آیة الله العظمی سید محمد هادی میلانی

ولایت و خاندان
در شامگاه هفتم محرم سال 1313 ق . در نجف در خانواده ای اهل علم و معنویت کودکی پابه عرصه هستی نهاد که او را ((محمد هادی )) نامیدند.
اجداد او همه از سادات حسنی شهر مدینه منوره و از فرزندان امام علی بن الحسین علیه السلام ⁽¹⁾ بودند که به جهت شرافت علمی و معنوی از بزرگان مدینه به شمار می رفتند محله قدیمی ((بنی هاشم )) محل سکونت این خاندان بود و همواره بزرگانی از قبیله های عرب و دانشوران اسلامی بدآنجا رفت و آمد داشته اند.
هجرت آنان در اواخر قرن یازدهم ق . از مدینه به آذربایجان ایران در پی دعوتی بود که از جانب شیعیان این دیار انجام گرفت . به دنبال این دعوت سید حسین (جد محمد هادی ) و برادرش علی اکبر که هر دو از جوانان فرزانه مدینه بودند به همراه زایرین خانه خدا وارد آذربایجان شدند و در منطقه ((اسکوچای )) اقامت گزیدند و سید حسین همچنان در ((میلان ))⁽²⁾ باقی ماند و از همانجا ازدواج کرد وی تا آخر عمر درمیان دوستداران اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در منطقه آذربایجان به تبلیغ و ترویج احکام اسلام پرداخت با رحلت سید حسین فرزندان وی و بعدها نوادگانش این رسالت عظیم را در منطقه آذربایجان دنبال کردند.⁽³⁾
نیای مادری آیة الله میلانی آیة الله شیخ محمد حسن مامقانی ⁽⁴⁾ (متوفی به سال 1223 ق .) شاگرد شیخ مرتضی انصاری و شیخ مهدی آل کاشف الغطا است که خود از فقهای بزرگ اوایل قرن چهاردهم ق . به شمار می رفت و در دوران زندگی به زهد و پارسایی شهرت داشت .
دوران تحصیل
اولین مکتب تربیتی سید محمد هادی دامان مادری از خاندان علوم و فضیلت و پدر فرزانه و عالم وی بود. اساتید علوم مقدماتی وی بزرگانی چون آقا میرزا ابراهیم همدانی و آخوند ملامحسن تبریزی ، و در دروس سطح نیز استادانی چون آقا شیخ غلامعلی قمی و آقا شیخ ابوالقاسم مامقانی (دائی ) او بودند. او همچنین از محضر اساتید بزرگی چون آیه الله سید ابوالحسن اصفهانی ، آیه الله نائینی و آیه الله آقا ضیاءالدین عراق بهره های وافر برده و پایه های علمی خود را در فقه و اصول استحکام بخشیده و در طول 23 سال حضور در دروس و محافل علمی این بزرگان توانسته بود بر آراء و نظرات قوی ترین اساتید مسلط گردد. وی در علوم عقلی نیز مهارت فراوان داشت و چندین سال از عمر خود را محضر اساتید فلسفه گذرانده و در این خصوص از شاگردان شیخ محمد حسین اصفهانی بشمار می رفت . ⁽⁵⁾
آقای میلانی از جمله علومی که دیگر در آن تبحر یافت و به استادی رسید، دانش تفسیر و علوم قرآنی بود که از ایام تحصیل خود در نجف این دانش را نزد استاد بزرگ شیخ محمد جواد بلاغی فراگرفته بود و بعدها نیز همواره با اساتید تفسیر بویژه با مفسر بزرگ علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان مباحثه و مناظره داشت . وی تفسیر را در کنار فقه و اصول تدریس می کرد. محصلین علوم دینی را با قرآن ، این منبع جوشان فیض الهی آشنا می ساخت . و این روش را که نشانه ای از عشق ایشان به قرآن بود همواره در زندگیش حفظ کرده بود.
