خواستگاران فاطمه (ع)

«لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة » ⁽¹⁾

دو سال،یا اندکی بیشتر از اقامت مهاجران در مدینه گذشت.در این دو سال دگرگونی چشمگیری در وضع سیاسی و اجتماعی مسلمانان پدید گردید.نیز بعض سریه ها ⁽²⁾ با پیروزی برگشتند.و نتیجه پیروزی آنان گشایشی اندک در کار مسلمانان،و تثبیت موقعیت ایشان در دیده قبیله های مخالف بود.نیز قبیله هایی چند که پس از درگیری مسلمانان با یهودیان،و منافقان مدینه در حالت دو دلی بسر می بردند،کم و بیش بی طرف ماندند و یا به مسلمانان پیوستند.

مهمتر از همه پیروزی در غزوه بدر بود که قدرت افسانه ای مکه را در هم ریخت،و شمت خیره کننده سران قریش را از میان برد.و آنانکه هنوز هم نمی خواستند مکه را از خود برنجانند دانستند که قریش و بازرگانان آنان هم شکست پذیرند.

در زندگانی داخلی رسول خدا (ص) نیز تغییری رخ داد.سوده دختر زمعة بن قیس و عایشه دختر ابو بکر،در خانه او بسر می بردند. عروسی سوده چند ماه پیش از هجرت ⁽³⁾ و عروسی عایشه در شوال سال نخستین هجرت صورت گرفت ⁽⁴⁾.هر چند هیچ یک از این دو زن-چه در نظر او و چه در نظر پدرش،جای خالی خدیجه را پر نمیکردند اما بهر حال هر یک از جهتی مراقب حال پیغمبر بودند و فاطمه (ع) از این نظر دیگر برای پدر نگرانی نداشت.عایشه دختری نه ساله و سوده بیوه سکران بن عمرو بن عبد شمس بود.سکران با مهاجران دسته دوم به حبشه رفت و در این سفر سوده را نیز همراه خود برد ⁽⁵⁾ وی پس از بازگشت به مکه در گذشت و پیغمبر آن بیوه را خواستگاری کرد.حال اگر فاطمه (ع) به خانه شوی برود،در خانه پدرش کسانی هستند که نگاهبان حال او باشند.

مسلم است که فاطمه (ع) خواهان بسیاری داشته است.در این باره نیازی بذکر روایات نداریم.پدرش پیش از آنکه به پیغمبری رسد در دیده همشهریان مقامی ارجمند داشت.دو خواهر فاطمه (ع) پیش از ظهور اسلام زن دو پسر مرد سرشناس خاندان هاشم،عبد العزی بن عبد المطلب (ابو لهب) شدند،و نزد شوهران گرامی بودند.اگر سوره تبت در نکوهش پدر شوی آنان نازل نمی شد،و اگر آن مرد لجوج و یا زن او با سرسختی تمام از فرزندانشان نمی خواستند زنان خود را رها کنند،آنان از این پیوند خشنود و شادمان بودند.لیکن باصرار ابو لهب بین آنان جدائی صورت گرفت.

