برای یادگیری احکام دین به نزد وی می رفتند. و این باعث گردیده بود که فرزند عیزیزش در فضایی اینچنین تنفس کند. فضایی که در آن عطر قرآن و اخلاص بانفسهای گرم خانواده درهم ریخته بود.
سرآغاز دوران تحصیل
وی دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاهش شهر قم گذراند ⁽¹⁾ و دروس مقدماتی را نزد استادانی بزرگ فراگرفت . استادانی که معرفت الهی در روح آنان تجسم یافته بود. او از خرمن دانش این بزرگان خوشه ها چید ولی بیشترین بهره را از محضر عالم آگاه آیة الله حاج میرزا محمد ارباب قمی (متوفی 1341 ق . ) برد. عالم فرزانه و پرهیزگاری که در هیچ حال امر به معروف و نهی از منکر را ترک نمی کرد و در هر محفل و مجلسی این دو فریضه را متذکر می شد استاد بسیار دقیق و پرمایه عصر خود بود.
در حوزه نور
او که در دوران جوانی مراحل آغازین تحصیلات حوزوی را به پایان برده بود سرانجام نتوانست خود را به اندوخته های محدود حوزه آن وقت قم قانع سازد از این رو تصمیم به هجرت گرفت . در سال 1316 ق . کوله بار سفر بست و به دنبال فراگیری دانش عازم نجف اشرف گردید. ⁽²⁾ طلبه جوان در بدو ورود به زیارت بارگان منور پیشوای شهیدان و نخستین مظلوم تاریخ شتافت و در کنار تربت پاکش با چهره ای غریبانه و دل گرفته بر غریبی آن مظلوم گریست . او آرزوهای دل را به مقتدایش عرضه داشت و عنایت و توجه بیشتر آن حضرت را از عمق جان درخواست نمود. گویی امام به این جوان قمی که عصاره اخلاص قمیان بود و اینک زائر قبرش و طالب علوم علوی محسوب می شد، چنین خطاب کرد: ((ای دلباخته چشمه زلال معرفت ، آرام بگیر و نویدت باد که در آینده یکی از ناقلان اخبار و راویان احادیث ما خواهی بود.))
سیراب از کوثر حدیث
از آنجا که شیخ عباس اشتیاق وصف ناپذیری به شناخت راویان و محدثان راستگو و نقل اخبار اهل بیت علیهم السلام داشت استادی را برگزید که از کوثر حدیث سیرابش سازد. از این رو از همان ابتدای ورود به نجف اشرف شیفته عالم آگاه ، محدث و محقق بزرگ ، حاج میرزا حسین نوری (متوفای 1320 ق .) گشت و در درس او شرکت جست .⁽³⁾ شیخ عباس قمی بر آن بود تا آنچه را از استاد فرا می گیرد بی کم و کاست بنویسد و همانند استاد بازگویش کند. به همین سبب طولی نکشید که به کمک حافظه قوی و تلاش پیگیر به مقام و منزلت والایی در نزد استاد دلسوز و پر تلاش خود دست یافت . تا آنجا که در همان ایام استنساخ کتاب با ارزش استادش ، مستدرک الوسائل را در اختیار گرفت و به خوبی از عهده این کار بزرگ برآمد. همچنین وی در تاءلیفات دیگر استاد از کمک شایسته وی دریغ نداشت . محدث قمی درک محضر این استاد را صفت خداوند می داند و می نویسد:
((... پس خداوند متعال به من منت گذارد به ملازمت ععع شیخناالاجل الاعظم ثقة الاسلام النوری الطبرسی انار الله برهانه . مستدرک الوسائل را برای او استنساخ می کردم که بفرستد برای طبع به ایران و در خدمت او بودم تا سنه 1318 ق .)) ⁽⁴⁾
وی چهارسال در محضر محدث نوری بود و در این چهارسال تلاش و کوشش او به حدی رسید که جزو شاگردان طراز اول استاد به شمار می رفت .
