پیشگفتار
جویندگان حقیقت لحظه های سیراب شدن از سرچشمه معرفت علامه را به انتظار می نشستند، چرا که هر روز ابر رحمت وی بر تشنگان حقیقت سایه می افکند و آنان را سیراب می کرد. سئوالهای آنها را پاسخ می داد و از دانش خود دلهای آنها را روشن می ساخت، و چون می نشست همانند کوهی استوار بود که چشمه های دانش و فضیلت از آن سرازیر می شد. وقتی بر منبر تدریس تکیه می زد، همانند خورشید تابناک بود که تاریکیهای جهل را می زدود.
بالاتر از همه فقیهی محقق، اصولی ای با دقت، فیلسوفی ماهر، ادیبی توانا، شاعری با معرفت و عارفی با حقیقت بود.
احاطه اش بر علوم به ویژه فروع فقهی و اصولی چنان بود که وقتی پاسخ می گفت گویی مدتها خود را برای آن پاسخ آماده کرده است. هنوز سخن سئوال کننده تمام نشده بود، پرسش را تمام می کرد و آنگاه پاسخ را بیان می کرد و فروع دیگری در ارتباط با سئوال طرح شده، عنوان و آنها را تبیین می نمود.
ولادت و تحصیل
آیت الله سیدعلی علامه فانی فرزند سیدمحمدحسن یزدی در ظهر روز پنجشنبه 26 ربیع الاول سال 1333 ه .ق در شهر اصفهان به دنیا آمد و در اندک زمانی تحصیل مقدمات را به پایان رسانید. وی کتابهای زیر را در نزد اساتید مختلف علوم به سرعت آموخت و مدارج ترقی را طی نمود.
قوانین: نزد استاد شیخ محمد حکیم خراسانی، متوفای سال 1355 ه .ق.
فرائدالاصول شیخ انصاری: نزد استاد شیخ مرتضی انصاری خراسانی، متوفای سال 1358 ه .ق .
مکاسب و کفایةالاصول: در محضر استاد سیدمحمد نجف آبادی؛ متوفای سال 1358 ه .ق.
آنگاه درس خارج فقه و اصول را در مکتب مرحوم آیت الله العظمی سیدعلی نجف آبادی؛ متوفای سال 1362 ه .ق آموخت و تا آخرین لحظات عمر آن عالم بزرگوار بهره های بسیار از او گرفت .
علامه فانی از حوزه ی درسی شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی؛ متوفای سال 1362 ه .ق نیز استفاده های بسیار برد.
هجرت
علامه پس از وفات دو استاد بزرگوارش شهر اصفهان را ترک و به نجف؛ دیار علم و فضیلت کوچ کرد و از اساتید بزرگواری بهره های فراوان گرفت استادانی که هر کدام مرجعی بزرگ برای عالم تشیع بودند. از جمله از محفل درس آیات عظام سیدابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدکاظم شیرازی، سیدعبدالهادی شیرازی و دیگران استفاده علمی فراوان برد. اما بیشترین استفاده را در طول 13 سال از استادش، سیدعلی نجف آبادی در شهر اصفهان برد. از این رو در مباحث علمی همیشه از مبانی اصولی و فقهی او یاد می کرد و گاه به نقد می کشید و برخی اوقات نیز یادی از سخنان پندآموز استاد می کرد و در تذکرات اخلاقی به سخنانش استناد می نمود .
هوش و ذکاوت و سرعت درک علامه فانی چنان بود که در سن نوجوانی به درس خارج حاضر می شد و در همان سن و سال مجتهد و یا قریب به اجتهاد بود.
در سرودن شعر به فارسی و عربی نیز مهارت داشت و در زبان عربی، انگلیسی، فرانسوی به مرتبه استادی رسیده بود. به این خاطر زمانی که رساله توضیح المسائل او را به این سه زبان ترجمه کردند تصحیح متن را خود به عهده گرفت.
