علامه شعرانی

خاندان علم و تقوا
علامه بزرگ شیخ ابوالحسن شعرانی ، از شخصیتهای برجسته دانشمندان کم نظیر اسلامی قرن چهاردهم هجری است . او بازمانده خاندانی از خاندانهای علم و دانش و تقوا و معنویت بود. و اینک یادی از نیاکان پاک او:
1. ملا فتح الله کاشانی سلسله نسب میرزا ابوالحسن شعرانی ، به دانشمندی بزرگ و قرآن شناسی فرزانه یعنی علامه ((ملا فتح الله کاشانی )) (م 988 ق .) مفسر معروف عصر صفویه می رسد. تفسیر ((منهج الصادقین )) وی به زبان فارسی شهره آفاق است .
2. ابوالحسن مجتهد تهرانی جد اعلای میرزا ابوالحسن شعرانی ، شیخ ابوالحسن مجتهد تهرانی (1200 - 1272 ق .) است . در تهران و سپس اصفهان به تحصیل پرداخت آنگاه عازم عراق شده و در حوزه های علمیه آن دیار نزد بزرگانی چون سید علی طباطبایی (صاحب ریاض ) ادامه تحصیل داد و با اجازه اجتهاد به تهران مراجعت کرد.
3. آخوند غلامحسین پدر بزرگ میرزا ابوالحسن شعرانی ، آخوند غلامحسین ، یکی از علمای متقی و فاضل تهران بود.
آخوند در سال 1313 ق . در نجف اشرف به خاک سپرده شد.⁽¹⁾
4. حاج شیخ محمد تهرانی : حاج شیخ محمد تهرانی ، پدر میرزا ابوالحسن شعرانی عاملی متقی بود. در سال 1346 ق . از دنیا رفت .⁽²⁾
تولد و تحصیل
میرزا ابوالحسن شعرانی در سال 1320 ق . در تهران و در خانواده ای روحانی و دانش پرور، به دنیا آمد و پرورش یافت .
سواد قرآنی را نزد پدر عالمش ، شیخ محمد تهرانی ، آموخت و در حقیقت پدرش نخستین معلم او بود. بعدها که کمی بزرگ شد وارد مدرسه مروی تهران گشته ، به تحصیل پرداخت . ادبیات عرب ، فارسی ، منطق ، فقه ، اصول ، فلسفه ، ریاض ، و... را طی سالها آموخت . از معروف ترین اساتید او در حوزه علمیه تهران ، می توان از آیة الله حاج میرزا مهدی آشتیانی نام برد. همچنین حکیم محقق میرزا محمود قمی از اساتید او بود که مردی زاهد و دانشمند بود. ⁽³⁾
حبیب الله ذوالفنون ⁽⁴⁾ نیز استاد ریاضی میرزا ابوالحسن شعرانی در حوزه تهرانی بود.
میرزا ابوالحسن شعرانی ، در دوره جوانی که حوزه علمیه قم تازه تاءسیس شده بود، سفری به آن دیار کرد و در محضر اساتیدی مانند آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری (موسس حوزه ) و حاج شیخ عبدالنبی نوری به ادامه تحصیل پرداخت .
شعرانی 26 ساله بود که پدر عالم و بزرگوارش را از دست داد. این حادثه برای او بسیار سنگین بود ولی هرگز اراده او را در راه سالها کسب دانش و سیر در آفاق و انفس برای تحصیل علم و سیر و سلوک ، سست نکرد.