ایشان هشت سال نیز در علوم حدیث با آیه الله شیخ علی قمی مباحثه و مذاکره داشت و نسخه کتاب وسایل الشیعه خود را با نسخه ای که به خط شیخ حر عاملی بود، مقابله کرده است . ⁽⁶⁾
تدریس
رسیدن به مقام اجتهاد، تحمل رنجهای طاقت فرسایی را می طلبد. طالبان علوم اسلامی برای دست یافت بدین منزلت علمی ، راههای بسیار سخت و دشواری را طی می کنند. رنج سفرهای سخت را به جان می خرند. و سالیان دراز از عمر خود را در محضر بزرگان دانش و معارف به تحصیل علوم مختلفی چون : ادبیات عرب (تجزیه و ترکیب ، معانی و بیان و بدیع ) منطق ، حدیث شناسی ، رجال ، علوم قرآن ، اصول و فقه و... صرف می کنند. و در این میان پای بندی به معنویات خود عامل در رسیدن به این مقام و منزلت است چنانچه آیه الله میلانی بارها می گفت :
استادم مرحوم نایینی می فرمود: نماز شب شرط اجتهاد نیست ولکن بی دخالت هم نیست ))⁽⁷⁾
جلسات درس ایشان در حوزه بزرگ نجف بسیار با شکوه و به امتیازاتی چون داشتن دقت عقلی و عرفی ایشان در تبیین مسائل ، و تسلط به مبانی فقهی و اصولی شهرت داشت . آیه الله میلانی هیجده سال در کربلا اقامت داشت و در این مدت شاگردان فراوانی را تربیت کرده است . بزرگانی چون آیات و حجج اسلام : حاج شیخ حسین وجد خراسانی ، سید ابراهیم علم الهدی سبزواری ، سید عباس صدر، حاج سید حسین شمس ، حاج شیخ محمد رضا مهدوی دامغانی ، شیخ محمد تقی جعفری ، مهدی نوقانی ، محمود کلباسی ، کاظم مدیر شانه چی ، سید نورالدین میلانی ، سید محمد شیرازی ، شیخ محمد تقی عندلیب سبزواری ، سید محمد باقر حجت طباطبایی ، محمد علی علمی ، سید ابراهیم مهاجرین طبسی از شاگردان برجسته ایشان هستند که بعضی از اجازه روایتی از ایشان نیز داشته اند.
آثار علمی
آنچه امروزه از آنها به عنوان آثار ایشان نام می بریم ، یادداشتهای پراکند و تقریرات درسهای پربار ایشان است که به همت شاگردان پرکار و فرزندان گرامیش جمع آوری شده و پس از تنظیم در عناوین و موضوعات مختلف به چاپ رسیده است و عبارتند از:
1. محاضرات فی الفقه الامامیه در ده جلد است که در موضوعات مختلف فقهی به بحث و بررسی عمیق پرداخت است که نمایانگر وسعت فکری ایشان در زمینه های مختلف فقهی است .
2. قادتنا کیف نعرفهم ؟ در 9 جلد به زندگانی چهارده معصوم علیه السلام و فضایل آنها با استفاده از مدارک شیعه و سنی پرداخته است .
3. تفسیر سوره جمعه و تغابن
4. مختصر الاحکام
5. مناسک حج
6. حاشیه بر قسمتی از عروة الوثقی
7. نخبة المسائل رساله عملیه ایشان در احکام اسلامی
8. ده پرسش ، با پاورقیهای آقای سید محمد علی میلانی ، در مباحث مختلف تفسیری
9. حاشیة المکاسب
10. قواعد فقهیه و اصولیه
11. رساله ای در بیعه و مسائل بانکی
12. کتابی استدلالی در مزارعه و مساقات
13. کتابی استدلالی در اجاره
14. شرح استدلالی مباحثی از کتاب الصلوة ((شرایع ))
15. رساله ای در منجزات مریض .
