مذهب شافعی از نظر قدمت، سومین مذهب فقهی اهل سنت است. بنیان گذار این مذهب فقهی، ابوعبدالله، محمد بن ادریس، از طبقه چهارم فقیهان تابعی مکه است.
نگاهی به زندگانی شافعی:
محمد بن ادریس به قبیله قریش منتسب بوده و در سال 150 ه.ق. در شهر غزه از شهرهای فلسطین دیده به جهان گشود. در آغاز، فقه را در نزد مسلم بن خالد زنجی در شهر مکه فراگرفت و در چهارده سالگی از او رخصت فتوی یافت. در بیست سالگی به مدینه رفت و در شمار شاگردان مالک بن انس درآمد. شافعی به مدت 9 سال و تا مرگ مالک در نزد او بسر برد. مالک او را بزرگ می داشت و او را به فتوی اذن می داد. شافعی پس از این، قضاوت یمن را بر عهده گرفت . او در آنجا با زیدیان ارتباط پنهانی داشت تا آن که در 187 ه.ق. با تنی چند از زیدیان به اسارت در آمد و به نزد هارون در بغداد برده شد. اما مدت اسارت شافعی دیری نپایید و هارون پس از آگاهی بر مقام علمی اش او را آزاد ساخت. شافعی در بغداد با محمد بن حسن شیبانی (م 189) فقیه معروف حنفی آمد و شد علمی داشت. آشنایی شافعی با مذهب حنفی مکتب اهل رأی که در عراق متداول بود. سرانجام به آن انجامید که او مذهب نوینی، که میانه و حد وسط مذهب حنفی و مذهب مالکی است، یعنی مکتب اهل حدیث که در حجاز رایج بود پدید آورد.
شافعی این مذهب نوین فقهی خود را با بیان قواعد استنباط که بعدها نام اصول فقه را به خود گرفت اعلام نمود. او پس از آن به مکه بازگشت تا این که در 195 ه.ق. بار دیگر به بغداد رفت در این بازگشت، او اولین کتاب اصول فقه: «الرسالة» ، را نگاشت و شاگردانی را در حلقه درسی خود پرورید. محمد بن ادریس برای انتشار این مذهب نوین در سال 195 ه .ق. به مصر عزیمت کرد. شافعی در مصر به تجدید آرای پیشین خود که در عراق تدوین کرده و در کتاب های «الرسالة» و «الحجة» آورده بود پرداخت و به آنها سامانی نو داد. «الرسالة» از نو نوشته شد و کتاب «الأم» گرد آمده آرای جدید فقهی او گردید این آراء استحکام و اعتبار فقهی بیشتری داشت.
شافعی، نخستین کسی است که در اصول فقه و آیات احکام دست به تصنیف زده و از اختلاف احادیث به سخن پرداخته است.
شافعی علاوه بر فقه در شاعری، قرائت، نجوم و تیراندازی دستی بلند داشت. او علاقه شگرفی به اهل بیت نشان می داد تا آن جا که برخی از مردم او را بر این محبت بسیار بر او خرده گرفته اند و او در پاسخ این شعر را انشاد کرد که:
.....................*.......................
إن کان رفضا حب آل محمد*فلیشهد الثقلان إنی رافضی
«اگر دوستی آل محمد رفض به شمار می آید پس انس و جن رفض مرا گواه گردند.»
از شافعی آثار بسیاری بر جا مانده است:
1 الحجة، که کتاب فقهی قدیم اوست.
2 الأم، در فقه. این کتاب در هفت جلد به چاپ رسیده است.
3 الرسالة، در اصول فقه.
4 السنن
5 اختلاف الحدیث
6 فضایل قریش
7 ابطال الاستحسان
8 کتاب الاجماع
9 کتاب خلاف مالک و الشافعی... شافعی در سال 204 ه.ق. در فسطاط مصر دیده از جهان برگرفت .
ب: تاریخ مذهب شافعی
ظهور مذهب شافعی نخست در مصر بود. در آنجا، این مذهب با استقبال روبرو گشت. پس از مصر، این مذهب بر عراق. شهرهای خراسان، توران، شام و یمن چیره گشت و به ماوراء النهر، بلاد فارس، حجاز و برخی از قسمت های هند راه یافت و پس از سال 300 ه.ق. این مذهب کم و بیش در اندلس و آفریقا هم دیده شد.
تا پیش از آمدن شافعی به مصر، مذهب مردم مصر، حنفی و مالکی بود. پس از استیلای خلفای فاطمی و رونق فقه اهل البیت، مذهب شافعی همچون دیگر مذاهب اهل سنت از رواج باز ایستاد تا این که صلاح الدین ایوبی به این استیلا خاتمه داد. پس از این مصر دوباره شاهد رواج مذهب شافعی گردید. دولت ایوبیان، بیش از همه مذاهب چهارگانه، به مذهب شافعی توجه نشان داد و شغل قضا را به این مذهب که مذهب رسمی دولت بود، مختص کرد. با روی کار آمدن دولت بحری ترک هم توجه به مذهب شافعی ادامه یافت تا آن که ظاهر بیبرس منصب قضا را به همه مذاهب چهار گانه تعمیم داد هر چند که قلمرو قضایی دیگر مذاهب غیر شافعی از شهرهای قاهره و فسطاط فراتر نرفت.
شیخ الازهر تا سال 1287 ه.ق. از میان فقیهان شافعی برگزیده شد.
شام از قرن چهارم در قلمرو مذهب شافعی قرار گرفت.
قلمرو کنونی مذهب شافعی
این مذهب هم اینک بر دشتهای مصر، فلسطین و مناطق کردنشین غلبه داشته و بیشتر، مسلمانان اندونزی، مالزی، فیلیپین، هند، چین، استرالیا و اکثریت اهل تسنن ایران نیمی از مسلمانان یمن از پیروان آن به شمار می آیند. این مذهب دومین مذهب اهل تسنن عراق بوده و در حجاز رقیب مذهب حنبلی است. در شام یک چهارم مسلمانان شافعی اند.
شافعیان هند نسبت به حنفی ها کم شمارند. مذهب شافعی در افغانستان از رواج کمی برخوردار است.
