تولد
سید عبدالحسین شرف الدین در یکی از روزهای سال 1290 ق . در شهر کاظمین دیده به جهان گشود.
(1) وی در دامان پر مهر مادر پاکدامن و مهربانش ((زهرا صدر)) و تحت نظارت پدر عالم و روحانی اش ((سید یوسف شرف الدین )) پرورش یافت . یک ساله بود که پدرش تصمیم گرفت برای گذراندن مراحل عالی تحصیل به نجف اشرف مهاجرت کند، و به این ترتیب ، سید عبدالحسین به همراه پدر و مادر راهی آن دیار شد. شش سال داشت که در نجف اشرف به مکتب خانه گذاشته شد تا قرآن را از معلمان متدین و عالم فرا گیرد. در هشت سالگی پس از بازگشت خانواده به جبل عامل ، در محضر پدر عالم و روحانی خود، به خواندن ادبیات عرب پرداخت و سالها به فراگیری صرف ، نحو، لغت ، معانی ، بیان ، بدیع ، شعر، انشا، تاریخ و خط مشغول شد و با تمرین و ممارست ، معلوماتش را به کمال رسانید. پس از آنکه در ادبیات ، منطق و اصول فقه معلومات لازم و ضروری را کسب کرد در محضر پدر به تحصیل فقه پرداخت و با عزمی جزم ، کتابهای فقهی نجاة العباد، المختصر النافع فی فقه الامامیه و شرایع الاسلام را به نحو شایسته ای فرا گرفت .
(2) سید علاوه بر این کتابها در زمینه های ادبیات ،تاریخ ، تفسیر، فقه ، اصول ، منطق ، اخلاق ، اعتقادات ، و... با شور و شوق جوشانی به مطالعات دامنه دار و عمیقی دست زد، استعداد درخشان خویش را پروراند و به دانستنیهای سرشاری نائل آمد. در همین سالها بود که وی به پیشنهاد پدر و مادر، با دختر عموی خویش پیمان زناشویی بست .
(3)
در سال 1310 ق . به همراه مادر، همسر و برادرش رخت سفر به عراق بربست و در پی توصیه پدربزرگش آیة الله سید هادی صدر و دیگر آشنایانش ، به همراه خانواده اش به سامرا رفت . شرف الدین پس از گفتگو و تبادل نظر با دایی فرزانه و عالم خود آیة الله سید حسن صدر، تحصیلات فقهی و اصولی خویش را در نزد دو استاد معروف حوزه علمیه سامرا، شیخ حسن کربلایی (متوفی 1322 ق .) و شیخ باقر حیدر (متوفی 1333 ق .) آغاز کرد.
(4) همچنین هر صبح جمعه ، وی با شور و رغبت وصف ناپذیری ، پای درس اخلاق حکیم الهی آیة الله شیخ فتحعلی سلطان آبادی حضور می یافت .
(5) و دل عطشناکش را از آن سرچمشه عشق حق سیراب می ساخت .
پس از گذشت یک سال و در هنگامی که مرجع تقلید شیعیان جهان آیة الله میرزای شیرازی بنا به عللی سامرا را به قصد نجف ترک کرد، شرف الدین نیز با دیگر عالمان و مدرسان حوزه عملیه سامرا، راهی نجف ، دیار عشق و قبله طالبان علم شد.
(6) وی برای تحصیل دوره های عالی فقه ، اصول ، حدیث ، کلام و... سالها پای درس عالمان و فقیهان بزرگ حوزه علمیه نجف از جمله :
آقا رضا اصفهانی (متوفی 1322 ق .)
شیخ محمد طه نجف (متوفی 1323 ق .)
آخوند خراسانی (متوفی 329 ق .)
شیخ الشریعه اصفهانی (متوفی 1303 ق .)
شیخ عبدالله مازندرانی (متوفی 1330 ق .)
سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (متوفی 1337 ق .)
میرزا حسین نوری (متوفی 1320 ق .) نشست .