برگشت به ایران
در سال 1350 شمسی حکومت بعث عراق، ایرانیهای مقیم در عراق را اخراج کرد و شهر کربلا و نجف را از شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام خالی و فضلا و طلاب علوم دینی را از حوزه مبارکه نجف اشرف بیرون کرد و علامه فانی در ماه رجب سال 1393 ه .ق از عراق به ایران بازگشت و حوزه علمیه مبارکه قم را برای سکونت و تدریس انتخاب کرد. خود درباره علت بازگشت به ایران می گفت:
«چون حوزه نجف از طلاب و فضلا خالی شد و برای حضور در درس کسی پیدا نمی شد، ماندن من در نجف ضرورتی نداشت و چون طالبان علم در حوزه قم بودند، این حوزه مرا به خود جلب نمود و من هم آهنگ شهر قم نمودم.»
نگارنده:
«سالهایی که در نجف اشرف بودم، آوازه علمی ایشان را شنیده بودم. اما به دلیل عدم حضور، توفیق درک درسشان را نیافتم با این حال در قم به حضورشان شتافتم و در درس خارج فقه و اصول ایشان در مسجد اعظم حاضر شدم.»
گفتار سیره نویسان
1 محمد شریف رازی: سیدالفقهاء والمجتهدین آیت الله فی العالمین الحاج سیدعلی (1).
2 نویسنده کتاب سبل الهدایة: حضرت آیت الله العظمی سیدعلی علامه فانی فرزند مرحوم سیدمحمد حسن فانی یزدی اصفهانی از اکابر علما و فقها و مجتهدین معاصر (2).
3 علامه امینی: الشریف العلامةالحجة حسنةالوقت و مفحرة علماءالعصر السیدعلی الفانی الاصفهانی احد اساتذةالنجف الاشرف دام فضله و معالیه (3).
4 نویسنده کتاب ارمغان اصفهان: عالم جلیل القدر آقای حاج سید علی بن سیدمحمد حسن علامه فانی اصفهانی از اعاظم علما و مجتهدین و اکابر مدرسین (4).
5 نویسنده کتاب رجال الفکر و الادب فی النجف: مجتهد محقق محدث عالم متتبع من اساتذةالفقه والاصول و ائمةالتقلید والجماعة والفتیا (5).
تألیفات
استاد بزرگوار علامه فانی عمرش را در تدریس و تألیف و تحقیق علوم اهل بیت علیهم السلام سپری کرد و توانست کتابهای ارزشمندی برای طالبان علم و حقیقت به یادگار گذارد. در نوشته های استاد دقت، تحقیق، ابداع و نوآوری در سبک نوشتاری نمایان بود. تألیفات ارزشمندی که از او بر جای مانده، به این ترتیب است.
1 آراء حول القرآن؛ 1399 ه .ق، قم.
2 آراء حول مبحث الارادة؛ 1405 ه .ق.
3 البداء؛ 1394 ه .ق.
4 ترجمه تقویم المحسنین؛ تألیف مولی محسن فیض کاشانی، 1368 ه .ق.
5 حاشیه بر عروةالوثقی؛ 1391 جلد اول و سال 1394 جلد دوم.
6 ترجمه نصایح الهدی؛ 1370 ه .ق اصفهان.
7 تفسیر سوره جمعه.
8 تفسیر سوره فاتحه.
9 توضیح المسائل؛ به زبانهای فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی و اردو.
10 حاشیه بر وسیله النجاة سیدابوالحسن اصفهانی، چاپ دوم.
11 دستور حج و عمره؛ زبان عربی.
12 دیوان اشعار.
13 رسالة فی حکم الخراج.
14 رسالة فی الامر بالمعروف والنهی عن المنکر.
15 رسالة فی جوائزالسلطان.
16 رسالة فی الذباحة.
17 رسالة فی علم الامام علیه السلام.
18 رسالة فی المعاملات الربویة.
19 رسالة فی المعاصی الکبیرة.
20 غالیةالبیان فی عدم تحریف القرآن.
