از وحشتناکترین جنایات امویان پس از به شهادت رساندن امام حسین (ع) ، واقعه ای است که در تاریخ اسلام به نام واقعه حرة شهرت دارد. این واقعه مربوط به شورش مردم مدینه در بیست و شش یا بیست و هفت ذیحجه سال شصت و سه (و نه 62 (1) و 64 (2) است (3) که توسط سپاه شام به خاک و خون کشیده شد. مورخین درباره علل این شورش سه روایت نقل کرده اند:
الف: بلاذری می نویسد: هنگامی که عبد الله، برادرش عمرو، را کشت، مردم را به خلع طاعت یزید و جهاد با او فرا خواند. از مردم مدینه نیز در این باره دعوت شد و به دنبال آن اهل حجاز اطاعت او را برگردن نهادند. عبد الله بن مطیع از طرف پسر زبیر از مردم مدینه برای او بیعت گرفت. یزید از جریان با خبر شد و از حاکم خود خواست تا گروهی از بزرگان مدینه را برای دلجویی نزد او بفرستد (4). . . در این روایت، عمده مطلب این است که مدینه به دلیل بیعت با ابن زبیر در برابر یزید ایستادگی کرده است. شاهد آن این است که ابن زبیر بعد از واقعه حره به یارانش گفت: دوستان شما در این واقعه کشته شده اند. (5) در این که مردم مدینه پس از آغاز شورش، یزید را از خلافت خلع کرده و با ابن زبیر بیعت کردند، ابو الفرج نیز توضیحاتی آورده است. (6)
ب: یعقوبی می نویسد: زمانی که عثمان بن محمد والی مدینه گردید، ابن مینا طبق معمول برای بردن «صوافی » - که عبارت از اشیای برگزیده بیت المال و مختص خلیفه بود- به مدینه آمد. گروهی از مردم از بردن آن اموال، که حق خویش می دانستند، جلوگیری کردند. در این میان نزاعی لفظی بین والی و مردم رخ داد که منجر به شورش مردم و اخراج امویان از شهر گردید. (7) ابن قتیبه نیز شبیه این روایت را نقل کرده است. (8)
ج: روایت طبری آن است که پس از نصب عثمان بن محمد، او گروهی از بزرگان مدینه را نزد یزید فرستاد تا از آنها استمالت و دلجویی کند و باب بذل و بخشش به روی آنها باز شود. اینان به شام رفته و زمانی که بازگشتند، عوض تمجید شروع به بدگویی از یزید کردند که: «لیس له دین، یشرب الخمر، یغرف بالطنابیر و یضرب عنده القیان و یلعب بالکلاب » . او دین ندارد، مشروب می خورد، بر طنبور می کوبد و بردگان نزد او می نوازند و با سگان بازی می کند. لذا گفتند که حاضر به اطاعت او و پذیرش امامتش نمی باشند. (9)
به نظر می رسد که هر سه مساله مطرح بوده است. بلاذری پس از طرح نکته اول، به دنبال آن نکته سوم را مطرح کرده است. به یقین زبیری گری نیز عاملی اساسی در حجاز بوده است. مساله دوم نیز زمینه دیگری برای رنجش مردم از امویها گردید.
در منابع تاریخی مردم حجاز به «بوبکری » و «عمری » شهرت دارند، شامیان به «اموی گری » و مناطقی چون عراق به «تشیع » و امثال آن. چنین خصیصه ای در بین مردم حجاز، و بویژه مردم مدینه، که شریک جرم در قتل عثمان بودند، مانع از مقبولیت آنها از سوی بنی امیه و بالعکس بود. اضافه بر آن، مردم مدینه که آن همه بذل و بخشش عمر را برای خود می دیدند- اعم از مهاجرین و انصار- و اینک برخورد معاویه و ابنای او را در بردن صوافی اموال ملاحظه می کردند، نمی توانستند از امویان راضی باشند.