این زنان پس از آنکه از همسران خود جدا شدند و اسلام آوردند،یکی پس از دیگری به عثمان بن عفان مرد مالدار و ارجمند قریش شوهر کردند.زینب خواهر دیگر او زن پسر خاله خود ابو العاص بن ربیع بود ⁽⁶⁾ چون محمد (ص) به پیغمبری مبعوث شد،و خدیجه و دخترانش بدو گرویدند،ابو العاص بر دین قریش باقی ماند.بزرگان طائفه وی از او خواستند زن خود را طلاق گوید و آنان هر دختری را که دوست میدارد بزنی بدو دهند.ابو العاص نپذیرفت و گفت او بهترین همسر است.ابو العاص در جنگ بدر اسیر شد،و پیغمبر دستور آزادی او را داد،بدان شرط که زینب را بمدینه بفرستد.این چند تن همگی مردانی بنام بودند،و نزد کسان خود و دیگران حرمت داشتند.اکنون که محمد (ص) به پیغمبری رسیده و یثرب در اطاعت اوست و مکه از او در حالت بیم و احتیاط بسر می برد،طبیعی است که کسانی با موقعیت بهتر آماده خواستگاری فاطمه (ع) باشند.و اگر زینب و ام کلثوم و رقیه پیش از اسلام به شوی رفتند، تربیت زهرا (ع) چنانکه نوشتیم در خانه وحی و مرکز نزول قرآن بود.چنانکه در صفحات این کتاب خواهید دید و سند آن ماخذ دست اول تاریخ اسلام است،عمر و ابو بکر هر یک خواهان فاطمه بودند،لیکن چون خواست خود را با پیغمبر در میان نهادندوی گفت منتظر قضاء الهی هستم ⁽⁷⁾ نسائی که از محدثان بزرگ اهل سنت است در سنن گوید:پیغمبر (ص) در پاسخ آنان گفت:«فاطمه خردسال است،و چون علی (ع) او را از وی خواستگاری کرد،پذیرفت ⁽⁸⁾ اما نسائی این حدیث را ذیل بابی که بعنوان «برابری سن زن و مرد»نوشته آورده است.باری از میان خواستگاران نام این دو تن را از آنجهت نوشته اند که از لحاظ شخصیت سرشناس تر از دیگران اند،نه آنکه خواستگاران دختر پیغمبر تنها این دو مرد سالخورده بودند.یعقوبی نوشته است گروهی از مهاجران فاطمه را از پدرش خواستگاری کردند ⁽⁹⁾ آنچه درباره خواستگاری فاطمه (ع) و زناشوئی او با علی علیه السلام خواهیم نوشت،در کتاب های شیعه و سنی آمده است.روایت های دیگر نیز موجود است و مضمون آنها همین است که در این روایت ها خواهید دید.تنها ممکن است اندک اختلافی در لفظ روایت ها دیده شود.این روایت ها و نیز آنچه مورخانی چون بلاذری،ابن اسحاق،ابن هشام،طبری و عالمانی چون کلینی و مفید و شیخ طوسی نوشته اند،تنها سند نویسندگان پس از آنهاست.شیعه یا سنی،شرقی یا غربی،هر کس بخواهد درباره حوادث قرن اول و دوم کتابی بنویسد یا تحقیقی کند،باید به همین کتاب ها مراجعه کند،و این کاری است که نویسنده این کتاب کرده است.اگر مطلبی در کتابهای شرق شناسان دیده شود که در هیچیک از این سندها نیامده باشد باید آنرا نپذیرفت،و یا لا اقل در درستی آن تردید کرد،نه آنکه بگوئیم آنها مدارکی داشته اند که در اختیار ما نیست.کدام مدرک؟آنها این مدارک ها را از کجا آورده اند؟.نوشتن تاریخ صدور اسلام،چون تحقیق درباره تمدن سیا و حمیر و یا خواندن سنگ نبشته های عصر هخامنشی و یا پژوهش درباره تحقیقات علمی قرن نوزدهم و بیستم میلادی نیست که بگوئیم غربیان وسیله هائی در اختیار دارند که ما نداریم.اینگونه تصدیق های یک جانبه و تسلیم کورکورانه ناشی از عقده حقارت و یا بعهده گرفتن ماموریت و یا نداشتن فرصت تتبع و مراجعه به مدارک گوناگون است.

البته انکار نمی کنم که در مواردی روش غربیان در تحلیل مسائل تاریخی،دقیق تر از روش بعض مورخان گذشته مشرق زمین است.اما آنجا که اصل حادثه در سندهای دست اول بروشنی موجود باشد،اجتهاد برابر نص معنی نخواهد داشت. ما از بعضی شرق شناسان که بخود اجازه می دهند حقیقت را دگرگون کنند،یا آنرا چنان تفسیر کنند که با عقیده خودشان-یهودی یا ترسا-منطبق باشد گله ای نداریم.از آنان شکایتی نباید کرد چون معذورند.از دوستان تاریخ دان خود تعجب داریم که چگونه دربست تسلیم گفته ایشان می شوند،و آنچه را آنان مینویسند حقیقت مسلم و غیر قابل جرح می دانند،و چون خطاهای این پژوهندگان نشان داده می شود به عذر اینکه آنان بر ما حق استادی دارند،خطاها را نادیده می گیرند.نتیجه این بی همتی یا سهل انگاری یا ناآگاهی است که امروز بیشتر کرسی های تاریخ اسلام را شرق شناسان یهودی در تصرف دارند و آنچه می خواهند می نویسند و به زبانهای عربی و فارسی ترجمه می شود و مایه تحقیق تاریخ نویسان مسلمان می گردد.