21 الفوائدالرجالیة.
22 قبسات العقول فی الفروع والاصول که صاحب الذریعة نام آن را ذکر کرده است (6).
23 المتعةالمشروعه؛ شعبان 1408، قم.
24 المعارف العلویة فی الکلام.
25 مقدمات التفسیر.
26 مناسک حج فارسی، عربی و اردو.
27 منظومه چهارده معصوم علیهم السلام.
28 عبدالله بن عباس. علمه و تفسیره و منطقه و ورعه و علة اتهامه بالاختلاس، 1398 ه .ق
تقریرات دروس ایشان که به چاپ رسیده است
الف: به زبان عربی از این قرار است
1 بحوث فی فقه الرجال؛ 1410 ه .ق.
2 المختار فی الجبر والاختیار.
3 آراءالاصول؛ 2 جلد در مباحث الفاظ.
4 کتاب الطهارة؛ 5 جلد.
5 کتاب الصلاة؛ 5 جلد.
6 کتاب الاجارة؛ 1 جلد.
بیشترین تقریرات دروس فقه و اصول استاد توسط شاگردش؛ علامه سیدمحمدعلی صادقی اصفهانی، به تحریر آمده است و تقریرات دیگری نیز از وی هنوز به چاپ نرسیده است.
ب: تقریرات فارسی
از تقریرات دروس استاد علامه فانی به زبان فارسی این کتابها به چاپ رسیده است.
1 زن از دیدگاه شریعت اسلام
2 گناه و کیفر (7)
3 ترجمةالمختار فی الجبر والاختیار (8)
استاد بزرگوار بر برخی از کتابها از جمله قرآن از دیدگاه امام
سجادعلیه السلام (9) مقدمه نوشته اند و مقدمه ای نیز بر ترجمه کتاب الجبر والاختیار دارند.
اساتید
علامه سیدعلی فانی در محضر بزرگانی چند از عالمان شیعه درس خواند و شاگردانی شایسته پرورش داد که در اینجا به طور فشرده زندگی برخی از استادان ایشان در اصفهان و نام برخی از شاگردان وی برای خوانندگان محترم ارائه می شود.
1 آیت الله سیدعلی نجف آبادی
آیت الله سیدعلی نجف آبادی از علمای اعلام و آیات عظام معاصر اصفهان بود. در سال 1287 ه .ق در نجف آباد متولد شد و پس از پایان بردن مقدمات و سطوح در اصفهان به نجف اشرف مهاجرت نمود.
در نجف از اساتید بزرگواری مانند شیخ محمدکاظم خراسانی، سیدمحمد فشارکی، علامه نهاوندی، شیخ هادی تهرانی و سیدکاظم یزدی بهره های علمی بسیاری را به دست آورد و به بالاترین درجات علوم عقلی و نقلی رسید و در میان شاگردان آخوند خراسانی سرآمد شد و در نبوغ علمی مورد اعتراف بزرگان شد. او پس از رحلت استادش آخوند خراسانی به اصفهان برگشت و مورد استقبال و تکریم و تعظیم مردم اصفهان و علمای آن واقع گشت.
در حوزه علمیه آن شهر به تدریس علوم مختلف مانند فقه، اصول، کلام، تفسیر و حکمت پرداخت .
جمع کثیری از فضلای آن عصر از شاگردان او بودند که از جمله آنها سیدعلی علامه فانی بود که همگان به مرتبه اجتهاد رسیدند.
این عالم بزرگوار زندگانی بسیار ساده ای را اختیار نمود و با زهد و قناعت و سکونت در مدرسه صدر اصفهان عمر با ارزش خود را سپری کرد، و در صبح جمعه 13 صفر 1362 ق در سن 75 سالگی دنیا را وداع گفت و در قبرستان تخت فولاد مدفون گردید (10).
2 آیت الله سیدمحمد نجف آبادی
او از علمای بزرگ و اساتید مشهور حوزه علمیه اصفهان و عالمی فاضل و محققی کامل بود.