مکتب اخلاقی و عرفانی
تهذیب نفس و پالایش روان از آلودگیهای دنیوی و اوصاف شیطانی اساس کار در زندگی آیة الله میلانی بود. وی با الهام گیری از توصیه های معصومین علیه السلام بر این باور بود که درک حقایق عالم برای انسان بدون تابش نور الهی بر دل و جان ممکن نیست . و آنچه را که انسانهای غیر مهذب علم می پندارند. جز اطلاعات انباشته شده در صفحات مغز چیزی نیست . یکی از شاگردانش که بیشتر با وی معاشر بود می گوید:
آیه الله میلانی جامع همه چیز بود، صفات و ملکات خوبی داشت ، مرد متفکری بود... بسیار مودب بود. و دو زانو در مجلس می نشست ، هیچ وقت از کسی بدگوئی نمی کرد، حتی از کسانی که به ایشان کم محبت بودند. عفت زبان داشتند. بسیار محتاط در اعمال و کردار بودند. تداوم عجیبی نسبت به نماز شب داشتند و فرزندانش را نیز به شب زنده داری توصیه می کرد و می فرمود: ((توفیقات پروردگار در شب زنده داری و نماز شب است همیشه و در همه جا از اسراف پرهیز می کرد حتی نامه هایی را که دریافت می کرد، اگر برگه دوم آن سفید بود، جدا کرده و در مکاتبات خود از آنها استفاده می نمود.)) ⁽⁸⁾
چنان زاهدانه زندگی می کرد که در موقع مرگ جز مقداری کتاب و تعدادی فرش کهنه چیز دیگری نداشت . منزل مسکونی او نیز در توسعه میدان آستانه تخریب شد و هر چه خواستند پولش را بپردازند و یا منزلی برایش تهیه کنند، نپذیرفت و فرمود: من آخر عمرم است و احتیاجی به منزل احساس نمی کنم ...))
تبلور اخلاص
اخلاص و خدابینی یکی دیگر از اوصاف معنوی آیه الله میلانی بود و در این خصوص چنان عمل می کرد که گویی خدا را در همه کارهایش را آشکارا مشاهده می کند. هیچ گاه نمی شد که وسوسه و خودنمایی در کارهایش راه یابد با اینکه در عصر خود از مراجع بزرگ و جامع الشرایط تقلید بود، اما همیشه می فرمود: من راضی نیستم که نام مرا ببرید! در یک کلام از ظاهرسازی و شهرت نمایی گریزان بود.
خاطره ها
آیة الله میلانی که عمری در طریق معرفت الهی گام زده بود به مقام و منزلتی عالی در صفای نفس و طی مراحل سلوک رسیده بود که خاطرات بعضی بزرگان مزید این می باشد.
الف - خواب آیة الله اراکی
یکی از فرزندان آیة الله میلانی از مرحوم آیه الله اراکی نقل می کند:
جمعه شبی در حرم مطهر حضرت ثامن الائمه علیه السلام بیتوته کرده بودم . بعد از نماز صبح به حضرت التماس کردم که یکی از اولیای خودت را به من معرفی کن !
آمدم منزل و خوابیدم . یکی در خواب به من گفت : پا شو که یکی از اولیاء الهی می آید! بیدار که شدم دیدم خانم سماور را روشن کرده است . گفتم : حالا که زود است و وقت چای نیست ! گفت : در خواب به من گفته شد پاشو سماور را روشن کن که یکی از اولیاءالهی می آید! در این حال بود که در زدند وقتی در را گشودم دیدم آیه الله میلانی ⁽⁹⁾ است ...⁽¹⁰⁾
ب - جراح مسیحی
دکتر مسیحی پرفسور (برلون ) در سال 1282 ق . یکی از جراحان تیم پزشکی آیة الله میلانی است و خاطره هایی از آیة الله میلانی نقل کرده و سپس آن را عامل مسلمان شدن خود می داند.