ظهور ابن زبیر در صحنه سیاسی و ضعف بنی امیه در حجاز، زمینه شورش مردم مدینه را فراهم کرد. یزید در آغاز کوشید تا توسط عبد الله بن جعفر، آنها را دعوت به آرامش کند، (10) اما آنها نپذیرفتند. نعمان بن بشیر از انصار حامی امویها- که او نیز عاقبت زبیری و کشته شد- از طرف یزید به مدینه آمد و آنها را دعوت به «اطاعت از امام » و «لزوم رعایت جماعت » کرد، (11) اما مردم نپذیرفتند. طبری از عمرو بن سعید نقل کرده که می گفت: تمامی اهل مکه و مدینه تمایل به ابن زبیر دارند. (12) شورشیان، امویان و یاران و موالی آنها را، که تقریبا حدود هزار نفر بودند، در خانه مروان بن حکم محاصره کردند (13) و پس از آن با خفت و خواری، و در حالی که بچه ها آنان را سنگسار می کردند، از شهر بیرون راندند، (14) آنها با رانده شدگان شرط کردند که اگر قسم یاد کنند تا همراه سپاه شام بازنگردند، اجازه می دهند که از شهر خارج شوند. آنها پذیرفتند، گرچه افراد پلیدی چون مروان (15) و بسیاری دیگر عهد خود را شکستند. واقدی این اخراج را به دست زبیر دانسته و می نویسد: مجموع اخراج شدگان از مکه و مدینه و سایر نقاط حدود چهار هزار نفر بودند. (16) ابن اعثم می نویسد که رهبر این شورشیان، یعنی عبد الله بن حنظلة غسیل الملائکة، از طرف ابن زبیر والی مدینه بوده است. (17)
یزید که از شگردهای سیاسی خود برای رام کردن ابن زبیر و مردم مدینه خسته شده بود، سپاهی را به سمت مدینه فرستاد. فرماندهی این سپاه با مسلم بن عقیل بود که از بس کشتار کرد به نام «مسرف » شهرت یافت. سپاه پنج هزار نفری او (18) احتمالا برای از بین بردن مدینه و مکه کافی به نظر می رسید، گرچه ممکن است جمعیت بیشتر از این بوده باشد. به مردم شام گفته شده بود که پس از پیروزی می توانند به غارت شهر بپردازند و آنچه را می خواهند از خانه های مردم تصاحب کنند. (19) آنان در وقت اعزام، سهمیه خویش را از بیت المال به طور کامل گرفته و علاوه بر آن صد دینار اضافی به آنان داده شد. (20)
مردم مدینه در مدخل ورودی شهر (در محلی که زمانی رسول خدا (ص) خندق کنده بود، یعنی فاصله بین حره شرقی و غربی در شمال مدینه) خندقی حفر کردند تا بتوانند از شهر دفاع کنند. رهبران آنها عبد الله بن مطیع، معقل بن سنان و در راس آنها عبد الله بن حنظله بود که در حین درگیری خود و فرزندانش کشته شدند.
زمانی که سپاهیان شام به مدینه رسیدند، با مشورت عبد الملک بن مروان، که او نیز همراه سایر بنی امیه از شهر اخراج شده بود، در منطقه حره مستقر شدند و به کمک مروان توانستند با وعده های مالی، (21) گروهی از بنی حارثه را فریب داده و از طریق آنها وارد شهر شوند. حمله آنها به داخل شهر و درگیری آنها، کمتر از یک روز به طول انجامید و پس از آن شهر به تصرف شامیان در آمد. (22) طبق وعده یزید، سه روز اموال شهر برای سپاهیان شام حلال شمرده شد و آنها از هیچ جنایتی فروگذار نکردند. در این میان علاوه بر کشته شدن عده زیادی، به بسیاری از زنان نیز تجاوز شد. (23) مسلم بن عقبه بسیاری از اسیران را که شامل تعدادی از قریشیان بودند، به قتل رساند. (24) در میان مقتولین کسانی از میان صحابه پیامبر (ص) بودند که بعد از کشته شدن، سرشان از تن جدا گردید. (25)
تعداد کشته ها، بنا به نقل ابن قتیبه، یک هزار و هفتصد نفر از انصار و مهاجر و فرزندان آنها و از سایر مردم ده هزار نفر بوده است. (26) او می نویسد تعداد هشتاد نفر از صحابه در این جریان کشته شدند. (27) هیثم بن عدی، تعداد تلفات را شش هزار و پانصد نفر ذکر کرده است. (28) مسعودی نوشته است: نود و چند نفر از قریش، همین تعداد از انصار و چهار هزار نفر کسانی که شناخته شدند. (29) ابن اعثم، از اولاد مهاجرین را یک هزار و سیصد نفر و از اولاد انصار را یک هزار و هفتصد نفر ذکر کرده است، (30) این تعداد افزون بر کشته شدگان از سایر مردم است. این آگاهیها نشان می دهد که شمار زیادی از مردم مدینه در این واقعه کشته شدند و خانه های زیادی غارت شده است. عوانة بن حکم می گوید: هنگامی که آنها از سمت بنی حارثه به داخل شهر آمدند، تنها خانه اسامة بن زید و زنی از حمیر از غارت در امان ماند. آنها با مردم مدینه جنگیدند و آنها را یهودی خطاب می کردند. (31) در جریان حره تنها انصار نبودند که مورد حقد و کینه امویان قرار گرفتند، بلکه تعدادی از خانواده های مهاجران نیز از بین رفتند. در اینجا باید به دو نکته توجه کرد.