این بود که او پس از سالها تحصیل در حوزه تازه تاءسیس قم ، آهنگ حوزه کهن و پرخاطره نجف اشرف کرد و مدتها در آنجا موفق به بهره گیری از محضر اساتید بزرگ شد. در بین اساتید حوزه علمیه نجف ، سید ابوتراب خوانساری (متوفای 1346 ق .) بیشتر از دیگران ، شعرانی را مجذوب خود کرد. سید ابوتراب خوانساری در بین علماء شخصیت بر جسته ای داشت و علاوه بر فقه و معارف شیعه ، با فقه اهل سنت نیز آشنا بود.⁽⁵⁾
باز گشت
شیخ ابوالحسن شعرانی پس از تکمیل تحصیلات علمی و سیر و سلوک عرفانی و عملی ، در اوج استبداد رضا خانی ، به تهران بازگشت و شروع به تبلیغ و تدریس و تحقیق و ادامه سیر و سلوک کرد. او خود در این باره می نویسد:
((چون عهد شباب به تحصیل علوم و حفظ اصطلاحات و رسوم بگذشت ... از هر عملی بهره بگرفتم و از خرمنی خوشه برداشتم . گاهی به مطالعه کتب ادب از عجم و عرب ، و زمانی به دراست (تدریس ) اشارات (ابن سینا) و اسفار (ملاصدرا) و زمانی به تتبع تفاسیر و اخبار، وقتی به تفسیر و تحشیه کتب فقه و اصول و گاهی به تعمق در مسائل ریاضی و معقول تا آن عهد به سر آمد...
سالیان دراز، شب بیدار و روز تکرار همیشه ملازم دفاتر و کراریس (همراه دفترها و جزوه ها) و پیوسته موافق اخلام و قراطیس (همدم قلمها و کاغذها) ناگهان سروش غیب در گوش ، این ندا داد که علم برای معرفت است و معرفت بذر عمل و طاعت ، و طاعت بی اخلاص نشود و این همه میسر نگردد مگر به توفیق خدا و توسل به اولیا، مشغولی تا چندها.

علم چندان که بیشتر خوانی

چون عمل در تو نیست نادانی

شتاب باید کرد و معاد را زادی فراهم ساخت ، زود برخیز که آفتاب برآمد و کاروان رفت ، تا بقیمتی باقی است و نیرو تمام از دست نشده ، توسلی جوی و خدمتی تقدیم کن .)) ⁽⁶⁾
آشنای با زبانهای متعدد
علامه شعرانی علاوه بر مهارت کافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و کلام و...، با چندین زبان - غیر از فارسی و عربی - آشنا بود:
1. فرانسه شعرانی به زبان فرانسه ، کاملا تسلط داشت و بسیاری از کتب علمی اسلامی ترجمه شده به زبان فرانسه را خود مطالعه و با متن اصلی تطبیق می کرد و صحت و سقم ترجمه را تعیین می نمود.
2. ترکی زبان ترکی را مثل زبان مادری می دانست و می خواند و می نوشت .
3. انگلیسی وی به زبان انگلیسی نیز به قدر متعارف و لازم آشنایی داشت .
4. عبری شاید شگفت انگیز باشد که عاملی دینی با آن همه وسعت اطلاعات و اشتغالات در علوم مختلف ، به زبان عبری هم تسلط داشته باشد! ایشان این زبان را از یک روحانی یهودی فراگرفته بود.⁽⁷⁾
شاگردان فرزانه
علامه میرزا ابوالحسن شعرانی در مدت عمر پر برکت خویش شاگردانی فرزانه و حکیم و فقیه تربیت کرد. بسزاست به معرفی برخی از آنان بپردازیم .
1. آیة الله میرزا هاشم آملی (1322 - 1413 ق .)