در سال 1294 ق در نجف آباد متولد شد و پس از تحصیل مقدمات و سطوح در اصفهان به نجف اشرف مهاجرت نمود.
در حوزه نجف از اساتید بزرگواری مانند آخوند خراسانی، سیدکاظم یزدی سیدمحمد فشارکی و حاج آقا رضا همدانی کسب فیض نمود.
در سال 1327 پس از دریافت اجازه اجتهاد از اساتید به اصفهان مراجعت نمود. او در حوزه علمیه اصفهان به تدریس پرداخت و مورد استقبال و توجه فضلای اصفهان واقع گردید.
یکی از شاگردان او سیدعلی علامه فانی بود که از این استاد بزرگوار بهره های بسیار گرفت . استاد سیدمحمد نجف آبادی در تدریس کفایةالاصول مهارت و تبحر کم نظیری داشت. بسیاری از علما و فقهای معاصر که در شهر اصفهان و اطراف آن سکونت دارند و شهرت علمی به دست آورده اند از محضر این استاد بزرگوار کسب علم و کمال کرده اند. جلسات درس و بحث او تا آخر عمر ادامه داشت و در روز شنبه 25 ذی القعده سال 1358 ق در اصفهان وفات نمود (11).
شاگردان
1 سیدمحمدعلی اصفهانی
عالم عامل و فقیه کامل حاج سیدمحمدعلی حسینی صادقی از علمای بزرگوار حوزه علمیه اصفهان بود. در 11 شوال 1346 ق در اصفهان دیده به جهان گشود. بیش از فراگیری دروس مقدمات و سطح عالی به نجف اشرف مهاجرت کرد.
نخست در درس فقه آیت الله سیدمحمود شاهرودی و درس اصول آیت الله شیخ حسین حلی شرکت کرد . پس از سالی چند به حلقه درس مرحوم آیت الله سیدعلی علامه فانی اصفهانی پیوست و پیوسته به دنبال استادش روان بود و به مدت 20 سال تحقیقات فقه، اصول، کلام، رجال و تفسیر ایشان را ضبط و به رشته تحریر درآورد. و در شعبان 1390 به علت بیماری به اصفهان مراجعت کرد و در مدرسه صدر به تدریس سطوح عالی پرداخت، و پس از سالیانی چند به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت. دروس وی از مهمترین دروس اصفهان بود. کثرت شاگردان او چشمگیر و از ویژگیهای اخلاقی وی فروتنی، مهربانی دستی گشاده و زندگانی ساده و بی آلایش داشت.
همواره در اندیشه کارگشائی درماندگان بود تقریرات درس آیت الله فانی که چاپ شده اند عبارت است از:
1 کتاب الطهارة، 5 جلد
2 کتاب الصلوة، 7 جلد که 5 جلد آن چاپ شده است
3 کتاب الاجاره
4 کتاب آراءالاصول 6 جلد که 2 جلد آن چاپ شده است
5 المختار فی الجبر والاختیار
6 رساله امر به معروف و نهی از منکر
دیگر تألیفات چاپ نشده کتاب زکاة، کتاب خمس، کتاب صوم، کتاب حج، کتاب وصایا، کتاب مکاسب، رسالة فی القرعة، رساله در احکام بانکها و جوائز سلطان، عدم تحریف قرآن، گناهان صغیره و کبیره، امامت، معاد و...
سرانجام آن مرد بزرگوار در ربیع الثانی 1417 ق در 70 سالگی از دنیا رفت (12).
2 سیدمحمود ده سرخی اصفهانی
سیدمحمود ده سرخی اصفهانی متولد سال 1345 ق که در سال 1366 ه .ق به تحصیل علوم دینی پرداخت در سال 1368 ه .ق به حوزه علمیه قم وارد شد و سپس به نجف اشرف عزیمت نمود.