(7)
بازگشت
شرف الدین پس از دوازده سال تحصیل ، تحقیق و مناظرات علمی و اعتقادی و در نهایت شوق و تلاش و پشتکار ویژه طلبگی ، به مرتبه بلند فقاهت و اجتهاد دست یافت و از سوی فقهای طراز اول نجف ، صاحب اجازات و تاءییدات اجتهادی شد و در سی و دو سالگی ، اجتهاد مطلق او مورد قبول و تاءیید همه مجتهدان بزرگ حوزه علمیه نجف ، کاظمین ، کربلا و سامرا قرار گرفت . او در این مدت ، در کنار تحصیلات علمی و فقهی ، با جدیت تمام به فعالیتهای ادبی و تلاش در جهت تسلط کامل بر رموز بلاغت ، صنایع ادبی و شیوه های سخنوری ، نویسندگی و بحث دست زد و در این فنون نیز ممتاز گشت .
در تاریخ نهم ربیع الاول سال 1322 ق . همراه با خانواده اش نجف اشرف را ترک کرد و از راه دمشق رهسپار جبل عامل شد
(8) و در میان امواج خروشان احساست و عواطف پاک هموطنانش ، به وطن قدم نهاد.
ابتدا در ((شحور)) اقامت کرد و در کنار پدر بزرگوارش به ارشاد مردم و تدریس ، تعلیم و تربیت نسل جوان همت گماشت ،
(9) پس از سه سال ، به دعوت مردم صور، راهی آنجا شد. وی با تاءسیس حسینیه صور
(10) آنجا رابه مرکزی برای برگزاری برنامه های گوناگون دینی واجتماعی تبدیل کرد.
چاووش وحدت
شرف الدین ، به مثابه عالمی آگاه به زمان ، روشن بین و آشنا به حقایق اصیل مکتب آسمانی اسلام ، از روزگار جوانی ، از اوضاع نابسامان و آشفته آن روز جوامع اسلامی و اختلافات بیهوده و تاءسف بار مسلمانان رنج می برد. او نه تنها به اصلاح و سازندگی جوامع شیعی می اندیشید، بلکه از آغاز اقدامهای اجتماعی و دینی خود، در اندیشه اصلاح و عزت بخشی به همه ممالک اسلامی و ایجاد اتحاد و برادری در بین فرقه های مختلف مسلمانان بود.
وی نیم قرن تمام با همه توان علمی و معنوی اش و با قلم ، بیان و عمل صادقانه اش ، در متحد ساختن امت محمد(ص ) کوشید و از هیچ سعی و تلاش دریغ نورزید.
(11)
نخستین گام بلند و سنگین وی در راه وحدت امت اسلامی ، تاءلیف کتاب گرانقدر ((الفصول المهمة فی تاءلیف الامة )) بود که در سال 1327 ق . در شهر صور به زیور طبع در آمد.
(12) از این تاریخ تا پایان عمر (1377 ق .) همواره به دنبال تحقق این آرمان الهی خویش حرکت کرد و به نتایج درخشان و ثمر بخشی دست یافت .
در اواخر سال 1329 ق . برای دیدار از مصر و آشنایی با علمای دینی ، دانشمندان ، متفکران و نویسندگان آن دیار و مساعد کردن زمینه ایجاد اتحاد ملت اسلام ، راهی آن دیار شد وی دریافته بود که بهترین نقطه حرکتش دانشگاه الازهر، بزرگترین مرکز علمی و دینی مسلمانان اهل سنت است .
دست تقدیر شرف الدین را با مفتی بزرگ و استاد معروف دانشگاه الازهر، شیخ سلیم بشری مالکی ، آشنا کرد. ثمره این آشنایی علمی و مذهبی ، مباحثات و مکاتبات شورانگیز و شگفتی زایی بود که در تاریخ اسلام می تواند در راه اتحاد ملل مسلمان و دست یافتن به حقایق و وقایع تاریخ ، سرمشق عالمان و متفکران مسلمان باشد.
بیست و پنج سال بعد از آن واقعه ، در سال 1355 ق . شرف الدین مجموعه مکاتبات خود را شیخ سلیم را که 112 نامه بود. به همراه مقدمه ای روشنگر، به صورت کتابی با نام المراجعات ، در شهر صیدا به چاپ رساند.