((من پس از عمل جراحی سید، پیش از آن که ایشان از حالت بیهوشی بیرون بیایند مراقب بودم که وقتی به هوش می آید چه می گوید (چرا که این مرحله از نظر پزشکان مرحله حساسی است ، شاید بیمار بعضی از اسرار زندگیش را هم بگوید) ایشان آرام حرکت کرد و در حالی که در آن لحظه نیز خدا خدا می گفت و با پروردگارش راز و نیاز می کرد. من تحت تاثیر این صحنه شگفت به حقانیت آیین اسلام پی بردم و بدان گرویدم .)) ⁽¹¹⁾
جالب اینکه دکتر برلون پس از گرویدن به اسلام وصیت کرده بود، او را پس از مرگ در شهر مقدس مشهد دفن کنند که اکنون آرامگاه وی در قبرستان خواجه ربیع شهر مقدس مشهد است . به برکت نفس مسیحایی آیه الله میلانی دو نفر دیگر نیز از مسیحیت به آیین اسلام گرویدند که شرح آن در ((نامه کیورکی )) و زنش خانم ((رافیک اسلانیان )) در حضور سید مسلمان شدند. و با پیشنهاد ایشان اسم آقا به ((علی )) و خانمش نیز به ((فاطمه )) ⁽¹²⁾ تغییر کرد.
احیای حوزه مشهد
نهم ذیحجه سال 1373 ق . (1334 ش ) آیه الله میلانی جهت زیارت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام وارد شهر مشهد گردید و در خانه آیه الله حاج شیخ علی اکبر نوغانی (از علمای بزرگ مشهد) اقامت گزید. از آن پس رسالت عظیم وی که بکار بستن تجربه چندین ساله تدریس و تربیت در حوزه های مختلف تشیع بار دیگر در حوزه علمیه مشهد بود آغاز می شود.
در آن زمان حوزه های علمیه مشهد آنگونه که باید رونق نداشتند. از سال 1314 شمسی به دنبال مبارزات روحانیون مشهد با حکومت رضا خان این حوزه نیز مانند دیگر حوزه های علمیه سراسر کشور مورد تهاجم قرار گرفته بود و پس از حادثه خونین قیام گوهرشاد روحانیون بزرگی همچون آیة الله حاج آقا حسین قمی تبعید و میرزا محمد آقازاده پس از زندانی شدن به اسارت رسیده بود. و بسیاری از علمای معروف دیگر این شهرستان دستگیر و یا تبعید شده بودند. بر اثر این حوادث و نیز بر اثر سختگیری عمومی دولت درباره لباس روحانیونت شور شوق علمی حوزه علمیه مشهد به رکود و سردی گراییده بود. و مدارس بزرگ و معروف مشهد در تصرف ادارات و اوقاف حکومت وقت بود و این فترت و رکود تا سال 1373 ق . که آیه الله میلانی در این شهر تصمیم به اقامت می گزیند ادامه داشت .
اصلاح وضع حوزه علمیه مشهد و شکوفایی بخشیدن به دروس مدارس دینی و علمی در این شهر چیزی است که با اقامت آیة الله میلانی انجام گرفت .
آیة الله خامنه ای (رهبر معظم انقلاب اسلامی ) در این باره می فرماید:
((... ما دیدیم که مرحوم آیة الله میلانی از کربلا که نزدیکی نجف بود آمدند تا مشهد و یک حوزه علمیه بزرگی را بوجود آوردند... این یک واقعیت است ... از برکت الهی برای حوزه علمیه مشهد وجود آیة الله میلانی بود.))⁽¹³⁾
نخستین گام اصلاحی آیه الله میلانی در حوزه علمیه سامان بخشیدن به دروس بود که بعدها اثرات آن در مراکز دینی و فرهنگی دیگر نیز نمایان گردید.