او در شهرستان آمل متولد شد و پس از گذراندن دوره ابتدایی و مقدماتی ، عازم تهران شد و در نزد شهید مدرس ، سید محمد تنکابنی و شعرانی ادامه تحصیل داد. در سال 1345 ق . به قم رفت و دوره عالی فقه و اصول را از آیة الله شیخ عبدالکریم حائری و آیة الله سید محمد حجت کوه کمری فراگرفت و به درجه اجتهاد رسید. مدتی نیز در نجف در محضر میرزا حسین نایینی ، آقا ضیاء عراقی و سید ابوالحسن اصفهانی ادامه تحصیل داد. او سالها در حوزه علمیه قم به تدریس فقه و اصول پرداخت و شاگردانی بزرگ و دانشمند تربیت کرد.⁽⁸⁾
2. آیة الله شیخ عبدالله جوادی آملی
از فقها، مفسران و فلاسفه بزرگ معاصر و از اساتید حوزه علمیه قم دارای دهها اثر علمی و فقهی و تفسیری است .⁽⁹⁾
3. آیة الله شیخ حسن حسن زاده آملی
حکیم الهی ، فقه ، ریاضیدان ، ادیب ، شاعر و متبحر در نجوم و هیئت ، و عارف سالک معاصر، که در آسمان دانش و معرفت همچون خورشید می درخشد. ایشان سالها در تهران از محضر علامه شعرانی در زمینه فقه و تفسیر و ریاضی و حکمت و عرفان و... استفاده کرده و بهره های فراوان برده است و خاطراتی شیرین و شنیدنی از آن استاد الهی به یاد دارد.
4. استاد شیخ محمد حسن احمد فقیه یزدی
استاد شیخ محمد حسن احمدی فقیه یزدی ، از شاگردان موفق علامه شعرانی و از اساتید حوزه علمیه قم است .
5. علی اکبر غفاری ⁽¹⁰⁾
استاد دانشمند علی اکبر غفاری از شاگردان فرزانه علامه شعرانی است که در زمینه تصحیح ، تحقیق و طبع آثار حدیثی شیعه خدمات ارزنده ای انجام دادند.
6. محدث ارموی (1323 ق - 1358 ش )⁽¹¹⁾
استاد علامه مرحوم میر جلال الدین محدث ارموی از شاگردان علامه شعرانی بود. در شهر ارومیه دیده به جهان گشود و پس از عمری تحصیل و تحقیق و تاءلیف و تصحیح آثار علمی و دینی گذشتگان ، در سال 1358 شمسی در تهران در گذشت . او بیشت از هفتاد اثر گرانقدر را تصحیح یا تاءلیف کرده است .
یادگارهای ماندگار
آثار قلمی علامه شعرانی ، بهترین وسیله شناخت وسعت و عمق علم و دانش و تفکر اوست :
الف - تفسیر و علوم قرآنی : 1. حاشیه بر مجمع البیان (در ده جلد) 2. تصحیح کامل تفسیر صافی (در دو جلد) 3. حواشی و تعلیقات بر تفسیر منهج الصادقین (در ده جلد) 4. مقدمه و حواشی و تصحیح کامل تفسیر ابوالفتوح رازی (در دوازده جلد) 5. نثر طوبی ، دائره المعارف اصطلاحات قرآن ، از الف تا حرف صاد. 6. تجوید قرآن 7. طبع و چاپ بیش از 60 نسخه قرآن در اندازه ای مختلف .
ب - حدیث و روایت : 1. جمع حواشی و تحقیق و تصحیح کتاب وافی اثر مرحوم فیض کاشانی (در سه جلد) 2. تعلیقات بر شرح اصول کافی اثر ملا صالح مازندرانی ، (در دوازده جلد) 3. تعلیقات بر وسائل الشیعه (از جلد 16 تا 20) 4. حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی . 5. ترجمه و شرح دعای عرفه سید الشهداء علیه السلام ، ضمیمه کتاب فیض الدموع . 6. ترجمه و شرح مفصل صحیفه کامل سجادیه 7. تحقیق و تصحیح جامع الرواة 8. رساله در علم درایه .
ج - فقه و اصول : 1. المدخل الی عذب المنهل ، در اصول 2. شرح کفایة الاصول - آخوند خراسانی 3. شرح تبصره علامه حلی 4. حاشیه کبیره بر قواعد 5. رساله در شرح شکوک صلاة در عروة الوثقی 6. فقه فارسی و مختصر برای تدریس در مدارس 7. مناسک حج با حواشی 9 نفر از مراجع تقلید.
