معنای لغوی و اصطلاحی مقتل
مقتل (Maghtal) اسم مکان از ریشه قتل به معنای جای کشتن است و به عبارتی قتلگاه. در اصطلاح تاریخ نگاری مراد از مقتل الحسین نوعی تک نگاری تاریخی می باشد که شامل کتبی است که در آنها شرح قتل حسین بن علی علیه السلام یا به تعبیری واقعه کربلا را بیان کرده اند.
روند تاریخی مقتل الحسین در جهان اسلام
در بررسی به عمل آمده از دو کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعه و معجَمُ ما کُتِب عن الرسول و اهل البیت می توان روند تاریخی مقتل الحسین را به دو دوره کلی تقسیم کرد:
1 دوره نخست از آغاز قرن دوم تا پایان قرن هفتم هجری. در این دوره مقتل نویسی ابتدا حالت صعودی و سپس حالت نزولی دارد. اوج مقتل نویسی در این دوره مربوط به قرن سوم و چهارم هجری است. بعد از قرن چهارم هجری مقتل نویسی رو به ضعف می گذارد. از مقتل نویسان این دوره بنا به ترتیب تاریخی که آثار آنها چاپ و یا نسخه خطی آنان در یکی از کتابخانه های جهان اسلام موجود می باشد می توان ابو مخنف لوط بن یحیی (157 ق)، محمّد بن عمر واقدی (207 ق)، علی بن محمّد ابوالحسن مدائنی (215 ق)، قاسم بن سلام هروی (224 ق)، سلیمان بن احمد طبرانی (206 ق)، ابن قتیبه دینوری (276 ق)، ابن ابی دنیا (281 ق)، ابن واضح یعقوبی، محمّد بن زکریا غلابی بغدادی (298 ق)، ابوبکر خوارزمی (568 ق)، عبدالرزاق ابو محمّد رسعنی (661 ق)، و سید بن طاووس (664 ق) را نام برد.
2 دوره ثانی از آغاز قرن دهم تا پایان قرن چهاردهم هجری. در این دوره مقتل نویسی ابتدا نمودار تحول تاریخی مقاتل بر حسب قرون
حالت صعودی و نزولی و در پایان حالت صعودی دارد. اوج مقتل نویسی در این دوره مربوط به قرن چهاردهم هجری است. البته روند تاریخی مقتل نویسی در قرن دوازدهم و سیزدهم یکسان بوده است. از مقتل نویسان این دوره می توان محمود بن عثمان لامعی (938 ق)، فخر الدین طریحی (1085 ق)، حسین بن محمّد عصفوری (1216 ق)، شیخ محمّد حسین آل کاشف الغطاء (1382 ق)، محمّد تقی بحرالعلوم (1393 ق)، و عبدالرزاق موسوی مقرم را نام برد. گفتنی است بعد از قرن چهاردهم هجری نیز مقتل نویسی همچنان مورد توجه مورخان و محققان اسلامی بوده است. بی شک این مقدار نوشته درباره یک رویداد تاریخی اهمیت فراوان و تأثیر شگرف آن را در مردم هر عصری نشان می دهد و حیات جاودانه امام حسین علیه السلام و یارانش را می نمایاند.