1- از لحاظ سیاسی باید گفت که علاوه بر زمینه هایی که در اوایل دهه شصت برای این حمله به وجود آمد، یکی از نکات مهم این بود که مردم مدینه در سال سی و شش در جریان قتل عثمان شرکت داشتند. بنی امیه که سرمایه گذاری زیادی در مورد عثمان کرده بودند، بویژه مردم مدینه را در قتل عثمان یکی از مقصرین اصلی می شناختند، واقعه حره را پاسخی به قتل عثمان عنوان کردند. خود یزید چنین می اندیشید. (32) شاهد دیگر اینکه در دوران پیامبر (ص) ، همین مسلم بن عقبه در غطفان اسیر گردید و زنی از انصار او را خرید و آزاد کرد. وقتی در واقعه حره از او خواستند که به خاطر آن جریان ملاحظه آنها را بکند، گفت: «لکنکم قتلتم عثمان » ، (33) شما عثمان را به قتل رساندید. زمانی که خبر واقعه به گوش یزید رسید، شعر ابن زبعری را که در احد سروده بود، یعنی «لیت اشیاخی ببدر شهدوا» (34) را خواند که اشاره به انتقام گرفتن از انصار به خاطر کشتن قریش در بدر بود. در هنگامی که سپاه شام به مدینه حمله کرد، فریاد می زدند: «یا لثارات عثمان » . (35) مسلم بعد از واقعه حره گفت: اکنون از کشتن قاتلان عثمان دلم شاد گشتم. (36) بعدها عبد الملک به مردم مدینه می گفت: انکم لا تحبوننا و انتم تذکرون یوم الحرة و نحن لا نحبکم ابدا و نحن نذکر مقتل عثمان. (37) شما ما را به خاطر یادآوری واقعه حره دوست ندارید و ما نیز با یادآوری قتل عثمان شما را دوست نداریم.
2- مساله دوم قوت حضور اصل «اطاعت از خلیفه » و «رعایت جماعت » در میان شامیان بود، بطوری که امویان، مردم شام را سخت بدان پایبند کرده بودند. در جریان روانه ساختن آنها به مدینه، از چنین بهانه ای برای فرستادن و تحریک آنها بهره گیری شد. (38) مسلم بن عقبه، که سخت به این اصل معتقد بود، حاضر شد به مدینه حمله کرده و حرمت آن را از بین ببرد. او بعد از این همه کشتارها می گفت: «خدایا تو می دانی که من در مورد هیچ خلیفه ای، نه پنهان و نه آشکار، نافرمانی نکردم و بهترین عمل خویش را بعد از اعتراف به لا اله الا الله، کشتن اهل حره می دانم » . (39) او می گفت: «هیچ چیز برای من دوست داشتنی تر از این نبود که در وقت مرگ پاک شوم و اینک پس از کشتن این نجسها پاک گردیدم » . (40) حصین بن نمیر، جانشین مسلم، که پس از واقعه حره در مسیر مکه به هلاکت رسید، از او نقل کرد که در وقت مرگ می گفت: «اللهم انک تعلم انی لم اشاق خلیفة و لم افارق جماعة قط فاغفر لی » . (41) خدایا تو می دانی که من با هیچ خلیفه ای در نیفتاده و هیچگاه از جماعت جدا نشدم. مرا بیامرز!
در بخش مربوط به قیام کربلا به اثر این نوع انحرافات دینی اشاره شد. گرچه اصل رعایت جماعت و اطاعت از امامت مقبول است، اما رعایت حدود و قیود مذهبی از سوی امام، شرط اطاعت از او است.