بازگشت
آن زنده دار حدیث در سال 1322 ق . به قم بازگشت و مشغول تاءلیف و تدریس و وعظ و ارشاد مردم شد و تا سال 1329 ق . در این شهر مذهبی اقامت داشت . در این ایام عازم بیت الله الحرام شد و پس از مراجعت از زیارت خانه خدا همچنان در قم سکونت داشت . در سال 1332 ق . بنا به عللی و مخصوصا به موجب تنگدستی به مشهد مقدس مهاجرت کرد و در آنجا سکونت گزید.⁽⁵⁾
آثار جاودان
محدث قمی از تبار عالمان بلند اندیش و پر کار و با اخلاص بود و آثار او در علوم مختلف ، تاریخ ، رجال ، تراجم ، علوم قرآن ، اخلاق ، عقاید و علم حدیث نشان از روح تلاشگر و عظمت علمی این عالم ژرف نگر دارد. در اینجا تنها با بیان نام آثارش از دامنه گسترده معلومات ایشان در علوم مختلف یاد می کنیم :
1. کلمات لطیفه : (در علم اخلاق )
2.الدار النظم فی لغات القرآن العظیم
3. کحل البصر فی سیرة سیدالبشر
4. کتاب نقدالوسائل شیخ حر عاملی
5. تقسیم بدایة الهدایة شیخ حر عاملی
6. شرح الوجیزه شیخ بهائی
7. فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر
8. علم الیقین (خلاصه حق الیقین علامه مجلسی )
9. مقالید الفلاح فی عمل الیوم واللیلة
10. مقلادالنجاح (خلاصه کتاب یاد شده )
11. خلاصه جلد یازده بحارالانوار علامه مجلسی
12. شرح کلمات قصار حضرت علی علیه السلام که در آخر نهج البلاغه آمده است .
13. هدیه الانام الی وقایع الایام (خلاصه کتاب فیض العلوم )
14. فیض العلام فی وقایع الشهور و الایام (درباره وقایع ماهها و روزها)
15. سفینه البحار و مدینه الحکم والاثار (تدوین موضوعی بحار الانوار علامه مجلسی و تلخیص ان که در مدت بیست سال انجام یافته است .)
16. تحفة الاحباب فی تراجم الاصحاب : (درباره اصحاب حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه اطهار علیهم السلام به زبان فارسی )
17. فوائدالترجبیه : (وقایع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماههای عربی )
18. الدره الیتیه فی تتمات الدره الثمینه : (شرح فارسی نصاب الصبیان و تتمیم شرح نصاب فاضل یزدی )
19. هیدة الزائرین و بهجة الناصرین : (درباره زیارت قبور ائمه اطهار علیهم السلام و ثواب آن و تعیین قبور علما و مؤ منان مشهور و مدفون در کنار مشاهد مشرف امامان )
20. اللعالی المنثوره : (در مورد دعا و سایر مستحبات )
21. الفصول العلیه فی المناقب المرتضویه : (شامل مناقب و مکارم اخلاقی حضرت علی علیه السلام )
22. سبیل الرشاد
23. حکمة بالغة و ماءة کلمة جامعة : (سخنان کوتاه حضرت علی علیه السلام در عقاید و اصول دین )
24. ذخیرة الابرار فی منتخب انیس التجار: (خلاصه انیس التجار ملا مهدی نراقی ، در مورد معاملات )
25. غایة القصوی فی ترجمة العروة الوثقی : (ترجمه فارسی العروة الوثقی آیة الله سید محمد کاظم یزدی )
26. مفاتیح الجنان والباقیات الصالحات : (کتاب مشهوری که در اکثر مشاهد مشرف و خانه های شیعیان مورد استفاده بوده و به عربی نوشته شده و به فارسی نیز ترجمه گردیده است . این کتاب شریف در جایگاه خود کم نظیر است . زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحبات و زیارات ائمه اطهار علیهم السلام را در یک جاگردآوری کرده و در دسترس همگان قرار داده است .)
27. التحفة الطوسیه والنفغة القدسیة : (درباره زیارت حضرت رضا علیه السلام بعضی فواید مربوط به آستان مقدسش )
28. رساله دستورالعمل حضرت سیدالشهداء علیه السلام
29. نفس المهموم (در مقتل حضرت سیدالشهداء علیه السلام )
30. نفثه المصدور: (در تکمیل نفس المهموم اخیرا به ضمیمه نفس المهموم منتشر شده است .)
31. الانوارالبهیه فی تاریخ الحجج الالهیه : (در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم علیهم السلام ) 32. رساله ای در گناهان کبیره و صغیره
33. منازل الاخره : (بررسی مراحل دشوار سفر آخرت بر اساس روایات ).
34. ترجمة مصباح المتهجد مرحوم شیخ طوسی
35. نزهة النواظر: (ترجمه معدن الجواهر دانشور بزرگوار محمد بن علی کراچکی )
36. مقامات علیه : (خلاصه معراج السعاده مرحوم ملا احمد نراقی )
37. ترجمه جمال الاسبوع سید بن طاووس
38. الباقیات الصالحات (در حاشیه مفاتیح الجنان چاپ شده است .) 39. منتهی الامال فی تاریخ النبی و الال : (در مورد زندگانی حضرات ائمه اطهار و رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و دختر گرامیش حضرت زهرا علیهاالسلام و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آنها)
40. تتمة المنتهی فی وقایع ایام الخلفاء
41. ترجمه مسلک دوم لهوف سید بن طاووس (به خط خود مؤ لف در حاشیه یکی از چاپهای لهوف چاپ شده است .)