(13)
از ویژگیهای این کتاب ، کاربرد واژه های نو و پرمعنا، جملات کوتاه و آهنگین ، تعبیرات بدیع و دلنشین و پربار کردن مطالب از اشعار و امثال عرب ، افزون بر جنبه های علمی و استدلالی کتاب بود که این اثر را در نوع خود بی نظیر ساخته است .
در مصر، شرف الدین ضمن مکاتبه با شیخ سلیم بشری ، با دیگر عالمان و دانشوران اهل سنت نیز ملاقات و مباحثات علمی ، دینی و فلسفی داشت و بزرگان آنان مانند مانند شیخ محمد نجیب ، شیخ محمد سلموطی ، شیخ محمد عبده و شیخ عبدالکریم الکتانی ادریسی ، با نوشتن اجازات و تاءییدات علمی ، مقام علمی و فکری شرف الدین را گرامی داشتند و از او تجلیل کردند.
دوران جهاد و مبارزه
در اواخر سال 1330 ق . وی پس از انجام رسالت خویش و فتح دلهای مخالفان ، از مصر عازم لبنان شد. در آن زمان مردم لبنان نیز بسان دیگر مردم سرزمینهای اسلامی خواستار استقلال کشورشان و رهایی از زیر سلطه عثمانیها بودند.
برای اولین بار و با تاءیید حرکت گروههای استقلال طلب ، شرف الدین وارد میدان مبارزانت سیاسی و درگیریهای اجتماعی شد. در دوران جنگهای استقلال لبنان ، وی در کنار مدرم ماند و رهبری دینی و سیاسی و پناه دادن به مردم بی پناه جبل مال را تقبل کرد. او برای شکل دادن به قیام همگانی و هماهنگ کردن حرکتهای ضد فرانسوی در سرتاسر کشور، علما و رهبران جبل عامل را برای تشکیل یک کنگره عمومی در شهر وادی الحجیر - در مرز لبنان و سوریه - فرا خواند و در ضمن سخنرانی در این کنگره ، علیه فرانسویان فتوای جهاد داد.
(14)
در پی جستجوی فرانسویان برای دستگیری شرف الدین ، وی ابتدا به جبل عامل و سپس به دمشق هجرت کرد. و در اجتماعات سیاسی ، علمی و دینی دمشق حضور یافت . چون آوازه علمی و سیاسی اش آفاق کشورهای اسلامی را پر کرده بود، هر جا می رفت قدر میدید و بر صدر می نشست . او علما، دانشمندان ، سیاستمداران ، روشنفکران و مبارزان را راهنمایی می کرد و راه درست مبارزات سیاسی را به آنان نشان می داد. فرانسویان که به شرف الدین دست نیافتند، خانه و کتابخانه اش را آتش زدند و بسیاری از آثار خطی او را سوزاندند!
(15)
شرف الدین علاوه بر فعالیتهای سیاسی و اجتماعی در دمشق ، به اوضاع تبعیدیان مسلمان لبنانی و غیر لبنانی رسیدگی می کرد. او و دیگر مبارزان لبنانی ، مدتی را در دمشق گذراندند، تا اینکه فرانسویان توطئه طلب و تجاوز کار، دامنه تجاوزات خود را گسترش دادند و خاک سوریه را نیز اشغال کردند. شرف الدین به همراه خانواده اش به فلسطین رفت و در شهر ((حیفا)) سکنی گزید. چندی بعد در سال 1338 ق . با لباس مبدل و برای دومین بار عازم مصر شد. وی علاوه بر حضور در مساجد و محافل علمی ، سیاسی و ادبی هر روز با افراد و محافل علمی ، سیاسی و ادبی هر روز با افراد و گروههای مختلفی دیدار و گفتگو می کرد و اکثر سخنانش در نشریات آن روز مصر به چاپ می رسید.
