ماهنامه همشهری ماه - محمدرضا آقاپور: محمد یونس یک اقتصاددان بنگلادشی است که به خاطر تاسیس بانک گرامین، که معروف به بانک فقرا می باشد، در سال 2006 موفق به دریافت جایزه صلح نوبل شد. محمد یونس در 18 ژوئن سال 1940 در بنگلادش به دنیا آمد، وی در دانشگاه چیتا گنگ، اقتصاد تدریس می کرد.
وی در زمان تدریس خودش یک نظریه به اسم وام های کوچک را طراحی کرد که با آن طرح به بنگلادشی های فقیر وام با مبالغ کم داده می شد. و آن ها از لحاظ بازپرداخت آن بسیار راحت بودند و همچنین با قرض گرفتن آن مقدار اندک می توانستند نیازهای اقتصادی و مالی خود را برطرف کنند. این طرح در سال های بعد منجر به تاسیس یک بانک به نام بانک گرامین شد که وام هایی با مبالغ اندک می داد و پس از مدتی این طرح همه گیر شد و باعث شد که در سال 2006 محمد یونس برنده جایزه صلح نوبل شود.
وی در آپارتمانی دوخوابه در ساختمان بانک گرامین (Grameen Bank) که خود بنیانگذار آن است در داکا با همسرش افروزی و دخترش دینا زندگی می کرد، دانشجویی خوب بود و توانست دکترای خود را در رشته اقتصاد از دانشگاه واندبیلت ایالت تنسی در سال 1965 دریافت کند.
در سال 1972 به بنگلادش بازگشت و به ریاست دانشکده اقتصاد دانشگاه چیتاگونگ برگزیده شد. محمدیونس متوجد شد وضعیت زندگی مردم در این کشور که تازه به استقلال رسیده ابود هر روز بدتر می شود. قحطی سال 1974 در بنگلادش زندگی محمد یونس را برای همیشه تغییر داد. او به این موضوع فکر می کرد: «در حالی که مردم از گرسنگی در خیابان ها می میرند او در حال تدریس نظریه های اقتصادی در دانشگاه است.»
به این ترتیب، بی فایده بودن این نظریه ها برای بهبود وضعیت مردم برای او آشکار شد و تصمیم گرفت مردم فقیر را معلم خود محسوب کند و فعالیت هایش طوری باشد که مستقیما به نفع آنها صورت گیرد. به این ترتیب، او آموزش فقرا را آغاز کرد و همواره پرسش هایی درباره زندگی شان از آنها می پرسید.
بانکی که این اقتصاددان بنگلادشی بنا کرد، اساس آن بر اعتبارات خرد انسانی است. هدف تاسیس این بانک کمک به افراد نیازمندی برای فرار از فقر به وسیله دادن وام های کم بهره به آنان است. و همچنین در ضمن وام دادن به فقرا، به آنها اصول کارهای اقتصادی را یاد می داد تا بتوانند امور اقتصادی زندگی خود را بگردانند.
در یکی از مصاحبه هایش با زنی که سبد می بافت، متوجه شد او چون سرمایه ای در اختیار ندارد، مجبور است 93 درصد از درآمدش را به واسطه ها بدهد. محمد یونس این مشکل را مشکلی ساختاری تشخیص داد. وی معتقد است: «فقرا اکنون به این دلیل فقیر هستند که در گذشته موسسات مالی به آنها کمک نکردند.» به این شکل ایده اعطای اعتبارهای کوچک متولد شد. این ایده بسیار ساده و از لحاظ تاثیر و فایده کاملا انقلابی است.
طرح دکتر محمد یونس باعث شد که کشاورزان و سبدبافان بنگلادشی در دهه هفتاد بتوانند پیشرفت زیادی بکنند و فقر را از زندگی شان ریشه کن شود. تئوری مدل بانکداری بانک گرامین، پس از موفقیت این طرح در بنگلادش در بیش از صد کشور اجرا شد.
محمد یونس بانگ گرامین را تاسیس کرد. بانک گرامین (در زبان بنگلادشی گرامین به معنای روستایی است) در اکتبر 1983 به عنوان یک بانک مستقل مجوز فعالیت دریافت کرد. وام هایی که بانک گرامین اعطا می کرد از چند دلار تا حداکثر صد دلار بود. شاید پولی ناچیز به نظر برسد اما در مناطق روستایی همین مقدار پول اندک تاثیرات بزرگی در زندگی افراد دارد.
محمد یونس معتقد است: فقیرترین افراد بیشترین استحقاق را برای دریافت وام دارند و آنها با این وام های اندک می توانند زندگی خود را زیر و رو کنند. در سال های 1998 بانگ رامین به دلیل برنامه مسکن کم هزینه، موفق به دریافت جایزه جهانی اسکان شد. در سال 2006 به بانک و موسس آن (دکتر محمد یونس) به طور مشترک جایزه صلح نوبل اهدا شد.
بانک گرامین در مرحله اول به زنان خود اشتغال وام های کوچک بدون گذاشتن وثیقه می دهد. دادن این وام ها از فقیرتر به کم تر فقیرتر اولویت بندی شده اند. البته برای دریافت وام، خانواده فقیر باید مقدار اندکی زمین کشاورزی در اختیار داشته باشند. بانک گرامین، تا به حال مبلغ 4.7 بیلیون دلار به 4.4 میلیون خانواده روستایی بنگلادش وام داده است.