42. تتمیم تحیه الزائر محدث نوری (این کتاب با رحلت علامه نوری ناتمام مانده بود و شیخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند.)
43. چهل حدیث
44. الکنی والالقاب : (درباره زندگانی علما و شعرا و غیر ایشان )
45. هدیة الاجباب فی المعروفین بالکنی و الالقاب :
(خلاصه کتاب الکنی والالقاب )
46. فوایدالرضویه فی احوال علماءالمذهب الجعفریه
47. بیت الاحزان فی مصائب سیده النسوان
و آثار ارزشمند دیگر
خصوصیات اخلاقی و روحی
محدث قمی درس خواند و عمل کرد و پیش رفت و به جایگاهی که سالها در پی آن بود رسید؛ جایگاهی در ملکوت نه در خاک . مقامی در آستان قرب الهی نه منصبی در دربار دنیازدگان . محدث قمی در زمان خود یکی از مربیان بزرگ و معلمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه های علمیه شناخته می شد و از شهرت ویژه ای برخوردار بود و خصوصیات اخلاقی فراوانی داشت که در این فصل به پاره ای از آنها اشاره می کنیم :
الف - انس با کتاب
یکی از ویژگیهای محدث قمی علاقه فراوان به نوشتن و مطالعه کتاب بود به بطوری که می توان گفت او در کتاب و قلم خلاصه شده بود. محدث یا در کتابخانه بود یا با کتاب . کمتر دیده می شد که او مشغول مطالعه و بررسی کتابی نباشد. عشق محدث به کتاب آن هم کتب حدیثی نورانیت خاصی به او بخشیده بود. فرزند بزرگ ایشان در این باره می گوید: ((در اول کودکی با مرحوم پدرم هر وقت از شهر بیرون می رفتم او از اول صبح تا به شام مرتب به نوشتن و مطالعه مشغول بود.)) ⁽⁶⁾ زمانی که برای زیارت به کشورهای دور مسافرت می کرد اوقات فراغت خود را با کتاب سپری می کرد. ((او با عده ای از تجار به سوریه مسافرت کرد. آنان می گفتند هر وقت ما به سیاحت می رفتیم ایشان می نشست و مشغول مطالعه و تاءلیف می شد و هر چه اصرار می کردیم که با ما بیرون بیاید امتناع می ورزید و شبها هم که ما به خواب می رفتیم او مشغول مطالعه و تاءلیف می شد.)) ⁽⁷⁾
عشق و علاقه محدث قمی به کتاب به اندازه ای بود که وقتی کمترین پولی به دست می آورد آن را در خرید کتاب صرف می کرد و گاه پیاده از قم به تهران به استقبال آن می رفت . او خود می گوید: ((زمانی که در قم تحصیل می کردم ، خیلی تنگدست بودم تا جایی که یک قران و دو قران جمع می کردم تا اینکه مثلا سه تومان می شد. آن را برداشته ، از قم تا تهران پیاده می رفتم و با آن کتاب خریده ، به قم برمی گشتم و به تحصیل ادامه می دادم .)) ⁽⁸⁾
ب - تواضع و اخلاص
از دیگر ویژگیهای ایشان تواضع بسیار و همه جانبه ای بود که از خود نشان می داد. در خانه ، مدرسه و خیابان هر کسی را که می دید - چه کوچک و چه بزرگ - احترام می کرد. در نزد علما و از بین آنان بویژه در حضور کسانی که با حدیث و اخبار اهل بیت علیه السلام سروکار داشتند، اوج فروتنی و تواضع را به نمایش می گذارد. هیچ گاه در مجالسی که وارد می شد در صدر نمی نشست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی داشت . وی از خودستایی و خودپسندی بشدت احتراز می کرد و به هیچ وجه غرور نداشت . محدث قمی حدیث اخلاص بود و آیة زهد. مسیری که می رفت اگر کوچکترین شبهه ای در دلش رخنه می کرد که قدمش برای خدا نیست یا وسوسه ای قلبش را می لرزاند بدون هیچ تاءمل ، از آنجا باز می گشت . نقل است ((در یکی از سالها مرد نیکوکاری از محدث قمی خواهش می کند که قبول کند بانی مجلس محدث شود و تعهد می کند که مبلغ پنجاه دینار عراقی به ایشان تقدیم کند. در آن موقع هزینه محدث در هر ماه سه دینار بوده است . محدث قمی می گوید: ((من برای امام حسین علیه السلام منبر می روم نه برای دیگری و بدین گونه آن وجه را نپذیرفت .)) امر به معروف و نهی از منکر دیگر ویژگی حدیث اخلاص بود. او خود هرگز گرد گناه نمی گشت و در ذهنش هم فکر گناه را جای نمی داد. از منکرات ناراحت می شد و دیگران را از ارتکاب آن باز می داشت . کسی جراءت غیبت در محضر او نداشت . و از دروغ گفتن ناراحت می شد.⁽⁹⁾
در یک کلام محدث قمی آنچه می گفت با آنچه عمل می کرد و آنچه مردم از رفتار و کردارش درک می کردند یکی بود. از این رو سخنش در دل شنوندگان اثر شگرف داشت . آنانی که در درس اخلاق و نصایح او شرکت می جستند و گوش و جان به این سروش اخلاص فرا می دادند نقل می کنند که سخنان نافذ او چنان بود که آدمی را از گناهان و پندارهای بد دور می ساخت و متوجه خدا و عبادت می کرد.