در یکی از سخنرانیهای پر شور خود جمله پر محتوا و عمیقی گفت که حقیقت وحدت اسلامی را بیان می کرد. سید رشید رضا، عالم و نویسنده مشهور مصری که در آن محفل حضور داشت ، آن جمله را با خط درشتی در مجله خود ((المنار)) چاپ کرد و آن جمله این بود:
شیعه و سنی را روز نخست ، سیاست (و مطامع سیاسی ) از هم جدا کرده است و اکنون نیز باید سیاست (و مصالح سیاسی اسلام و مسلمانان ) آن دو را در کنار هم بنشاند و متحدشان کند.
(16)
شرف الدین مدتی در مصر ماند. سپس بر آن شد تا در نزدیک ترین نقطه لبنان حضور یابد، و از نزدیک برای آزادی کشور و ملتش تلاشی شایسته را به انجام رساند.
وقتی وارد بیروت شد، فرانسویان خواستند مقدمات عزیمت او را به شهر صور زودتر فراهم کنند، ولی شرف الدین در بیروت توقف کرد تا برای آزادی دیگر مبارزان و آزادیخواهان مهاجر، تبعیدی و متواری ، با حاکمان مذاکره و گفتگو کند. به هر تقدیر، با آزادی و بازگشت دیگر مبارزان و آزادیخواهان موافقت به عمل آمد و شرف الدین با خیالی آسوده ، آهنگ صور کرد.
روز بازگشت شرف الدین به وطن ، از ایام بیادماندنی ، تاریخ لبنان است . مردم مبارز و مسلمانی که حدود یک سال از نعمت حضور عینی رهبر دینی و انقلابی خود محروم بودند، به هنگام بازگشت شکوهمند او، تمام احساسات درونی خویش را با شور و هیجان و تظاهرات و شعر و خطابه اظهار می کردند.
(17)
شرف الدین مردانه با استیلای بیگانگان غربی به مخالفت برخاست و تا خروج آخرین عمال آنان از لبنان و به رسمیت شناختن استقلال این کشور در سال 1945 م مبارزه کرد. در دورانی که او با سلطه فرانسه در لبنان مبارزه می کرد فلسطین تحت سیطره انگلستان قرار داشت و هنوز مساءله فلسطین به صورتی که بعد از سال 1948 م . مطرح شد. در نیامده بود، ولی زمینه آن آماده می شد. در آن دوران ، شرف الدین مهاجرت یهودیان جهان به خاک فلسطین را برای آینده آن کشور خطرناک می دانست و به همین جهت ، همواره خطر می دانست و به همین جهت ، همواره خطر یهودیان صهیونیست را برای فلسطین تذکر می داد.
(18)
سفرهای زیارت
حج سال 1340 ق . از باشکوه ترین مراسم حج بود که تاریخ به یاد دارد. حضور شرف الدین در این کنگره عظیم جهانی مسلمانان ، جلوه و صفای دیگری به آن داده بود، به تقاضای ملک حسین ، نماز جماعت بود که به امامت یک عالم شیعه در مسجد الحرام برگزار می شد.
(19)
پس از پایان مراسم حج ، شرف الدین با هموطنانشس و در میان مشایعت ، احترام و اکرام دولتمردان عربستان ، به جبل عامل عزیمت کرد.
در اواخر سال 1355 ق . پا در رکاب سفر نهاد و به عراق رفت . ابتدا وارد بغداد شد و سپس برای زیارت امامان معصوم (ع ) عازم نجف کاظمین ، سامرا و کربلا شد.
در واپسین روزهای سال 1355 ق . مقارن 1315 ش . شرف الدین از عراق راهی ایران شد تا مرقد هشتمین پیشوای شیعیان حضرت ابوالحسن علی بن موسی الرضا(ع ) را زیارت کند. در تهران عده زیادی از علما، روحانیون و شخصیتهای علمی و دینی از او استقبال کردند. همچنین مردم دیندار، عالمان شهر به دیدار و زیارت او شتافتند و به اکرام و احترامش همت گماشتند.
