مناسبات ویژه ای که در جزیرة العرب در بعد اجتماعی و سیاسی میان مردم وجود داشت،از جهاتی می توانست ناخواسته محیط را برای توسعه اسلام آماده سازد،این مطلب را می توان در چند نکته توضیح داد:
1وضعیت سیاسی جزیرة العرب عبارت از زندگی قبایل مختلفی بود که تحت سلطه هیچگونه حاکمیت سیاسی واحدی نبودند.هر قبیله برای خود حاکمیت مستقل از سایر قبایل داشت به طوری که می توان حکومت آنان را نوعی«ملوک الطوایفی»دانست.از این رو قدرت آنها پراکنده و فاقد رهبری واحد بود،این وضعیت سبب شد تا مانع عمده ای که در این اعصار به نام«امپراطور»یا«شاه»یا«قدرت مرکزی»در برابر نهضتهای مردمی وجود داشته و دارد،در جزیرة العرب وجود نداشته باشد،در تاریخ شاهدیم که این قدرتهای مسلط با ایجاد زنجیره قدرت در همه نقاط تحت سلطه،هر حرکتی را زیر نظر داشته باشند.اما در آن دوران جزیرة العرب از این خطر بر کنار بود،قبایل مختلف حاکمیتهای مستقل از هم داشتند و میان آنان درگیریها و رقابتهایی برای گرفتن امتیاز جریان داشت.
اسلام در حالی گسترش یافت که از نظر سیاسی در منطقه خود فقط با قدرت«قریش»S>رو در رو بود.قریش نیز به طوایف چندی تقسیم شده و تنها گروه خاصی از آنها در برابر رسول خدا(ص)قرار داشتند.دکتر جواد علی تأکید دارد که هیچ گونه حکومت مرکزی در مکه وجود نداشت،بلکه حکومت از آن سران و متنفدان بود که بر پایه وجاهت و شرافت خود در میان مردم مطاع بودند. (1) اختلافات موجود در این وضعیت سیاسی در مکه،به سود دعوت آن حضرت بود،زیرا درست به دلیل وجود این شرایط سرایت اسلام به قبایل دیگر با مشکل مواجه نمی شد.مدینه هم کمک شایانی به گسترش اسلام کرد،زیرا هنگامی که پیامبر(ص)حکومت تشکیل داد،همه قبایل برای حل اختلاف خود آن را پذیرفتند.دشمنان حکومت اسلامی مدینه قبایل متفرقی بودند که گر چه گاهی با یکدیگر متحد می شدند،اما معمولا پیوندی با همدیگر نداشته و به همین دلیل کاری از پیش نمی بردند.
در اینجا باید به نکته دیگری هم توجه داشت.در حقیقت،اگر از زاویه دیگر به وضعیت سیاسی این قبایل بنگریم،راه را برای ایجاد نوعی امپراطوری و اتحاد فراهم می بینیم.انفجار جمعیت قبایل در جزیرة العرب امری روشن است.ادامه این وضعیت،به طور عادی،به غلبه یکی از قبایل بر دیگران می انجامد،قبیله ای که به گفته ابن خلدون از عصبیت برتر برخوردار باشد.پیامبر (ص)قریشی با تکیه بر قدرت دینی،توانست شرایط لازم را برای ایجاد تمرکز فراهم آورد.