فهرست مقتل الحسین علیه السلام (1)
به ترتیب تاریخ
مقتل الحسین علیه السلام ، اصبغ بن نباته مجاشعی(متوفی بعد از 100 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 23
مقتل الحسین علیه السلام ، جابر بن یزید جعفی (متوفی 128 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 24
مقتل الحسین علیه السلام ، لوط بن یحیی ابو مِخنَف (متوفی 157 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 27
مقتل الحسین علیه السلام ، هشام بن محمّد کَلْبی (متوفی 204 یا 206 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 80
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن عمر واقِدی (متوفی 207 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، معمر بن مثنی ابو عبید تَیمی (متوفی 210 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 29
مقتل الحسین علیه السلام ، نصر بن مُزاحِم (متوفی 212 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 29
مقتل الحسین علیه السلام ، علی بن محمّد ابوالحسن مدائنی (متوفی 215 ق) ، معجم ما کُتِب عن الرسول، ج 8، ص 76
مقتل الحسین علیه السلام ، قاسم بن سلام ابو عُبیده هروی (متوفی 224 ق) ، معجم ما کُتِب عن الرسول، ج 8، ص 77
مقتل الحسین علیه السلام ، سلیمان بن احمد حافظ طبرانی (متوفی 260 ق) ، معجم ما کُتِب عن الرسول، ج 8، ص 75
مقتل الحسین علیه السلام ، ابراهیم بن اسحاق نهاوندی (متوفی 269 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 23
مقتل الحسین علیه السلام ، ابن قتیبه دینوری (متوفی 276 ق) ، معجم ما کُتِب عن الرسول، ج 8، ص 72
مقتل الحسین علیه السلام ، عبداللّه بن احمد ابن ابی دنیا (متوفی 281 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 75
مقتل الحسین علیه السلام ، ابراهیم بن محمّد ابو اسحاق ثقفی (متوفی 283 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 23
مقتل الحسین علیه السلام ، ابن واضح یعقوبی (متوفی 292 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 23
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن زکریا غلایی بغدادی (متوفی 298 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، سلمة بن خطاب ازدورقانی (متوفی 301 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، عبداللّه بن محمّد ابوالقاسم بغوی (متوفی 317 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 76
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن یحیی ابو جعفر عطار قمی (متوفی 328 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 79
مقتل الحسین علیه السلام ، عبدالعزیز جلودی (متوفی 332 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، عمر بن حسن اشنانی بغدادی (متوفی 339 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 76
مقتل الحسین علیه السلام ، من کتاب مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصبهانی (متوفی 356 ق) ، تحقیق سید مرتضی قزوینی ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 74
مقتل الحسین علیه السلام ، زیاد تستری (متوفی 381 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ صدوق (متوفی 381 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن علی شهریار اصغر (زنده در 381 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن احمد ابو جعفر اشعری (قرن 4 هجری) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، عمارة بن زید همدانی (متوفی قبل از 450 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 26
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ طوسی (متوفی 460 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 27
مقتل الحسین علیه السلام ، موفق بن احمد ابوبکر خوارزمی (متوفی 568 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 80
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن امیر نجم الدین قوسینی (متوفی قبل از 585 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 27
مقتل الحسین علیه السلام ، محمود بن مبارک ابوالقاسم مجیر الدین (متوفی 592 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 72
مقتل الحسین علیه السلام ، ابن نمامر (متوفی 645 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 24
مقتل الحسین علیه السلام ، عبدالرزاق ابو محمّد رسعنی (متوفی 661 ق) ، الذریعه، ج 8، ص 76
مقتل الحسین علیه السلام ، سید بن طاووس (متوفی 664 ق) ، تحت عنوان لهوف فی قتلی الطفوف
مقتل الحسین علیه السلام ، محمود بن عثمان معروف به لامعی (متوفی 938 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 72
مقتل الحسین علیه السلام ، احمد بن نعمه (زنده در 965 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 23
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن محمّد عاملی (متوفی 966 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، فخر الدین طریحی (متوفی 1085 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 27
مقتل الحسین علیه السلام ، یوسف بن حسن بلادی (متوفی 1104 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 29
مقتل الحسین علیه السلام ، هاشم بن سلیمان نوبلی بحرانی (متوفی 1107 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 29
مقتل الحسین علیه السلام ، علی بن علم بن رمضان (متوفی 1108 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 26
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ علی کرادی (متوفی 1108 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، سید محمّد حائری (متوفی قبل از 1111 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 69