آیة الله میلانی چون دریافته بود که منشاء پراکندگی علمای این شهر در طول سالهای گذشته در فقدان اساتید پرمایه در این سامان نهفته است بدان جهت نیز ابتدا اساتید پرکار و شایسته را جلب این حوزه نمود و خود نیز بر کرسی تدریس نشست . درس خارج اصول و فقه ایشان که در مسجد گوهرشاد دایر می شد در شکوفایی دروس حوزه نقش بسزایی داشت و به مرور زمان علماء را در این شهر تمرکز می بخشید. وی تحول شگرفی نیز در خصوص روش آموزشی دروس پدید آورد که اساسی ترین آن طرحی بود که به نابسامانی و بی نظمی حاکم بر مدارس دینی پایان داد و به حوزه علمیه مشهد جان تازه ای بخشید. برنامه های درسی ایشان که بر حسب استعداد محصلین علوم دینی تنظیم گردیده بود، در پنج مرحله به شرح زیر اجرا می شد:
مرحله اول ؛ دوره مقدمات ، که شامل ادبیات عربی ، صرف و نحو و تجزیه و ترکیب ، منطق ، خط، املاء و انشاء، ریاضیات ، حفظ قرآن ، دعاهای وارده و احادیث اخلاقی می شد و به مدت سه سال طول می کشید.
مرحله دوم ؛ این دوره نیز سه سال استمراد می یافت و شامل : معانی ، بیان و بدیع ، اصول ، فقه در حد معالم ، فقه در حد شرح لمعه ، عقاید در حد شرح لمعه ، عقاید در حد باب حادی عشر و تاریخ می شد.
مرحله سوم ؛ که دوره پنج ساله بود. طلاب در این مرحله به تعلیم ((رسائل ))، ((کفایه )) در اصول ، مکاسب در فقه ، شرح تجرید در اعتقادات ، آشنایی به ادیان و مذاهب و تفسیر می پرداختند.
مرحله چهارم ؛ دوره چهار ساله تخصصی فقه و اصول بود که در مدرسه امام صادق دایر می گردید.
مرحله پنجم ؛ تخصص در سایر علوم اسلامی بود که طلاب به حسب ذوق خود وارد این مرحله گردیده و به مطالعه و تحقیق می پرداختند.
وی طلاب متعهد را یاری می نمود و در همه این مراحل ، امتحانات ماهانه و سالانه و ارتقاء رتبه و حضور و غیاب و کنترل کیفیت دروس نیز با جدید پیگیری می شد.
گامی در امر تبلیغ
آیة الله میلانی همواره می گفت :
((روزگاری که فساد و بی دینی در همه جای عالم پا گرفته ، نباید طلاب ایام تعطیل را در حجره های مدارس سپری کنند))
این بود که برای تعطیلی روز پنج شنبه و جمعه حوزه نیز برنامه تبلیغ احکام اسلام را قرار داده بود، بدین نحو که طلاب در این دو روز به شهرهای نزدیک و روستاهای اطراف مشهد اعزام شده و به تبلیغ احکام و معارف اسلامی می پرداختند، و در عین حال مشکلات روستائیان را در جهت نداشتن مسجد، حمام و امثال اینها به اطلاع ایشان می رساندند، وی برای برپار شدن برنامه های تبلیغی طلاب به آنها توصیه می کرد: که حتما - دعای کمیل را شب جمعه و دعای ندبه را در صبح آن بخوانید! - مردم را به اهل بیت عصمت و اما عصر (عج ) متوجه سازید - با حسن اخلاق که نمایانگر اخلاق اسلامی است ، با مردم رفتار کنید! - وقتی وارد عمل تبلیغ می شوید بیشتر با فقرا و ضعفای مردم همنشین با آنها ماءنوس شوید.)) ⁽¹⁴⁾
شخصیت جهانی
در طول مرجعیت آیة الله میلانی بویژه در سالهای اقامتش در مشهد مقدس شخصیتهای بزرگی از کشورهای مختلف اسلامی به دیدار ایشان شتافته اند شخصیت جهانی این فقیه بزرگ موجب گردیده بود که علمای شیعه بزرگان اهل تسنن نیز برای گفتگو و مشاوره در مسائل مهم مذهبی رهسپار ایران شده و از نزدیک از نظرات ایشان آگاهی یابند.