2نکته دیگری که از نظر سیاسی حائز اهمیت است،فقدان سلطه خارجی در جزیرة العرب بود،قدرتی که برای حفظ منافع خود در امور داخلی اعراب دخالت کرده و از قدرت یافتن هر گروه مخالف منافع خود جلوگیری کند،در آن سامان وجود نداشت.بخشهای اصلی جزیرة العرب بر خلاف مناطقی چون یمن،عراق و شام که تحت نفوذ یکی از دو قدرت ایران و روم قرار داشت،منطقه آزاد به حساب می آمد.این بدان جهت بود که چیزی به نام«منافع»در این سرزمین وجود نداشت.جاحظ بر این نکته واقف گشته و تأکید می کند که کسی را رغبت غلبه بر شهر مکه نبود. (2) همین زمینه سبب شد تا رسول خدا(ص)از عدم وجود سلطه خارجی،بهره گرفته و بدور از چشم آن قدرتها،نظامی قوی و دولتی نیرومند بوجود آورد،قدرتی که توانست در موقعیت مناسب،آن قدرتها را در خانه خودشان به شکست بکشاند،طبیعتی است که اگر آنها از این جریان آگاهی داشتند،از همان ابتدا مانع رشد آن می شدند،اما موقعیت جزیرة العرب چنان بود که بدور از چشم آنها،اسلام در آن گسترش یافته و نیرومند شد.از جمله مسایلی که در این رابطه حایز اهمیت است،موقعیت اجتماعی جزیرة العرب در آن دوران است.مهمترین ویژگی حیات اجتماعی جامعه جزیرة العرب زندگی قبیله ای بود.افراد در پناه قبیله خود می زیستند و جز سران قبیله کسی بر آنان تسلط نداشت.هر فردی از ناحیه قبایل دیگر مورد تجاوز قرار می گرفت.حمله به قبیله متجاوز،امری طبیعی و پیامد قطعی آن حادثه بود.وقتی اسلام انتشار یافت بسیاری از افراد قبایل مختلف بدان گرویدند،آنها هر یک برای خود طایفه و قبیله ای داشتند و قریش آزاد نبود که افراد سایر قبایل را نیز مورد سختگیری و تحت فشار قرار دهد.در این میان بسیاری از قبایل،خطر دین جدید را برای«معتقدات قبلی»خود درک نمی کردند و لذا از گرویدن برخی افراد خود به«دین جدید»ممانعتی،عمل نمی آوردند.در این شرایط،افراد مختلف مسلمان در پناه عشیره و قبیله خود محفوظ می ماندند،و تنها مسلمانانی چون بلال،عمار،خباب بن ارت که در مکه طایفه و قبیله و حمایتگری نداشتند،مورد آزار و شکنجه قرار می گرفتند، (3) گر چه این ممکن بود که خانواده یک تازه مسلمان،خود به تعذیب وی بپردازند و او را حبس کنند.رسول خدا(ص)خود از کسانی بود که با حمایت«بنی هاشم»و بخصوص حمایتهای دلیرانه ابو طالب علیه السلام مصونیت داشت،«ابو طالب»مؤمنی فداکار و با تدبیر بود که در لباس تقیه به حمایت از پیامبر(ص)پرداخت.گفته شده است که وقتی قریش تصمیم گرفت دشمنی خود را بر ضد رسول خدا شدت دهد و مسلمانان بنی هاشم به اجبار روانه شعب ابی طالب روانه شدند،به موازات آمدن مسلمانان بنی هاشم به شعب،طایفه نامسلمانان بنی هاشم نیز به آنها ملحق شدند .این همراهی به سبب روابط قبیلگی آنان با رسول خدا(ص)بود. (4) امیر مؤمنان علی علیه السلام در این مورد می فرماید:«[قریش ]ناچارمان کردند تا به کوهی دشوار گذار بر شویم و آتش جنگ را برای ما برافروختند.اما خدا خواست تا ما پاسدار شریعتش باشیم و نگاهدار حرمتش،مؤمن ما از این کار خواهان مزد بود و کافر ما از تبار خویش حمایت می نمود.آن که از قریش مسلمان گردید،آزاری که ما را بود،بدو نمی رسید.