شرف الدین از تهران به قم عزیمت کرد تا مرقد پاک حضرت فاطمه معصومه (ع )، دخت ولاگهر امام موسی کاظم (ع ) را زیارت کند و از نزدیک با حوزه علمیه و علما و فقهای قم که به سختی تحت فشار اختناق و استبداد رضاخانی بودند، آشنا شود. پس از این زیارت و دیدار، رخت سفر به دیار خراسان کشید و عازم شهر شهادت ، مشهد مقدس شد و بوسه به آستان قدسی حضرت امام رضا(ع ) زد... و به آرزوی دیرین خویش دست یافت .
سفر شرف الدین به ایران ، نزدیک به یک ماه طول کشید و در اوایل سال 1356 ق . به وطن خود بازگشت .
(20)
سرچشمه های هدایت
شرف الدین برای مقابله با وضع آشفته و نابسامان فرهنگی و آموزشی در لبنان که در اثر گسترش و تحکیم سلطه خیانت آمیز استعمارگران غربی در این بار به وجود آمده بود، تصمیم به اصلاح دستگاههای آموزش و پرورش جامعه خود گرفت . وی تصمیم گرفت مدرسه ای در صور بسازد. در این کار از تمام کسانی که امکان کمک مادی داشتند، دعوت به همکاری کرد.
ابتدا در سال 1357 ق . مدرسه ای ابتدایی برای آموزش و پرورش دانش آموزان مسلمان با نام المدرسة الجعفریة بنا نهاد. این مدرسه به طور رایگان اداره می شد و علاوه بر تعلیم درسهای جدید، از درسهای معارف و اخلاق اسلامی نیز بهره می جست .
(21)
شرف الدین در مقام یک مصلح دلسوز و آگاه ، باشگاه مجلل و زیبای نادی الامام الصادق علیه السلام را تاءسیس کرد تا بدین طریق از شرکت جوانان در محافل دشمنان و بدخواهان جلوگیری کند. علاوه بر آن . مسجدی در نزدیکی مدرسه جعفریه و باشگاه امام صادق علیه السلام ساخت تا دانش آموزان و کسانی که به باشگاه می آیند، فرایض دینی خود را در مسجد انجام دهند.
(22)
شرف الدین خوب می دانست که دختران امروز، مادران فردایند و در تربیت فرزندان مسلمان نقشی اساسی دارند. با احساس این نیاز و پس از تهیه مقدمات ، در سال 1361 ق . مدرسه دخترانه ((الزهرا)) را تاءسیس کرد. پس از مدتی ، مخالفان سیاسی او که از دست نشاندگان فرانسه بودند، با توسل به زور و کمک دولت وابسته لبنان و سربازان دولتی ، مدرسه الزهرا را بستند! اما شرف الدین بدون هیچ ترس و یاءسی ، کلاسهای آن سال را در خانه خود بر پا کرد و تا آخر ادامه داد و سال بعد، مجدادا مدرسه بازگشایی شد و در کنار مدرسه جعفریه ، کار خود را آغاز کرد.
(23) بعدها دانشکده جعفریه را نیز تاءسیس کرد.
(24)
شرف الدین به اندازه توان مادی خویش همواره در جهت رفع نیاز فقرا و مستمندان می کوشید. خانه اش در صور پناهگاه تهیدستان و حاجتمندان بود. وی در ادامه راه اصلاح و سازندگی اجتماعی خویش ، مؤ سسه خیریه ای را به نام ((انجمن نیکوکاری و احسان )) به همین منظور در سال 1365 ق . تاءسیس کرد.
(25) تاءسیس این مؤ سسه از کارهای بسیار درخشان ، کارساز و اساسی شرف الدین در سالهای آخر عمرش بود.
اجتهاد در مقابل نص
کار علمی و تحقیقی مهم دیگری که شرف الدین در واپسین سالهای عمرش به انجام آن موفق شد نوشتن کتاب مشهور و شگفت انگیز النص والاجتهاد بود. این کتاب یکی دیگر از آثار وحدت آفرین شرف الدین است .