در سال 1380 ق . 1339 ش . بوی از دارالتقریب بین المذاهب الاسلامی در قاهره شیخ محمد تقی از جامع الازهر با آیة الله میلانی دیدار کرد و لوحی نیز که در آن فتوای علامه شیخ محمود شلتوت در رابطه با جواز عمل به مذهب تشیع نوشته شده بود تقدیم ایشان نمود.⁽¹⁵⁾
دکتر شیخ محمد ضحام با جمعی از اساتید علوم اسلامی جامع الازهر و شیخ خلیل حصیری قاری به همراه سفیر وقت مصر در ایران در سال 1350 ق . از مشهد دیدن کرده و در این سفر به دیدار آیة الله میلانی نیز نایل آمدند.
در سال 1382 ق . شیخ علامه شیخ محمد جواد مغنیه ضمن سفر به مشهد با آیة الله میلانی نیز ملاقاتی داشت .
در سال 1382 کاردار سفارت روسیه (ویکتور - اسیولینکوف ) به نیابت از آقا ضیاء الدین خان رئیس اداره دینیه مسلمانان آسیای میانه و قزاقستان با آیة الله میلانی ملاقات کرد و ضمن دعوت از ایشان برای دیدار از کشورهای اسلامی واقع در آسیای میانه ، نظر شرع مقدس را در مورد خدمت در ادارات روسیه که مشروط بر قبول مدام کمونیسم بود خواستار شده است . علامه شیخ محمد جوادالشری در سال 1381 ق . به زیارت مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام نایل شد و در ضمن با آیة الله میلانی نیز دیدار کرد در این ملاقات علامه الشری از وضعیت شیعیان و مسلمانان کشورهای اسلامی بویژه شیعیان آمریکا گزارشی تقدیم آیة الله میلانی کرد.
در نهضت اسلامی ایران
انقلاب اسلامی ایران بزرگترین حرکتی است که علی رغم توطئه های استکبار و استعمارگران به رهبری امام خمینی شکل گرفت و در بهمن سال 1357 با پایان بخشیدن به حکومت 2500 ساله شاهنشاهی به پیروزی خود رسید، و از آن پس نیز همواره چون آذرخشی بر پیکر استعمار فرود آمد.
این انقلاب شکوهمند به آسانی بدست نیامد. بلکه از جرقه اولیه آن در سال 1341 تا به ثمر نشستن در سال 57 ملت ایران عزیزان بسیاری را تقدیم اسلام عزیز نمود و در این میان فرزانگان و بزرگان نیز در مسیر به بار نشستن خون شهدا، آسایش و آرامش را بر خود حرام کرده و مردانه در مقابل نظام ستم شاهی قامت بستند آیة الله میلانی از جمله این رادمردان خط مقدم مبارزه بود که در شکل گیری نهضت بزرگ نقش بسیار مؤ ثر و اساسی داشت . وی که در آن سالها از مراجع بزرگ تشیع بود، با پیامها، نامه ها و اعلامیه هایی که خطاب به دولت وقت و ملت ایران صادر می کرد، در هدایت و حرکتهای مردمی علیه رژیم شاه نقش عمده ای به عهده داشت در این مختصر به نقش ایشان در شکل گیری انقلاب اسلامی اشاره می شود.
ایشان در برابر لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی بشدت مقابله کرد، در این خصوص در قسمتی از نامه ایشان آمده است :
... وظیفه خود می دانم با استمداد حضرت بقیه الله ارواحنا فداه برای سومین بار صریحا اعلام بدارم تصویبنامه دولت شما در مورد انجمنهای ایالتی و ولایتی با عدم رعایت شرط اسلام در انتخاب شوندگان ، و تبدیل قسم قرآن مجید، به قسم به کتاب آسمانی ، ملت مسلمان ایران و خاصه علمای اعلام را بی نهایت خشمگین ساخته است ...