بانک گرامین 1.417 شعبه دارد که به 51.000 روستای بنگلادش خدمات رسانی می ند یعنی تقریبا 3.4 روستاهای بنگلادش زیر پوشش این بانک هستند. با اینحال، چیزی که این سیستم و بانک را تا به حال فعال نگه داشته است، اعتماد دوجانبه، مسوولیت پذیری و اقدامات متهورانه زنان روستایی دریافت کننده وام بوده است...
امروزه، بیش از 250 موسسه در 100 کشور جهان، سیستم وام های کوچک را براساس الگوی بانک گرامین به کار می برند. همزمان برنامه های خرد و کلان بسیاری براساس این سیستم ایجاد و در حال عملی شدن هستند براساس نظر کارشناسان اقتصادی، ایده محمد یونس در دادن وام های کوچک مهم ترین برنامه توسعه ای در کشورهای جهان سوم در صد سال اخیر بوده است!
در ایالات متحده، بیش زا پانصد مرکز به اعطای این گونه وام ها اشتغال دارند. در بریتانیا نیز این نوع پروژه ها در حال اجراست. به این ترتیب کشورهای مختلف با بررسی وضعیت شرایط خاص خود و نیز ویژگی های فقرا، هر یک با مبنا قرار دادن این ایده، شکل خاص خود از بانک گرامین را تاسیس می کنند. محمد یونس از بسیاری از دانشگاه های ایالات متحده، کانادا، انگلستان و چندین کشور دیگر، دکترای افتخاری دریافت کرده است. همچنین بانک جهانی وی را به ریاست کمیته مشاوره ای این نهاد برای گسترش ایده اش در سرتاسر جهان انتخاب کرد.
همانطور که بالاتر اشاره شد، یکی از اصول این بانک اعتباردهی خرد است؛ به نحوی که در ادامه می آید.
اعتباردهی خرد شامل سه اصل اقتصادی، اعطای وام گروهی و اولویت وام دهی به زنان است که طبق اصل اقتصادی آن، باید جایگزینی برای وام های ربوی تعریف شود. وام دهی به زنان اصلی مهم در اعتبار دهی خرد به شمار می رود. البته بانک گرامین در ابتدا به زنان و مردان به تعداد مساوی وام اعطا می کرد، ولی از آنجا که 95 درصد مشتریان بانک را زنان تشکیل می دادند و در سراسر دنیا نیز 75 درصد وام گیرندگان خرد زنان هستند، در دهه 1980 این بانک زنان را در اولویت دریافت وام قرار داد.
محمد یونس، به عنوان پیشتاز ایده اعطای وام های کوچک برای فقرای جهان از سال 1976 که اولین وام را اعطا کرد تاکنون به محو فقر و تهیدستی از بسیاری مناطق کشورش و دیگر کشورهای جهان کمک کرده است. او همچنین شرکت هایی را در کنار بانک گرامین تاسیس کرده که از آن میان می توان به شرکت گرامین فون و گرامین تله کام اشاره کرد که توانستند فناوری تلفن همراه را به روستاهای بنگلادش بیاورند.
وی معتقد است انسان ها برای کمک به خود و دیگران برای داشتن زندگی خوب مسئولیت دارند، اما سختی های زندگی آنها را به این امر واداشته که فقط به خود فکر کنند و این رفتار باعث فقر و تهیدستی در جهان شده است.
فقر کاملا قابل رفع است. باید جوانان را به کارآفرینی اجتماعی و کمک به تهیدستان برای مستقل شدن تشویق کرد، طوری که صرفا به پول فکر نکنند و دیدگاهی فراگیرتر داشته باشند. خیلی ها فکر می کنند فقیر توان و مهارت کارآفرینی ندارد، اما بانک گرامین چنین اعتقادی را اشتباه دانست. برای همین منظور این بانک وام دهی را به فقیرترین فقرا شروع کرد. اکنون میلیون ها نفر از همین دسته افراد با گرفتن وام های کوچک به خوداشتغالی دست یافته اند.
این طرح با چالش هایی نیز مواجه بوده است. برخی از منتقدان معتقدند که اعتباردهی خرد چالش برانگیز بوده و طرفداران این طرح بر این باورند که برنامه مذکور از طریق افزایش اشتغال و درآمد موجب کاهش فقر می شود که درنهایت تغذیه و آموزش بهتر را برای فرزندان وام گیرندگان در پی خواهدداشت. موافقین این طرح همچنین معتقدند این وام ها، با توانمند ساختن زنان برای اداره زندگی، کمک شایانی به آنها کرده است.
در مقابل منتقدان این طرح بر این عقیده اند که این وام ها نه تنها باعث افزایش درآمد نشده، بلکه خانوارهای فقیر را در دام بدهی انداخته که در برخی موارد حتی منجر به خودکشی شده است. عده ای هم معتقدند مشکل اصلی وام های خرد در این است که تنها اعتبارات را در اختیار وام گیرنده می گذارند در حالی که اگر این طرح را در قالب بسته ای از خدمات به مشتریان ارائه شود، می تواند بسیار موثر باشد.
محمد یونس تجربه اش در مبارزه با فقرا و راه اندازی بانک گرامین را در کتاب «جهانی بدون فقر» جز به جز شرح می دهد. مدرسه پرتو به کمک دانش آموختگانش این کتاب را برای نخستین بار به فارسی برگردانده است. خواندن این کتاب باعث می شود که چگونه رویای انسان برای از بین بردن فقر و گسترش رفاه می تواند قدم به قدم به واقعیت نزدیک و نزدیک تر گردد.