در این کتاب ، وی حدود صد مورد اجتهاد در مقابل نص (اعمال نظر شخصی در مقابل کلام صریح پیامبر) را که خلفا، حاکمان و برخی از بستگان آنان ، در زمان رسول خدا یا بعد از رحلت آن حضرت مرتکب شدند، بر اساس کتابهای معتبر اهل سنت بر می شمارد و در مورد هر یک ، نظرات علمی ، تحقیقی و منتقدانه خود را بیان می کند.
(26)
نوشتن چنین کتاب ارزشمندی ، در ادامه راه اصلاح و سازندگی فرهنگی امت جدش ، آخرین کار جاودان و حسن ختام یک عمر تلاش او برای خوشبختی و سعادت و وحدت مسلمانان جهان محسوب می شود.
در انتهای راه
شرف الدین هیچ گاه ناتوانیهای جسمی و بیماریهای مربوط به دوران سالخوردگی را بهانه قرار نداد و شانه از زیر بار مسؤ ولیتهای شرعی و اجتماعی خالی نکرد. هنگامی که در بیمارستان بیروت بستری بود، هر روز مردم بسیاری از اقشار مختلف و از همه شهرهای لبنان ، برای عیادتش می آمدند.
روزها در بیم و امید و اضطراب می گذشت تا اینکه در صبح روز دوشنه 8 جمادی الثانی سال 1377 ق . آن شعله فروزان و آن چشم همیشه بیدار، پس از 87 سال درخشش خیره کننده خاموش شد.
خبر درگذشت شرف الدین در دنیای اسلام ، انعکاس غم انگیزی داشت و مردم صور برای همیشه در حسرت دیدن دوباره آن چهره درخشان الهی و امید دلها، سوختند.
سرانجام دو روز پس از وفات و تشییع مجلل و چشمگیر در بیروت ، بغداد، کاظمین و نجف ، پیکر پاک شرف الدین در سمت جنوبی صحن امام علی علیه السلام و مجاور آرامگاه استادش ، فقیه بزرگ سید محمد کاظم یزدی به خاک سپرده شد.
27
)
آثار
گفتیم که بسیاری از آثار خطی شرف الدین ، در کشاکش مبارزه و هجرت ، به دست فرانسویان به آتش کشسیده شد و از بین رفت . با این حال ، آثار قلمی که نظیر و جاودانی از او مانده است که از شاهکارهای علمی و دینی و ادبی و تاریخی و پرافتخار تشیع بلکه جهان اسلام به شمار می رود.
ما در اینجا به معرفی اجمالی
(28) آنها می پردازیم :
1 - الفصول المهمة ؛ به فارسی هم ترجمه و تحت عنوان ((در راه تفاهم )) چاپ شده است .
2 - الکلمة الغراء فی تفضیل الزهراء، درباره بانوی بانوان عالم حضرت فاطمه زهراست .
3 - المراجعات ، درباره این کتاب سخن گفتیم . شایان ذکر است که این کتاب در سال 1365 ق . در حالی سید خود حیات داشت به قلم فرزانه بزرگ علامه ((حیدرقلی سردار کابلی )) به فارسی ترجمه و در تهران چاپ شد.
4 - النص والاجتهاد، درباره این کتاب هم سخن گفتیم . به قلم علی دوانی به فارسی هم ترجمه و تحت عنوان ((اجتهاد در مقابل نص )) چاپ شده است .
5 - ابوهریره ، کتابی است تحقیقی درباره ابوهریره .
6 - المجالس الفاخره فی ماتم العترة الطاهرة ، مقدمه ای بوده است بر کتابی به همین نام در چهار جلد، که در آتش افروزی فرانسویان فرهنگ ستیز، سوخته و فقط همین مقدمه مانده است .
7 - فلسفة المیثاق و الولایة ، بحثی پیرامون میثاق الهی ازلی .
8 - اجوبة مسائل جارالله ، پاسخی است علمی و مستند به 20 سؤ ال که ((موسی جارالله )) از علمای شیعه کرده بود.
9 - مسائل فقهیه ، مسائلی است بر اساس فقه مذاهب اسلامی .
10 - کلمة حول الرویة ، در مسائل اعتقادی .