تذکر می دهم ، به حکم موازین شرعی و احترام به افکار و معتقدات ملت مسلمان ایران لازم است هر چند زودتر تصویبنامه مزبور را لغو و برای اطلاع عموم اعلام نماید.⁽¹⁶⁾
همچنین در قسمتی از نامه دیگر ایشان که در نوزده سال 41 ش . انتشار یافته می خوانیم :
هم اکنون جمعی از علما و رجال متدین و استادان و دانشجویان دانشگاههای مملکت در زندان به سر می برند. از هر طرف ابتلا و فقر و گرسنگی ملت ما را تهدید می کند. بیکاری و فساد و تجاوز عمال حکومت به حقوق انسانی افراد، نقطه ای را خالی نگذاشته . تنها چیز که مورد توجه نیست حقوق ملت و مصالح آنهاست ! معلوم نیست تاکی مهلت پیدا کنند و عاقبت کار به کجا برسید.!
پس از هجوم وحشیانه مزدوران یهودی به مدرسه فیضیه آیة الله میلانی در پیامی پرده از چهره کریه حاکمان وقت ایران برداشت ، او در ضمن پیام خود چنین نوشت :
... ما از حمله و یورش چنگیزانه ، به ساحت حوزه علمیه قم گذاشتیم ! از حبس و زجر رجال دینی و ملی گذشتیم ! از حمله به دانشگاه و مراکز علمی ملت و سلب هر نوع آزادی فردی و اجتماعی چشم پوشیدیم ! از دزدی و فساد و تباهی و تجاوز به مردمان صالح و تقویت دزدان و خیانتکاران گذشتیم ! از برادرکشی هایی که در نقاط مملکت ترتیب داده اند، صرف نظر کردیم ! این ننگ را کجا ببریم که مملکت اسلامی ما را دارند پایگاه اسرائیل و صهیونیست می کنند، و نیز افرادی را که با آنها همدست اند، در راءس کارها قرار می دهند...⁽¹⁷⁾
آیة الله میلانی در سفری به تهران ، ماهیت نهضت علماء و مردم را چنین بیان می کند.
... من در این مسافرت به جد خود حضرت سیدالشهداء علیه السلام تاءسی کرده از جوار امن ثامن الحجج علیه السلام به تهران آمدم . تا به دنیا اعلام کنم این قیام و نهضت به هیچ وجه صورت ارتجاعی ندارد بلکه نهضتی است که ملتی مسلمان برای مقابله حکومت های جابرانه ، با پیشوایی مقامات عالیه روحانی تعقیب می کند. هدف ملت مسلمان ایران این است که بیش از این به مصالح دنیایی و دینی آنان تجاوز نشود. باید حکومت مردم را به مردم سپرد و حق مردم را باید به خودشان واگذار کرد.
ارادت به امام خمینی
اخلاص و ارادت آیة الله میلانی به امام خمینی بر کسی پوشیده نبود چنانچه در نامه اش خطاب به امام خمینی در دوران تبعید امام در ترکیه می گوید: ((خوشا به سعادت آن سرزمین که حضرتعالی در آن تشریف دارید)) اما در کنار این آنچه بیشتر جالب توجه است ایشان اخلاص و ارادتش با انگیزه و جهت دار بوده و به جهت مصالح مسلمین از ایشان همواره پشتیبانی کرده است . در این خصوص به خاطره شهید سعیدی گوش می سپاریم :
... روزی آیة الله میلانی هنگامی که نزدشان نام امام خمینی برده شد فرمودند: سلام الله علیه ... پس عده ای به آیة الله اعتراض کردند. ایشان فرمودند: ساکت باشید فلانی ! اینجا مسئله تقلید در بین نیست که گفته شود فلانی اعلم است یا من ؟ اینجا بحث رهبری است و چنین نیست که هر مجتهدی لیاقت رهبری داشته باشد، لیاقت رهبری را تنها فقیه سیاستمدارای داراست که عالم به زمان خویش باشد و در راه خدا از ملامت ملامتگران هراس نداشته باشد و اکنون این مشخصات در کسی جز آیة الله خمینی نیست ...⁽¹⁸⁾
خدمات ماندگار
آیة الله میلانی با همه اشتغالات خود در مسند مرجعیت و زعامت حوزه هیچگاه از مشکلات مردم غافل نشده است : به بعضی از تلاشهای ایشان تنها اشاره مختصر می شود.