دروس عالی را از آیت الله سیدعلی فانی، میرزا حسن یزدی، سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمحسن حکیم و سیدابوالقاسم خوئی فراگرفت تا از اساتید خود به دریافت اجازات نائل آمد.
از تألیفات اوست:
1 سراج المبتدئین فی شرح منییةالمرید شهید ثانی
2 هدایةالطالبین فی شرح آداب المتعلمین
3 مفاتیح الصحة فی طب النبی والائمه علیهم السلام
4 رمزالصحة
5 الجمان الحسان فی احکام القرآن
6 مفاتیح الکتب الاربعه که فهرستی بر کتاب کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضره الفقیه است
7 حفظ الشباب در خلاصه و ترجمه خصال مرحوم شیخ صدوق (13)
3 سیدمحمد کوه کمری
در سال 1319 ش در تبریز دیده به جهان گشود. پس از تحصیل مقدمات و مقداری از سطوح در تبریز در سال 1340 ش به حوزه علمیه قم وارد گشت.
در حوزه علمیه قم به تکمیل سطوح پرداخت و سپس در محضر درس خارج امام خمینی و دیگر مراجع آن زمان حاضر شد. پس از ورود حضرت آیت الله علامه فانی اصفهانی به شهر قم در حلقه درسی فقه و اصول او پیوست و مدت 12 سال در محضر ایشان کسب فیض نمود.
او از آغاز تحصیل به تدریس نیز پرداخت و کتابهای مقدمات و سطوح عالی را مکرر تدریس نموده و اینک در حوزه علمیه قم به تدریس کتاب مکاسب شیخ انصاری و کفایةالاصول خراسانی اشتغال دارند (14).
4 نگارنده
سیدنورالدین شریعتمدار جزائری متولد 1327 ش در شوشتر دیده به جهان گشود و نسبت وی با هفت واسطه به علامه شهیر و عالم کم نظیر سیدنعمت الله جزائری می رسد در سال 1340 ش به تحصیل علوم دینی پرداخت و در مدت 6 سال مقدمات و سطوح را در شوشتر در محضر آیت الله حاج سیدمحمد حسن آل طیب و آیت الله حاج سیدمحمد موسوی جزائری به پایان برد.
در سال 1347 رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف شده و در محضر درس خارج امام خمینی آیت الله العظمی خوئی و آیت الله سیدمحمد جعفر حاضر و از آنها بهره های بسیار گرفت.
در سال 1350 به دنبال فروپاشی حوزه نجف از ستم بعث عراق به ایران مراجعت و در حوزه علمیه قم وارد گردید و در محضر دروس فقه و اصول اساتید بزرگوار و مراجع آن روزگار حاضر گردید به ویژه در درس مرحوم آیت الله حاج سیدعلی فانی اصفهانی و میرزا کاظم تبریزی و وحید خراسانی همت گماشت تا به دریافت اجازه اجتهاد نائل آمد از آغاز ورود به حوزه علمیه قم تدریس کتاب شرح لمعه را آغاز و پس از چند دوره تدریس آن کتاب رسائل و مکاسب شیخ انصاری را شروع نمود.
آنگاه به تدریس کتاب کفایةالاصول خراسانی پرداخت و چندین دوره این کتاب را تدریس نموده است.
تألیفات
1 شرح استدلالی کتاب منهاج الصالحین و تکمیل آن از کتاب تحریرالوسیله که در مجموع یک دوره فقه کامل از اجتهاد و تقلید تا مسائل مستحدثة را فرامی گیرد و به نام نورالدین المبین فی شرح منهاج الصالحین موسوم است.
2 یک دوره اصول استدلالی از مباحث الفاظ و اصول عملیه و به نام نورالدین المأمول فی قواعدالاصول.
3 تفسیر سوره جمعه.
4 شرح خطبه شعبانیه به نام ماه خدا و مهمانهای خدا.
5 شرح دعای 42 صحیفه سجادیه به نام قرآن از دیدگاه امام سجادعلیه السلام.