11 - الی المجمع العلمی العربی بدمشق ، پاسخهایی است علمی به تهمتهایی که مجمع علمی دمشق در آن ایام نسبت به شیعه روا داشته بود.
12 - ثبت الاثباب فی سلسلة الرواة ، رساله ای است در ذکر استادان و مشایخ مؤ لف از علمای مذاهب اسلامی .
13 - مؤ لفوااشیعة فی صدر الاسلام ، درباره مولفان و کتاب نویسان شیعه از عصر نبوت تا عصر امام هادی علیه السلام .
14 - زینب الکبری .
15 - بغیة الراغبین فی احوال آل شرف الدین ، کتابی است ادبی ، تاریخی و رجالی در شرح حال عالمان خاندان شرف الدین و صدر.
فرود:
|
سالها باید که تا یک سنگ اصلی ، ز آفتاب
|
|
لعل گردد در برخشان ، یا عقیق اندر یمن
|
|
عمرها باید که تا یک کودکی از روی طبع
|
|
عالمی نیکو شود، یا شاعری شیرین سخن
|
|
قرنها باید که تا از لطف حق پیدا شود
|
|
بوسعیدی در خراسان یا اویسی در قرن
|
پینوشتها:
1- نقباءالبشر، شیخ آقا بزرگ تهرانی ، ج 3، ص 1080؛ حیاة الامام شرف الدین فی سطور، شیخ احمد قبیسی ، ص 31؛ الامام السید عبدالحسین شرف الدین قائد فکر و علم و نضال ، شیخ عبدالحمید الحر، ص 13.
2- حیاة الامام شرف الدین ، ص 31؛ الامام عبدالحسین شرف الدین ، ص 76 و 77.
3- حیاة الامام شرف الدین ، ص 130.
4- همان ، ص 32؛ الامام السید عبدالحسین شرف الدین ، ص 89.
5- حیاة الامام شرف الدین ، ص 32.
6- همان ، ص 33.
7- شرف الدین ، محمد رضا حکیمی ، ص 53.
8- نقباء البشر، ج 3، ص 1081؛ حیاة الامام شرف الدین ، ص 80.
9- الامام السید عبدالحسین شرف الدین ، ص 88.
10- حیاة الامام شرف الدین ، ص 85.
11- شرف الدین عاملی ، چاووش وحدت ، به قلم همین نویسنده ، ص 73 و 74.
12- نقباء البشر، ص 1082.
13- برای اطلاع بیشتر به المراجعات و یا ترجمه های آن ، به قلم آقای محمد جعفر امامی تحت عنوان ((رهبری امام علی )) و دیگری به قلم مرحوم مصطفی زمانی به نام ((مذهب و رهبر ما)) مراجعه شود و نیز به کتاب ارزشمند ((شرف الدین )) اثر استاد محمد رضا حکیمی ، ص 129 - 132.
14- النص و الاجتهاد، شرف الدین ، مقدمه سید محمد صادق صدر، ص 14 و 15.
15- همان ، ص 32.
16- النص و الجتهاد، ص 14؛ شرف الدین ، ص 175.
17- حیاة الامام شرف الدین ، ص 115.
18- ر. ک : شرف الدین ، ص 226 - 228.
19- المراجعات ، شرف الدین ، مقدمه شیخ مرتضی آل یاسین ، ص 19.
20- حیاة الامام شرف الدین ، ص 109.
21- همان ، ص 88.
22- النص و الاجتهاد، ص 33.
23- شرف الدین ، ص 225.
24- حیاة الامام شرف الدین ، ص 91.
25- همان ، ص 101.
26- لنص و الاجتهاد؛ شرف الدین ، ص 132 - 137.
27- نقباء البشر، ج 3، ص 1085 و 1086؛ النص و الاجتهاد، ص 29.
28- برای آشنایی بیشتر با آثار به جا مانده و از بین رفته شرف الدین ، علاوه بر آثار چاپی او ترجمه های آنها، مراجعه شود به : شرف الدین ، ص 103 - 139 و النص و الاجتهاد، مقدمه .