چه،یا همسوگندی داشت که پاس او را می داشت،یا خویشاوندی که به یاری وی همت می گماشت،پس او از کشته شدن در امان بود.» (5) بهر حال حمایت کامل بنی هاشمجز ابو لهب و ابو سفیان بن حارث بن عبد المطلباز رسول خدا (ص)،سبب امنیت و مصونیت آن حضرت بود،هنگامی که ابو طالب در سال دهم بعثت(عام الحزن)در گذشت،پیامبر(ص)با مشکلات فراوان جدی مواجه گردید. (6) این مسأله که خداوند به رسولش فرمان داد تا در آغاز دعوت اسلامی،خویشاوندان نزدیک خود را دعوت به اسلام نماید و آنان را بیم دهد (7) شاید یک علتش آن باشد که آنان با گرویدن خود به اسلام،علاوه بر حمایت از پیامبر(ص)به عنوان پیامبر خدا،از او به عنوان عضوی از خاندان خود نیز حمایت می کردند.به هر روی،در نظام جاهلی،روابط قبیله ای عاملی برای حفظ جان افراد به حساب آمده و در کنار آنهمان طور که امیر مؤمنان(ع)اشاره فرموده استپیمانهایی که افراد با قبایل دیگر داشتند،موجب ایمنی آنان از آزار و شکنجه می گردید. (8)
4در نظام اجتماعی اعراب،الگوی مردم،رئیس قبیله بود.در انتخاب رئیس قبیله،علاوه بر جنبه های ارثی،خصلتهایی مانند سخاوت،شجاعت،دانایی و امثال آن مؤثر بود.پس انتخاب افراد قبیله،تابع محض رئیس خود بودند و در هر راهی که او قدم می گذاشت از او پیروی می کردند.افراد قبایل در پذیرش یا رد اسلام بیشتر به رئیس یا رؤسای قبیله خود توجه داشتند و تا وقتی آنها به«دین جدید»نمی گرویدند،افراد عادی قبایل نیز میلی از خود نشان نمی دادند،این وضعیت می توانست به همان اندازه که در دوری مردم از اسلام تأثیر داشت در پذیرش آنها نیز مؤثر باشد.
در تمام دوره بعثت و حتی تا هنگام فتح مکه،جنبه منفی این تأثیر بیشتر مطرح بود،چرا که اغلب رؤسای قبایل نگاهشان به قریش بود و تا وقتی قریش در برابر اسلام مقاومت می کرد،آنها نیز تسلیم نمی شدند،البته در همان دوران شاهد تأثیر گرویدن برخی از رؤسای قبایل در گرویدن مردم به اسلام هستیم،این مطلب به صورت قابل توجهی درباره اسلام آوردن«سعد بن معاذ»و اثر آن در افراد قبیله اش،نقل شده است. (9) در واپسین روزهای سقوط قریش در مکه،قبائل مختلفی در مقابل اسلام سر فرود آوردند،در سال نهم و دهم هجری یکباره رؤسای قبایل نزد پیامبر(ص)آمده اسلام را پذیرا شدند،اگر چه قرآن پذیرش اسلام را توسط آنان،ایمان تلقی نکرده و تسلیم شدن یاد کرده است. (10)
5مسأله حق جوار نیز در برخی شرایط وسیله ای برای حفظ جان برخی از مسلمانان شد.زمانی که فردی از یکی از اشراف درخواست حق جوار می کرد و او می پذیرفت،هیچ کس نمی توانست به او آزاری برساند.گفته شده:زمانی که بعضی مهاجران حبشه به مکه باز گشتند،کسانی از آنها که شرایط را دشوار دیدند در جوار برخی از اشراف مکه در آمدند،عثمان بن عفان در جوار ابو احیحه،ابو حذیفة بن عتبه در جوار امیه،معصب بن عمیر در جوار نضر بن حارث(یا در جوار ابو عزیز بن عمیر برادرش)و زبیر بن عوام در جوار زمعة بن مسعود و ابن عوف در جوار اسود بن عبد یغوث در آمدند.از میان آنان عثمان بن مظعون که در جوار ولید بن مغیره در آمده بود،شرافت مسلمانی را برتر از آن دانست که در جوار مشرک برود.او با نفی جوار،شکنجه و آزار را بر خود روا شمرد (11) باید به حق جوار،حلفهای موجود میان قبایل،طوایف و افراد را نیز افزود. (12)