ج - زهد
زندگی محدث قمی بسیار ساده بود به طوری که از حد زندگی یک طلبه عادی هم پایین تر بود. لباسش عبارت بود از یک قبای کرباسی بسیار نظیف و معطر و تمیز. چند سال زمستان و تابستان را با آن قبای کرباسی می گذرانید. هیچ گاه در فکر لباس و تجمل نبود. فرش خانه اش گلیم بود. از سهم امام استفاده نمی کرد و می گفت : من اهلیت ندارم از آن استفاده کنم ! روزی در نجف اشرف دو زن محترم که در بمبئی سکونت داشتند و از بستگان آقاکوچک (از محترمین نجف ) بودند حضور ایشان می رسند و تقاضا می کنند هر ماه مبلغ 75 روپیه به ایشان تقدیم کنند که از لحاظ زندگی در رفاه باشد. در آن ایام مخارج ماهانه خانواده وی از ماهی 50 روپیه تجاوز نمی کرد. حاج شیخ عباس از پذیرفتن آن خودداری می کند. میرزا محسن محدث زاده فرزند کوچک آن مرحوم اصرار می کند تا قبول نماید ولی قبول نمی کند تا اینکه زنان محترم ناامید می شوند و می روند.
پس از رفتن آنها فرزند به پدر می گوید: من هم دیگر از کسبه بازار برای مخارج روزانه قرض نمی کنم ! حاج شیخ عباس می گوید ساکت باش ! من همین مقدار هم الآن خرج می کنم ، نمی دانم فردای قیامت چگونه جواب خدا و امام زمان (عج ) را بدهم . در جواب این مقدار معطل هستم ، چگونه بارم را سنگین تر کنم ؟!

نظر آنان که نکردند بدین مشتی خاک

الحق انصاف توان داد که صاحب نظرند(10)

درگذشت
محدث قمی پس از عمری تلاش و خدمت به اسلام و مسلمین و تحمل سختیها و مرارات زمان بویژه در اواخر عمر که مصادف با توطئه های دشمنان اسلام و دین زدایی رضاخانی بود، در شب سه شنبه بیست و دوم ذیحجه سال 1359 ق . بدرود حیات گفت و پس از تشییع در صحن مطهر علی علیه السلام (نجف ) در جوار استادش مرحوم حاجی نوری به خاک سپرده شد.

پینوشتها:

1-تاریخ قم ، ناصر الشریعه ، ص 274؛ عاماس معاصرین ، واعظ خیابانی تبریزی ، ص 181.
2- علمای معاصرین ، ص 181، تاریخ قم ، ص 274، خاتمه نفس المهموم ، شکرانی .
3- علمای معاصرین ، ص 181.
4- علمای معاصرین ، ص 82-181 ریحانة الادب ، مدرس تبریزی .
5- تاریخ قم ، 274؛ مقدمه فواید الرضویه ، ص 2، نقباء البشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی ، ج 3، ص 999.
6- خاتمة ترجمه نفس المهموم .
7- پندهایی از رفتار علمای اسلام ، ص 17.
8- شیخ عباس قمی مرد تقوی و فضیلت ، ص 18.
9- محدث ثمی حدیث اخلاص ، ص 41 - 46، خلیل عبدالله زاده به نقل از حاج شیخ عباس قمی مرد تقوی و فضیلت .
10- حاج شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت ، ص 42 - 45، به نقل از سیمای فرزانگان ، رضا مختاری ، ج 3.