گاه برادران ایرانی ما بخاطر حسن ظنی که به برادران عرب خود دارند،همین کتاب ها را بی هیچگونه اظهار نظر از عربی بفارسی بر می گردانند و این نوشته هاست که پایه معلومات گروهی می گردد که چنانکه باید از تاریخ صدر اسلام آگاهی ندارند:

«فاطمه چون زشت بود تا سن هفده سالگی-یا بیشتر-در خانه پدر ماند و کسی برای خواستگاری او نمی آمد.روزی که پدرش باو گفت علی تو را می خواهد،یکه خورد که مگر چنین چیزی ممکن است »پناه بر خدا،حقیقت پوشی،ستیزه جوئی و یا بد گوهری کار را بکجا می کشاند؟.

اینها دانشمندانی هستند که می خواهند حادثه های تاریخی را در پرتو دانش جدید تجزیه و تحلیل کنند،اما این دانش را چگونه و از کدام منبع اندوخته اند؟معلوم نیست!

اگر دختر پیغمبر سال پنجم بعثت متولد شده باشد بهنگام ازدواج نه یا دهساله بوده است و جای سخن نیست.و اگر پنج سال پیش از بعثت متولد شده و در هجده سالگی بخانه شوهر نرفته باشد،دلیل آنرا نوشتیم:وضع اجتماعی مسلمانان،بیم آزار و شکنجه،نابسامانی کارها، مهاجرت به حبشه،محاصره بنی هاشم از یکسو،حادثه هائی که در زندگی خصوصی او اثر می گذاشت چون مردن مادرش خدیجه و عموی پدرش ابو طالب از سوی دیگر،مجال چنین وصلتی را بدو نمی داد.

او نمی خواست پس از مرگ مادر،پدرش در خانه غمخواری نداشته باشد.در حالیکه دیدیم روایت های معتبری نیز تولد او را بسال پنجم بعثت نوشته بودند،و اگر چنین باشد داستان از بن درست نیست.و اگر از این روش بگذریم و شیوه مؤلف دانشمند!را پیش بگیریم،بخواهیم حادثه ها را برابر روشنائی تحقیق تازه،و از دید اجتماعی بنگریم،باز هم نتیجه آن نیست که شرق شناس دانشمند دریافته است.چرا؟چون:

عموم تاریخ نویسان و نویسندگان سیره،محمد (ص) را به زیبائی چهره و تناسب اندام ستوده اند.خدیجه را نیز تا آنجا که می دانیم زنی زیبا بوده است-طبیعی است که فرزندان پدر و مادر زیبا چهره نیکو صورت باشند.سه خواهر فاطمه (ع) ،زینب،رقیه و ام کلثوم بخانه شوهرانی جوان،مالدار و سرشناس رفتند.در آنروزگار پدر آنان ریاستی یا مالی نداشت که بگوئیم جوانان قریش دختران زشت چهره او را بخاطر مقام و یا مال پدرشان خواستگاری کردند.

چه شد که آن خواهران هر سه زیبا بودند و این یکی زشت.این امر هر چند محال نیست اما مدرک تاریخی می خواهد.دلیل شرق شناس محقق چیست؟

نویسندگان سیره عموما دختران هاشمی را تا نسل دوم و سوم بزیبائی چهره وصف کرده اند. هنگامی که حسن بن حسن نزد عموی خود حسین (ع) (سید الشهدا) برای خواستگاری یکی از دو دختر او رفت، حسین (ع) بدو گفت پسرم هر یک از دو دختر را می خواهی خواستگاری کن!حسن شرمگین خاموش ماند و پاسخ نداد.حسین (ع) گفت من فاطمه را برای تو انتخاب می کنم که به مادرم شبیه تر است ⁽¹⁰⁾ تا آنجا که می دانیم این فاطمه از زیبائی خاص برخوردار بوده است ⁽¹¹⁾ مفید نویسد:در زیبائی چنان بود که او را به حوری همانند می کردند ⁽¹²⁾.

