مقدمه:
درباره پیدایش این فرقه و مؤسس و بنیانگذار آن و عقاید، تحولات و سیر تاریخی آن در قسمت فرقه های کلامی توضیحات لازم داده شده است. و در اینجا به جنبه فقهی این فرقه اشاره می شود.
منبع اطلاعات ما از فقه «زید بن علی، مؤسس فرقه زیدیه»، کتاب «المجموع الکبیر» منسوب به زید است که توسط «ابو خالد واسطی» شاگرد و ملازم او جمع آوری و تدوین شده است.
روش زید، دوری از غلو و هماهنگی با فقه مدینه مخصوصا فقه آل البیت است.
با نگاهی به کتاب «المجموع» می توان گفت که این کتاب مشتمل بر سه مطلب است
الف) احادیثی از رسول اکرم (ص) که از طریق امام علی (ع) نقل کرده است.
ب) روایاتی که از خود امام علی (ع) آورده است.
ج) اجتهادات و استنباطات خود زید که در بسیاری از موارد موافق با فقهاء اهل سنت است .
در نزد فرقه زیدیه آثار زید به عنوان اصولی هستند که فروعات را باید از آنها استنباط نمود.
منابع و مصادر فقهی در نزد فرقه زیدیه
با یک جمع بندی می توان گفت که منابع و مصادر فقهی در نزد این فرقه ده تاست البته این منابع از نظر قوت استدلال نزد زیدیه یکسان نیستند بلکه دارای مراتب هستند و اینک این ده منبع را با توجه به مرتبه و درجه اهمیت آنها توضیح می دهیم
1عقل قطعی: در نظر این فرقه «عقل قطعی» اولین منبع شناخت از حیث رتبه است چون اگر بخواهیم به قرآن و سنت، تمسک و احتجاج نمائیم.
اول باید خداوند سبحان را بشناسیم و نیز باید اثبات کنیم که قرآن از جانب خداوند بر پیامبر (ص) نازل شده است، و اثبات این دو مطلب بر عهده «عقل قطعی» است پس رتبه او از همه منابع شناخت مقدمتر است البته این، غیر از «عقل غیر قطعی» است که در شناخت فروعات فقهی بکار می رود؛ همانطوریکه بیان خواهیم کرد.
2اجماع قطعی: دومین منبع از حیث رتبه، اجماع قطعی است؛ منظور از اجماع قطعی همان ضروریات اسلام است؛ یعنی، امری که همه صحابه از رسول اکرم (ص) نقل کرده اند و همه تابعین، و تابعین تابعین تا الآن، بر آن اتفاق دارند؛ مثل اینکه نماز واجب در شبانه روز پنج تاست، یا نماز ظهر چهار رکعت است.
3مرتبه سوم کتاب و سنت متواتر و قطعی است. در نزد اینها قرآن با سنت قطعی در یک رتبه هستند لذا یکی می تواند مخصص یا ناسخ دیگری باشد.
دو نکته:
الف) کتاب و سنت گاهی نص و صریح هستند و گاهی ظاهر، نص هم یا نص جلی است یعنی به ضرورت وضع، معنای دیگری را تحمل نمی کند یا نص خفی که با نظر و فکر تحمل معنای دیگری ندارد؛ ظاهر یعنی لفظی که یک معنای راجحی از او به ذهن تبادر می کند گرچه احتمال معنای مرجوح هم می دهد. در نظر اینها «نص و ظاهر» در یک رتبه هستند چون در صورتی دست از ظاهر برمی داریم که نصی اقوی بر خلاف داشته باشیم و الا از حیث حجیت هر دو حجت هستند.
4مرتبه چهارم «اخبار آحاد»:
شرائط احتجاج به خبر واحد1راوی عادل وثقه باشد؛ و در صورتیکه از آل البیت باشد بر دیگران مقدم است.
2مورد خبر عام البلوی نباشد، چون در موارد عام البلوی، خبر بین مردم مستفیض خواهد بود .
5مرتبه چهارم: مفاهیم می باشند، و مفهوم موافق مقدم بر مفهوم مخالف است.
6مرتبه ششم اجماع غیر قطعی:
مراتب اجماع:
الف) اجماع قطعی که همان ضروری دین است و قبلا گذشت.
ب) اجماع صحابه بعد از انقراض آنها.
ج) اجماع صحابه قبل از انقراض آنها.
د) اجماع صحابه بعد از اختلاف در آن
و) اتفاق تابعین بعد از اختلاف صحابه
ز) اجماع سکوتی یعنی اتفاق مجتهدین یک عصر مگر یکی دو نفر
7قول صحابی: مراد از صحابی فقط امام علی (ع) و سیده فاطمه (س) و حسن (ع) و حسین (ع) می باشند، که قول اینها فقط حجت است.
8قیاس: می گویند هر چند قیاس مفید ظن است ولی شارع امر به اخذ آن در مواردی مثل معرفت قبله و وقت. . . نموده است و لذا حجت است، استحسان و مصالح مرسله را هم نوعی قیاس می دانند؛ و در این جهت با مالکیه توافق تام دارند.
9استصحاب: استصحاب را دلیل مستقل نمی دانند به چهار قسم تقسیم نمودند: 1استصحاب برائت اصلیه 2استصحاب ملک و استمرار ملکیت 3استصحاب وضوء در مورد کسیکه یقین بوضوء داشته و در آن شک نموده است 4استصحاب حال یا وصف مثل استصحاب حیات برای کسیکه مفقود شده است تا اثبات ارث برای او بشود.
10عقل غیر قطعی: در صورتی که هیچ یک از ادله نباشد نوبت به عقل غیر قطعی می رسد. توضیح عقل غیر قطعی در مواردی که هیچ دلیلی نداشته باشیم دیگران می گویند اصل اشیاء اباحه یا خطر است و بعضی نیز استصحاب اباحه اصلیه می کنند ولی در نظر زیدیه اینجا عقل است که چون حسن و قبح اشیاء و افعال را درک می کند از راه نفع یا ضرر داشتن اشیاء در این موارد حکم به اباحه یا منع می کند.