مقتل الحسین علیه السلام ، حیدر علی شیروانی (زنده در 1129 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن یوسف بحرانی (متوفی 1131 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، صفی الدین موسوی (متوفی قبل از 1145 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن علی بزاز (زنده در 1203 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، حسین بن محمّد عصفوری (متوفی 1216 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 24
مقتل الحسین علیه السلام ، فارسی، کتابخانه مرعشی (1238 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 71
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد علی کاظمی (متوفی 1255 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 26
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد کریم کرمانی (متوفی 1255 ه) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 79
مقتل الحسین علیه السلام ، مولی عبد صاحب خشتی (متوفی قبل از 1274 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد بن عبداللّه حرز الدین (متوفی 1277 ق) ، معجم ما کُتب عن الرسول، ج 8، ص 72
مقتل الحسین علیه السلام ، سید حسین کاشانی (متوفی 1285 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 24
مقتل الحسین علیه السلام ، میرزا محمّد ابراهیم ملقب به ناصر الدین شاه (متوفی 1286 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 23
مقتل الحسین علیه السلام ، مولی علی قارپوزآبادی (متوفی 1290 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 26
مقتل الحسین علیه السلام ، مولی حسن شعبان کردی (متوفی 1306 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 24
مقتل الحسین علیه السلام ، نسخه خطی ، (1307 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 73
مقتل الحسین علیه السلام ، مولی محمّد نصیر نائنی (متوفی 1309 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 29
مقتل الحسین علیه السلام ، حسین بافقی (متوفی 1310 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ شریف جواهری (متوفی 1314 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ ابی خمسین احسائی (متوفی 1316 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 27
مقتل الحسین علیه السلام ، سید مصطفی کهنوی (متوفی 1323 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 28
مقتل الحسین علیه السلام ، سید محمّد بن سید اولاد علی رضوی (متوفی 1324 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 78
، العیون العبری فی مقتل سیدالشهداء ، سید ابراهیم میانجی (1332 ق)
مقتل الحسین علیه السلام ، میرزا محمّد علی مدرس چهاردهی (متوفی 1334 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 26
مقتل الحسین علیه السلام ، میرزا یوسف بن زین الدین داغی تبریزی (متوفی 1337 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 26
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ فتحعلی زنجانی (متوفی 1338 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 26
مقتل الحسین علیه السلام ، میرزا حسن بن علی قزوینی (متوفی 1358 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 24
مقتل الحسین علیه السلام ، فضل علی قزوینی (متوفی 1367 ق) ، الذریعه، ج 22، ص 27
مقتل الحسین علیه السلام ، عبدالعلی حاج عبّاس سعد دیراوی (1367 ش) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 76
مقتل الحسین علیه السلام ، دکتر مجتبی حسین (متوفی 1374 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 77
مقتل الحسین علیه السلام ، عبدالزهراء کعبی (1379 ه) ، معجم ما کتب عن الرسول
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ محمّد حسین آل کاشف الغطاء (متوفی 1382 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 79
مقتل الحسین علیه السلام ، سید جواد شُبّر (1384 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 75
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد تقی بحرالعلوم (متوفی 1393 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 81
مقتل الحسین علیه السلام ، سید مجتبی حسن بن محمّد دیار بکری (متوفی 1394 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 81
مقتل الحسین علیه السلام ، سید محمّد عادل رضوی (متوفی 1395 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 79
مقتل الحسین علیه السلام ، رفیع کزازی (قرن 14 هجری) ، الذریعه، ج 22، ص 25
مقتل الحسین علیه السلام ، محمّد باقر یزدی (قرن 14 هجری) ، الذریعه، ج 22، ص 24
مقتل الحسین علیه السلام ، عبدالرزاق موسوی مقرم (قرن 14 هجری) ، الذریعه، ج 22، ص 25 و 31
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ محمّد هادی طهرانی (قرن14هجری)، الذریعه، ج 22، ص 29
مقتل الحسین علیه السلام ، حاج اشرف (قرن 14 هجری) ، الذریعه، ج 22، ص 32
مقتل الحسین علیه السلام ، فارسی میرزا هدایة اللّه بن شیخ صادق قزوینی (قرن 14 هجری) ، الذریعه، ج 12، ص 29
مقتل الحسین علیه السلام ، فارسی مولی محمّد خوسفی قائنی معروف به فرشته (قرن 14 هجری) ، الذریعه، ج 22، ص 27
مقتل ابی عبداللّه الحسین علیه السلام ، عبدالکریم سید علی خان معروف به مقتل شویچی (1411 ق) ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 71
مقتل الامام الحسین علیه السلام ، شیخ عبدالامیر ابن عبّاس سمسیم ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 71
مقتل الامام الحسین بن علی علیه السلام ، سید احمد شریف خباز ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 72
مقتل الحسین علیه السلام ، احمد بن عبداللّه ابوالحسن بکری، نسخه خطی دانشگاه قرویین فاس ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 74
مقتل الحسین علیه السلام ، شیخ محمّد حسین آل ابی خمسین ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 79
مقتل الحسین علیه السلام ، و فتاوی العلماء فی تشجیع الشعائر شیخ مرتضی عباد ، معجم ما کتب عن الرسول، ج 8، ص 72.
1 در این فهرست تنها آثاری با عنوان «مقتل الحسین علیه السلام » گردآوری شده است.