د- فلسفه و کلام : 1. شرح تجرید در علم کلام 2. حاشیه بر فصل الخطاب محدث نوری 3. کتاب راه سعادت در اثبات نبوت و رد شبهات یهود و نصارا 4. ترجمه کتاب ((الامام علی صوت العدالة الانسانیة )) با نقد لغزشهای نویسنده (جرق جرداق ) 5. تعلیقاتی بر کتاب ((محمد پیامبر و سیاستمدار)) نوشته مونتگمری وات . 6. اصطلاحات فلسفی 7. مقدمه و حواشی محققانه بر اسرارالحکم سبزواری
ه هیئت و نجوم : 1. شرح عمل به زیج (جدولی که از روی آن به حرکات سیارات پی می برند) مبتنی بر هیئت جدید. 2. تعلیقه و مستدرک تشریح الافلاک با اشاره به هیئت جدید. 3. هیئت فلاماریون ، ترجمه از زبان فرانسه 4. تقاویم (تقویمهای ) شبانه روزی
و - تاریخ : 1. ترجمه ((نفس المهموم )) اثر حاج شیخ عباس قمی 2. مقدمه ، تصحیح و تحقیق کشف الغمه 3. مقدمه و تصحیح منتخب التواریخ 4. مقدمه کتاب وقایع السنین خاتون آبادی 5. مقدمه ، تصحیح و تعلیقات بر کتاب ((روضة الشهداء)).
ز- فنون دیگر: 1. تصحیح کامل و مقدمه و حاشیه بر جلد اول و سوم کتاب ((نفایس الفنون فی عرابس العیون )) اثر محمود آملی از دانشمندان قرن هشتم .⁽¹²⁾
وفات
علامه میرزا ابوالحسن شعرانی در اواخر عمر دچار ضعف و بیماری قلب و ریه شد و زیر نظر پزشک بود. وقتی بیماری اش شدت یافت برای معالجه به آلمان برده شد و در بیمارستانی در شهر هامبورگ بستری گردید. اما معالجات سودی نبخشید و شاید تقدیر چنین بود!...
سرانجام این عالم عامل و دانشمند کم نظیر، پس از هفتاد و سه سال زندگی پرافتخار، در شب یکشنبه ، هفتم شوال 1393 (12/8/1352) جان به جان آفرین تسلیم کرد و دعوت حق را لبیک گفت :
روز چهارشنبه ، جنازه اش به تهران و قبل از ظهر روز پنجشنبه تشییع گردید و در جوار ملکوتی حضرت عبدالعظیم حسنی ، روبروی باغ طوطی ، به خاک سپرده شد.⁽¹³⁾

پینوشتها:
1- همان ، ص 24، بنقل از نفس المهموم
2- مجله نور علم ، شماره 50 - 51 تص 76.
3- روزنامه جمهوری اسلامی ، 28/11/1371.
4- دهخدا، ذیل : حبیب الله ؛ برای آشنایی با آثار او. ر. ک : الذریعه ، آقا بزرگ تهرانی ، 4/4396 و 401 و 403؛ 8/218.
5- ر. ک : علماء معاصرین ، ملا علی واعظ خیابانی ، ص 139 - 143؛ معارف الرجال ، محمد حرزالدین ، ج 3، ص 310.
6- ترجمه ، نفس المهموم ، ص 2.
7- مجله نور علم ، ش 50 - 51، ص 94.
8- روزنامه جمهوری اسلامی ، 8/12/71؛ مجله نور علم ش 52 - 53، ص 195.
9- درباره زندگی ایشان ، مراجعه شود به کیهان فرهنگی ، ش 9، سال دوم .
10- ر. ک : کیهان فرهنگی ، سال 1365 ش 3.
11- آثار محدث ارموری در کیهان فرهنگی ، آبان ماه 1364، معرفی شده است .
12- کیهان اندیشه ، شماره 45، ص 82؛ چهره درخشان ، دکتر قوامی واعظ، ص 30.
13- مجله نور علم ، ش 50 - 51، ص 86 به بعد.