حال کشف علمی این شرقشناس بزرگوار که می خواهد هر داستانی را با روشنائی علم بررسی کند بر اساس چه ماخذی است؟اجتهادی است مقابل نص؟یا تخلیطی در متن تاریخ؟به عمد یا از روی نقصان عربیت؟نمی دانم.اما از آنجا که دروغ گو کم حافظه است،نویسنده کتاب،رد پائی از جعل و افترا و یا اشتباه خود بجا می گذارد.او مدرک خود را نوشته بلاذری می شناساند که قاعدة کتاب معروف او انساب الاشراف است.این کتاب را من هم اکنون پیش چشم دارم:

پیغمبر به زهرا (ع) گفت تو زودتر از همه افراد خانواده من به من خواهی پیوست.فاطمه یکه خورده ⁽¹³⁾ پیغمبر فرمود نمی خواهی سیده زنان بهشت باشی؟زهرا (ع) تبسم کرد.نمی دانم شرقشناس متعهد در نتیجه تحقیق علمی،این دو روایت را بهم ریخته؟یا چنانکه نوشتم نقصان عربیت او موجب ارتکاب چنین اشتباهی گردیده،یا مانند بیشتر شرق شناسان امین، رسالتی خاص بعهده داشته است؟.بهر حال نتیجه یکی است و ما از این نمونه رعایت امانت ها در کتاب های آنان و یا شرقیان شرقشناس تر از غربیان فراوان می بینیم.

خوانندگانی که پدر در پدر با محبت خاندان پیغمبر (ص) زیسته اند و به سخنان دشمنان آنان و یا کج اندیشان در بحث های علمی،توجهی ندارند،ممکن است بر نویسنده خرده گیرند که این اندازه پی جوئی و مراجعه باسناد در این موضوع بخصوص چه لزومی دارد؟درست است. اینان محبت آل پیغمبر را با شیر اندرون برده و با جان به خدای بزرگ می سپارند.و گوش استماع به سخنان چنین محققانی ندارند و شاید هیچگاه نوشته های آنانرا نخوانند،اما نباید فراموش کرد که این کتاب و کتابهای دیگر از این نمونه که در سیرت خاندان پیغمبر نوشته می شود برای همگانست.

متاسفانه باید گفت،یا خوشبختانه،نمی دانم،صد سال یا بیشتر است که فرهنگ ما با فرهنگ مغرب زمین نزدیک شده و در مواردی بهم آمیخته است.چنانکه می دانیم سالهاست،هر یک یا هر دسته از شرق شناسان غرب،کار تحقیق و تتبع در رشته ای از فرهنگ اسلامی را بعهده گرفته و در این باره کتابها نوشته اند.استادان کرسی اسلام شناسی اروپا و امریکا سالی چند کتاب پیرامون اسلام و تمدن آن و شخصیت های بزرگ اسلامی می نویسند.در باره زندگانی رسول اکرم و بعض از امامان و نیز دختر پیغمبر کتاب ها منتشر شده و بعض این کتاب ها را بفارسی برگردانده اند و یا تنی چند مطالب آنرا اقتباس کرده اند.

ترجمه نوشته های لامنس،گلدزیهر،دورمنگام،لوئی ماسینیون،برناردلویس،پتروشوفسکی، ردینسن،گپب،و دهها شرق شناس دیگر را در کتابفروشی های تهران و شهرستان ها می توان خرید.