1. او پس از زلزله سال 1347 ش . در جنوب خراسان (منطقه کاخک ) مردم را برای بازسازی و کمک به آوارگان بسیج کرد و بارها طلاب را جهت کمک به مردم به این شهر اعزام داشت . می گویند برای مردم بی خانمان خانه ها ساخت و حتی سند به آنها نوشت .
2. در بازسازی مسجد هامبورگ آلمان نقش بسیار مؤ ثری را ایفاء کرد و در اعزام آیة الله شهید بهشتی به آنجا تلاش زیادی کرد. ایشان علاوه بر کمک به مسجد امام علی هامبورگ به مسلمانان و اندیشمندان اروپا کمک می کرد تا در نشر اسلام جدی باشند.
3. بازسازی مدارس علمی مشهد و مدرسه حقانی قم و کمک به ایجاد چندین مدرسه دینی در شهرستانها و دهها کار خیر برای مسلمانان ایران و سایر کشورهای اسلامی .
غروب
جمعه هفدهم مرداد سال 1354 هجری شمسی این اسوه فضیلت و پاکی چشم از جهان فانی فروبست و به خانه بقاء شتافت و روح بلندش به عالم ملکوت پیوست . و پیکر مطهرش در روز شنبه هیجده مرداد پس از یک تشییع بی نظیر، و با حضور شخصیتهای بزرگ علمی و مذهبی (داخل و خارج ) کشور و هزاران مؤ من عزادار در جوار مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام به خاک سپرده شد.

پینوشتها:
1- مقدمه محاضرات فی الفقه الامامیه (زکوة )، سید فاضل حسینی ، ج 1، ص 6.
2- میلان از آباد بخش اسکو در نزدیک شهرستان تبریز قرار دارد این روستا از پرجمعیت ترین و از جمله روستاهای آباد اسکوچای یادره اسکو می باشد.
3- سید حسین اولاد زیادی داشت که بزرگترین آن سید اسدالله در سلک علماء بود پس از سید اسدالله ، علی اکبر فرزندش و پس از علی اکبر نیز سید مرتضی فرزند وی و بالاخره سید احمد فرزند سید مرتضی از بزرگان و دانشورانی بودند که نزدیک 3 قرن زعامت امور دینی را در منطقه آذربایجان عهده دار بودند.
4- مامقان از توابع شهرستان تبریز در طول تاریخ خاستگاه دانشوران فرزانه ای بوده است .
5- مکتب تفکیک ، ویژنامه بنیاد تاریخ و فرهنگی معاصر، شماره 1، ص 208.
6- حیات آیة الله السید میلانی ، خطی ، عربی
7- مجله حزوه ، شماره 13، ص 20.
8- نور علم ، ش 1، دوره سوم ، ص 140.
9- حیاة سید الله میلانی ، خطی ، عربی
10- آقای سید علی میلانی (نوه ایشان ) می گفت : آیة الله اراکی این خواب را برای پدرم آقا سید نورالدین میلانی تعریف می کرد و من نیز در آن مجلس حضور داشتم .
11- حیاة سید الله میلانی ، خطی ، عربی
12- حیاة سید الله میلانی ، خطی ، عربی
13- روزنامه رسالت ، 29 شهریور 1373 (13 ربیع الثانی 1415)؛ جلوه آفتاب ، ص 16.
14- حیاة سید الله میلانی ، خطی ، عربی ، نور علم ، دوره سوم ، شماره 1.
15- لوحه فتوای مشهور علامه شلتوت به آستانه مقدسه رضوی تسلیم گردید.
16- اسناد انقلاب اسلامی ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ص 32.
17- اسناد انقلاب اسلامی ، ص 194.
18- آیة الله میلانی ، مرجع بیدار، سعید عباس زاده ، ص 133.