از جمله اخلاقیات سیاسی عرب جاهلی تعهدی بود که افراد در قبال بیعت با رئیس قبیله داشتند،این تعهد با قبایل همپیمان نیز تا وقتی طرف مقابل اعلام انصراف نکرده بود،وجود داشت و رعایت می شد.اکثر کسانی که مسلمان می شدند،با دادن دست بیعت به پیامبر،حمایت خود را از او اعلام می داشتند،این انعقاد پیمان(که موضوع آن نیز در بسیاری از موارد روشن می شد)در طی بیست و سه سال،به دفعات میان پیامبر(ص)و اصحاب او تحقق یافت.علاوه بر این که تک تک افراد چنین بیعتی با پیامبر(ص)انجام می دادند،پیمانهایی دسته جمعی مانند«عقبه اولی»و«عقبه ثانیه»و«بیعت رضوان»با پیامبر(ص)صورت گرفت.پیامبر(ص)در پیمان«عقبه ثانیه»دوازده نفر را به عنوان نماینده تعیین کرد و این بدان معنا بود که بیعت دسته جمعی آنان را در حضور و با شرکت دوازده نفر از چهرگان خودشان تحقق یافته است.آنها باید نقش خود را در عمل بخوبی نشان داده و این عده پاسخگوی واقعی عمل به این پیمان باشند.بیعت و اهمیت آن نزد عرب این نتیجه را نیز داشت که اگر حتی بیعتی ناحق صورت می گرفت عرب خود را ملزم به حمایت از آن می دانست.بعدها با تفصیل بیشتری در این باره سخن خواهیم گفت.
«تعصب»عربی خود جایگاه ویژه ای در نظام اجتماعی قبایلی داشت،تعصب نسبت به حفظ شخصیت قبیله،نشان دادن عکس العمل در حمایت از افراد قبیله،و در مجموع حفظ روابط قبیله خودی.تعصب،جدای از روابط قبیله ای نیز بعنوان یک اصل در سراسر زندگی آنان حضور داشت،و بعدها همین تعصب تا حدودی در خدمت اسلام قرار گرفت چه،اصل مزبور در خدمت اعتقاد جدید قرار گرفت.«رقابت»در میان قبایل نیز کم و بیش،هم در زمان پیامبر و هم بعد از آن،در جهاتی سبب رشد بود،همچشمی«اوس»و«خزرج»در مدینه سبب می شد که هر زمان یکی از آن دو،مأموریتی نظامی انجام دهد و دیگری خواستار انجام مأموریتی نظیر آن می شد.سه نکته اخیر تأثیر محدودی در رشد اسلام داشته و در مواردی نیز مانع رشد اسلام شده است.
بعدها تعصب جاهلی و قبیله ای مجددا زنده گردید و دشواریهای متعددی را برای اسلام بوجود آورد.مشکلات مربوط به مسأله رهبری پس از رسول خدا(ص)،تا اندازه ای ریشه در اخلاقیات سیاسی عرب جاهلی و تعصبات واهی قبیله ای داشت.
پی نوشتها:
1.المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام،ج 4،ص 48
2.رسائل الجاحظ،ج 1،ص 187(تحقیق:عبد السلام هارون).
3.انساب الاشراف،ج 1،ص 197156،طبقات الکبری،ج 3،ص 248،شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 13،ص .255
4.شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،ج 14،ص 65،انساب الاشراف،ج 1،ص .230
5.نهج البلاغه،نامه نهم.
6.السیرة النبویة،ابن هشام،ص 416،شرح نهج البلاغه،ج 14،ص 61،تاریخ الیعقوبی،ج 2،ص 36،الصحیح من سیرة النبی(ص)،ج 2،ص 125124،سیرة ابن اسحاق،ص .243
7.آیه«و انذر عشیرتک الاقربین»سوره شعراء، 214
8.نک:تفسیر المنار،ج 10،ص 149
9.الصحیح من سیره النبی(ص)،ج 2،ص 200،حیاة الصحابه،ج 1،ص 170 از:البدایة و النهایه،ج 3،ص 152،وفاء الوفاء،ج 1،ص .27
10.حجرات، 14
11.انساب الاشراف،ج 1،ص 227
12.نهج البلاغه،نامه نهم.