پی نوشت ها:
1. تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 251، انساب الاشراف، ج 4، ص 42
2. تاریخ الطبری، ج 4، ص 374 که آنرا نادرست شمرده
3. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 220، تاریخ الطبری، ج 4، صص 374، 380، انساب الاشراف، ج 4، ص 41
4. انساب الاشراف، ج 4، ص 31
5. مختصر تاریخ دمشق، ج 3، ص 156
6. الاغانی، ج 1، صص 24- 21
7. تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 250
8. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 206
9. تاریخ الطبری، ج 4، ص 368، انساب الاشراف، ج 4، ص 31
10. الامامة و السیاسة، ج 1، صص 206، 207
11. تاریخ الطبری، ج 4، ص 367
12. همان، ج 4، ص 369، انساب الاشراف، ج 4، ص 32
13. تاریخ الطبری، ج 4، ص 370، انساب الاشراف، ج 4، ص 32
14. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 208
15. همان، ج 1، ص 210
16. انساب الاشراف، ج 4، صص 37، 38
17. الفتوح، ج 5، صص 292- 293
18. تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 250
19. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 209، تاریخ الطبری، ج 3، ص 372
20. انساب الاشراف، ج 4، ص 23، تاریخ الطبری، ج 4، ص 371
21. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 211
22. بعضی از قبل عدم کارایی مردم مدینه را پیش بین کرده (الامامة و السیاسة، ج 1، ص 210) و بعضی از عدم مقاومت آنها شگفت زده شدند (الامة و السیاسة، ج 1، صص 216، 217)
23. انساب الاشراف، ج 4، ص 37، تاریخ الیعقوبی، ج 2، ص 250، الفتوح، ج 5، ص 295
24. تاریخ الطبری، ج 4، ص 378
25. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 213
26. همان، ج 1، ص 215
27. همان، ج 1، صص 216، 220
28. انساب الاشراف، ج 4، ص 42
29. همان، ج 3، ص 70
30. الفتوح، ج 5، ص 295
31. انساب الاشراف، ج 4، ص 37. همان گونه که می نگریم، جنایات مسلم بن عقبه از مواردی است که طبری، ابن قتیبه، بلاذری و دیگران بصراحت موارد آن را آورده اند. اما چگونه است که ولهاوزن به دفاع از او برخاسته و می کوشد تا او را تبرئه کند. (تاریخ الدولة العربیه، ص 156) . بعد از آن نیز کوشش کرده اختلافات بین شام و مدینه را صرفا سیاسی نشان دهد، در حالی که مسلم است این بینش تنها کوششی برای تطهیر شام و امویان است. البته ما نمی خواهیم کاملا از مردم مدینه دفاع کنیم، اما این طور نبود که انگیزه های دینی بی تاثیر باشد. (همان، ص 161) . دفاع او از شام در موارد دیگری نیز مشخص است. (ص 162) . دفاع از حجاج و کذب خواندن اتهاماتی که به او نسبت داده شده، از موارد دیگر است. (صص 247، 248) از سلیمان شهوت پرست هم به عنوان فردی دیندار نام برده است. (ص 256)
32. ابو الفرج، الاغانی، ج 1، ص 14
33. انساب الاشراف، ج 4، ص 37. همان گونه که می نگریم، جنایات مسلم بن عقبه از مواردی است که طبری، ابن قتیبه، بلاذری و دیگران بصراحت موارد آن را آورده اند. اما چگونه است که ولهاوزن به دفاع از او برخاسته و می کوشد تا او را تبرئه کند. (تاریخ الدولة العربیه، ص 156) . بعد از آن نیز کوشش کرده اختلافات بین شام و مدینه را صرفا سیاسی نشان دهد، در حالی که مسلم است این بینش تنها کوششی برای تطهیر شام و امویان است. البته ما نمی خواهیم کاملا از مردم مدینه دفاع کنیم، اما این طور نبود که انگیزه های دینی بی تاثیر باشد. (همان، ص 161) . دفاع او از شام در موارد دیگری نیز مشخص است. (ص 162) . دفاع از حجاج و کذب خواندن اتهاماتی که به او نسبت داده شده، از موارد دیگر است. (صص 247، 248) از سلیمان شهوت پرست هم به عنوان فردی دیندار نام برده است. (ص 256)
34. اخبار الطوال، ص 267، انساب الاشراف، ج 4، ص 42
35. الامامة و السیاسة، ج 1، ص 208
36. انساب الاشراف، ج 4، ص 41
37. مروج الذهب، ج 3، ص 122
38. تاریخ الطبری، ج 4، صص 373، 375
39. انساب الاشراف، ج 4، ص 40، ابن اعثم، ج 5، ص 301
40. انساب الاشراف، ج 4، ص 41
41. همان، ج 4، ص 42، تاریخ الطبری، ج 4، ص 382، پیش از این در بحث «انحرافات دینی در کربلا» ، در این باره توضیحاتی داشتیم.