بیشتر اینان امانت علمی ندارند.دانشمندی چون بلاشر که سالها عمر خود را در برگرداندن قرآن بفرانسه و تحقیق درباره ترتیب نزول آیات صرف کرده است،در ترجمه خود از قرآن بی هیچ اظهار نظر دو آیه بسوره پنجاه و سوم می افزاید-همان دو آیه ای که داستان پردازان پایان قرن نخستین هجرت بر ساختند و دستاویز دشمنان اسلام شد و نگارنده سی سال پیش بنام افسانه غرانیق فصلی درباره آن نوشت.این سوء نیت را از بلاشر در این مورد،بر حسب تصادف یافتم،چند جای دیگر چنین کاری کرده؟خدا می داند.

از هم میهمان،کسانی را می بینیم که بگمان خود می خواهند اسلام را از دیدگاه علمی و فلسفی بشناسانند،اینان نوشته های این شرق شناسان و یا ایران شناسان را سند تحقیق خود قرار می دهند.نتیجه آن می شود که باتکاء ترجمه غلط فصل ابن حزم،علی بن ابی طالب (ع) سرمایه دار بزرگ عصر خویش معرفی میگردد.حال ابن حزم چگونه بدین کشف علمی موفق شده،نویسنده کتاب بدان اهمیتی نمی دهد.اما چندی بعد ممکن است نوشته این مؤلف پایه تحقیقات کسانی شود که نه از اسلام اطلاع درستی دارند و نه از عربیت.

من در عین حال که کوشش مترجمان محترم را در بر گرداندن این کتاب ها تقدیر می کنم،از آنان-اگر تعهدی نسبت به بعض مکتب ها ندارند-استدعا دارم رنج دیگری را نیز بر خود هموار کنند.مندرجات این کتابها را با مطالب کتاب های دست اول (تا آخر قرن پنجم هجری) مقایسه فرمایند.مبادا خدای نخواسته نادانسته موجب شوند،کسی یا کسانی از حقیقت بدور افتند.

بعض آثار این شرق شناسان به عربی ترجمه شده و چون ایرانیان به نویسندگان عرب حسن ظنی دارند آن ترجمه ها را در بست پذیرفته و بفارسی برگردانده اند.من کم و بیش از نقاط ضعف این ترجمه ها آگاه هستم.من نمی گویم همه این مؤلفان بد اندیش و یا دشمن اسلام اند.

ممکن است بخاطر درست ندانستن زبان عربی و یا دسترسی نداشتن به سندهای خالی از تعصب قضاوتی کرده باشند.اما با بعض آنان از نزدیک آشنا هستم و یا با ایشان در این باره گفتگو کرده ام و می دانم کینه ای از مسلمانان در دل دارند که هیچگاه آنرا فراموش نخواهند کرد.چرا سببش را باید از ایشان پرسید.

اسلام شناس دانشمندی را می شناسم که در کار خود بی همتا و یا کم نظیر است.گذشته از چند زبان اروپائی از عربیت بهره فراوان دارد.بنابر این باید از روح اسلام و مقررات این دین چنانکه هست مطلع باشد.او خوب می داند که فاتحان عرب همه از یکدست نبودند.بسیاری از آنان غم دین داشتند و اندکی غم دنیا.

بنیان گذار اسلام خود این دو دسته را خوب شناخته است چنانکه گوید:«آنکس که برای خدا بمیدان جهاد می رود اجر او با خداست و آنکس که دیده بمال دنیا دوخته جز آن نصیبی ندارد». ⁽¹⁴⁾

محتملا این شرق شناس محترم زودتر از من بدین حدیث برخورده است.اما او چون متعهد است کتاب خود را با این جمله آغاز می کند:«سرزمین غله خیز مصر بهترین انبار خواروبار بود، که می توانست شکم عرب های گرسنه را سیر سازد».من نمی گویم عمرو بن العاص برای رضای خدا و پیشرفت اسلام قدم در سرزمین مصر گذاشت.او مسلما اخلاصی را که عقبة بن نافع در فتح افریقا داشت نداشته است. (هر چند در اینجا هم نمی خواهم کاری را که عقبه در شمال افریقا کرد،از هر جهت درست بدانم) .

