چهار معنای «الکتاب» در قرآن

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری ذیل تفسیر آیه «ذَلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فیه..: این است کتابى که در [حقانیت] آن هیچ تردیدى نیست...»(2/ بقره) گفت: واژه و لغت «الکتاب» به چه معناست؟ واژه‌شناسان و لغت‌شناسان کهن، اصل و گوهر معنای کتاب را متصل کردن چیزی به چیز دیگر تعریف کرده‌اند؛ پس «کتب» به معنای پیوند زدن چیزی به چیز دیگر است.
وی در ادامه گفت: نوشتن در جامعه عرب مترادف کتاب است؛ به این دلیل که در نوشتن حروف به هم متصل می‌شوند. اما «الکتاب» در قرآن چندبار تکرار شده است در قرآن کریم واژه‌های برگرفته شده از ماده کتب در 61 سوره و در 279 آیه و 319 بار در قالب‌های گوناگون به ‌کار رفته است.
 این مفسر قرآن افزود: یکی از معانی کتاب «نامه» است. خداوند می‌فرماید: «قَالَتْ یَا أَیُّهَا المَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتَابٌ کَرِیمٌ : [ملکه سبا] گفت اى سران [کشور] نامه‏‌اى ارجمند براى من آمده است» (نمل/ 29) این آیه دلالت بر داستان حضرت سلیمان و ملکه سبا دارد که در اینجا کتاب در معنای نامه بکار گرفته شده است. دومین معنای کتاب «جایگاه ثبت عقاید، اخلاق و اعمال انسان است» خداوند می‌فرماید: «وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَابًا یَلْقَاهُ مَنشُورًا: و کارنامه هر انسانى را به گردن او بسته‏‌ایم و روز قیامت براى او نامه‏‌اى که آن را گشاده مى‏‌بیند بیرون مى‏‌آوریم» (13/ الاسراء). نام دیگر این جایگاه، لوح محفوظ است در آنجا خداوند آنچه در نظام هستی وجود دارد را ثبت می‌کند؛ و می‌فرماید: «هر کاری که بشر می‌کند ما شاهد آن هستیم؛ همه در معرض خداوند هستند و هیچ‌ چیز از علم خدا مخفی نسیت؛ و همه امور هستی در کتاب مبینی ثبت شده‌اند».
ری‌شهری اظهار کرد: سومین معنای کتاب، «کتاب‌های مقدس انبیای الهی» است «کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَى اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللّهُ یَهْدِی مَن یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ: مردم امتى یگانه بودند پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم‏‌دهنده برانگیخت و با آنان کتاب [خود] را بحق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داورى کند و جز کسانى که [کتاب] به آنان داده شد پس از آنکه دلایل روشن براى آنان آمد به خاطر ستم [و حسدى] که میانشان بود [هیچ کس] در آن اختلاف نکرد پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند به توفیق خویش به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند هدایت کرد و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت مى‏‌کند» (بقره/213). چهارمین معنای کتاب در قرآن، «ازدواج کردن با زنی که هنوز در عده است». پس کتاب در قرآن به معنای «عده» نیز به کار گرفته شده است.
تولیت آستان عبدالعظیم حسنی گفت: در ادامه واژه «ریب» را معنا می‌کنم و مجموع این آیه را در جلسه آینده تفسیر خواهم کرد. ریب، در قرآن به معنی شک همراه با ترس، تهمت و اضطراب روانی و شکی است که ریشه در تهمت داشته باشد. کلمه ریب، در قرآن ساختارهای گوناگونی دارد و 36 مرتبه در ساختارهای مختلف به کار گرفته شده است.
این مفسر قرآن افزود: در قرآن کریم، به شکی ریب گفته می‌شود که ریشه در بدگمانی، تهمت و اضطراب روانی داشته باشد «إِنَّمَا یَسْتَأْذِنُکَ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِی رَیْبِهِمْ یَتَرَدَّدُونَ: تنها کسانى از تو اجازه مى‏‌خواهند [به جهاد نروند] که به خدا و روز بازپسین ایمان ندارند و دلهایشان به شک افتاده و در شک خود سرگردانند» (توبه/ 45). شیخ طوسی در تفسیر ریب می‌گوید: «شخصی که اضطراب دارد و شک می‌کند». به هر حال ریب در قرآن کریم، به شکی اطلاق می‌شود که ریشه در اضطراب، بدگمانی و تهمت دارد.
وی در ادامه گفت: اما چرا انسان‌ها دچار ریب و بدگمانی می‌شوند؟ چرا انسان‌ها دچار بدگمانی نسبت به پیامبران می‌شوند؟ مبدأ ریب و اضطراب روانی و در نهایت شک و تردید بر حقایق غیبی و انکار آن از کجا ناشی می‌شود؟ در روایات فراوانی تاکید شده است اگر انسان به قلب خود مراجعه کند متوجه می‌شود «خیر» و «شر» به چه معناست. چرا که کارهای بد در دل، اضطراب به وجود می‌آورند ولی اگر به دیگران خدمت کنیم در دل احساس آرامش می‌کنیم. پس آدمی باید آنچه در دل او باعث اضطراب می‌شود را رها کند و کاری انجام بدهد که وجدان او را آرام می‌کند.