6 گناه و کفر
7 ترجمه کتاب الحجر و الاختیار استاد علامه فانی
8 ترجمه مجموعه مقالاتی از شهید صدر
9 مفسد کیست؟ و فساد چیست؟
10 ترجمه شخصیت آیت الله آل طیب
11 تقریرات فقه و اصول اساتید
12 مقاله نویسی و شرکت در سمینارها
حدود بیست مقاله علمی برای سمینارها که برخی از آنها در نشست سمینار قرائت شده و بسیاری از آنها چاپ شده است.
13 حدود هزار صفحه مطالب گوناگون در پیرامون قواعد فقهی.
14 نگارش بسیاری از قواعد اصولی و فقهی به صورت مقاله جداگانه
15 استخراج بسیاری از قواعد فقهی و اصولی از کتب فقهیه و نگارش فهرستی بر آنها
16 بازنویسی مقالات اصطلاحات فقهی
دیگر از شاگردان آقای آقاشیخ هادی نجفی اصفهانی است که در شهر اصفهان از استاد استفاده کرده است و از او اجازه روایت دارد. تألیفات او عبارت است از:
1 الف حدیث فی المؤمن
2 امامت و ولایت
3 وقعةالطف
باید دانست شاگردان استاد سیدعلی علامه فانی منحصر به اینها نبود و هنگامی که در مسجد اعظم قم تدریس فقه و اصول را داشت گاهی شاگردان او از صدنفر تجاوز می کرد و در میان آنها از فضلای حوزه بسیار بودند.
بردباری و استقامت
استاد گاه برای آموزش فضیلت به شاگردان و درس استقامت و بردباری در برابر سختیها برخی از ناملایمات را که در کودکی و جوانی در اثر فشار فقر دیده بود، حکایت می کرد و می گفت :
«مدرسه ای که در آن درس می خواندم، از خانه دور بود به این خاطر ظهر به خانه برنمی گشتم و ناهار را در مدرسه می خوردم. مادرم برای ناهار زردک اصفهانی و تفاله سرکه به من می داد تا به عنوان خورشت استفاده کنم.
آن وقت که جوان بودم و می توانستم بخورم، چیزی را نداشتم حال هم که به پیری رسیده ام، مرض به من اجازه خوردن نمی دهد...
شبی در نجف اشرف که هوا بسیار گرم بود، مادرم که مریض بود در پشت بام افتاده، ناله می کرد . دندان من هم به شدت درد می کرد. باز در همان حال مشغول نوشتن قاعده لاضرر بودم.
وفات و مدفن
سوء تغذیه و ناملایمات روحی، استاد را به امراض گوناگونی مبتلا ساخت و پس از یک عمل جراحی پیش از ظهر روز دوشنبه 223 شوال 1409 ه .ق در تهران ندای حق را لبیک گفت و چشم از جهان فروبست. پس از ارتحال پیکر پاکش را به قم منتقل کردند. در تشییع جنازه اش جمعیت بسیار زیادی حاضر شدند.
مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی بر جنازه ایشان نماز خواند و در بزرگداشت ارتحال آن عالم بزرگوار بیانیه ای منتشر کرد و جنازه آن مرحوم را در یکی از حجره های صحن مطهر حضرت معصومه علیها السلام به خاک سپردند.
رحمت بی پایان خدا بر او باد
پی نوشت ها:
1) کتاب گنجینة دانشمندان؛ ج 2، ص .210
2) سبل الهدایة؛ ج 2، ص .329
3) الغدیر؛ ج .11
4) ارمغان اصفهان؛ ص .63
5) رجال الفکر و الادب فی النجف؛ ص .327
6) الذریعة؛ ج 17، ص .34
7) از نگارنده مقاله.
8) همان.
9) همان.
10) گنجینه دانشمندان 7؛ .309
11) همان، ص .311
12) آئینه پژوهش شماره 4 سال .1375
13) گنجینه دانشمندان 2؛ .146
14) نوشتاری از معظم له.