اما آن دسته از یاران مؤمن پیغمبر که در رکاب عمرو به وادی نیل قدم نهادند چسان؟آنها هم در پی سیر کردن شکم گرسنه خود بودند؟بیش از این گفتار را در این باره دراز نمی کنم.و از خداوند برای خود توفیق و برای اینان راهنمائی را مسالت دارم. چنانکه نوشتیم و آنچنانکه کتاب های محدثان و مؤرخان طبقه اول و سندهای اصلی شیعه و سنی به صراحت تمام نوشته اند،و آنچنانکه قرینه های خارجی نوشته این مورخان را تایید می کند،دختر پیغمبر خواستگارانی داشت،لیکن پدرش از میان همه پسر عموهای خود علی بن ابی طالب را برای شوهری او برگزید.و بدخترش گفت ترا به کسی بزنی می دهم که از همه نیکو خوی تر و در مسلمانی پیش قدم تر است. ⁽¹⁵⁾

ابن سعد نویسد:چون ابو بکر و عمر از پیغمبر پاسخ موافق نشنیدند علی را گفتند تو بخواستگاری او برو!و هم او نویسد:تنی چند از انصار علی را گفتند:فاطمه را خواستگاری کن! وی بخانه پیغمبر رفت و نزد او نشست،پیغمبر پرسید:

-پسر ابو طالب برای چه آمده است؟

-برای خواستگاری فاطمه!

مرحبا و اهلا!و جز این جمله چیزی نفرمود.

چون علی نزد آن چند تن آمد پرسیدند:

-چه شد؟

-در پاسخ من گفت،مرحبا و اهلا.

-همین جمله بس است.به تو اهل و رحب بخشید ⁽¹⁶⁾ گویا این اختصاص که نصیب علی (ع) گردید و امتیاز قبول که در خواستگاری فاطمه یافت بر تنی چند گران افتاده است.

مجلسی بنقل از عیون اخبار الرضا چنین نوشته است:

پیغمبر (ص) علی (ع) را گفت مردانی از قریش از من رنجیدند که چرا دخترم را بآنان ندادم. من در پاسخ آنان گفتم:این کار به اراده خدا بوده است.کسی جز علی شایستگی همسری فاطمه را نداشت ⁽¹⁷⁾ بعض روایت ها در خواستگاری دختر پیغمبر (ص) ،ام سلمه را نیز دخالت داده اند.علی بن عیسی اربلی در کشف الغمه بنقل از مناقب خوارزمی ضمن داستانی طولانی می گوید:ابو بکر و عمر چون در خواستگاری فاطمه (ع) پاسخ موافق نشنیدند،نزد علی رفتند و گفتند:

-چرا بخواستگاری فاطمه (ع) نمی روی.

-تنگدستی مانع چنین درخواستی از پیغمبر است.ابو بکر گفت:

-یا ابو الحسن دنیا و آنچه در آنست نزد خدا و رسول ارزش ندارد.

پس از این گفتگو علی شتر آبکش خود را بخانه برد و نعلین پوشید و نزد پیغمبر رفت.

در این وقت پیغمبر در خانه ام سلمه دختر ابی امیه مخزومی بود.علی در کوفت.ام سلمه گفت کیست؟پیغمبر گفت ام سلمه بر خیز و در را باز کن و بگو در آید.این مردی است که خدا و رسول را دوست دارد و آنان نیز او را دوست می دارند.ام سلمه گفت چنان برخاستم که نزدیک بود بر روی در افتم... ⁽¹⁸⁾

این روایت که حدیثی است مرفوع،یعنی سند آن متصل نیست،باحتمال قوی و بلکه مطمئنا بدین صورت درست نیست.زیرا ام سلمه که نام او هند و دختر ابو امیه حذیفة بن مغیرة بن عبد الله بن عمر از تیره بنی مخزوم است،پیش از آنکه بخانه پیغمبر آید زن ابو سلمة عبد الاسد بن هلال بن عبد الله بن عمرو بن مخزوم بود.

ابو سلمه و زنش از مهاجران حبشه اند؟ ⁽¹⁹⁾ که هنگام اقامت پیغمبر در مکه،بازگشتند ⁽²⁰⁾ ابو سلمه بمدینه هجرت کرد،در جنگ بدر حاضر بود ⁽²¹⁾ و در جنگ احد ابو اسامه جشمی تیری بدو افکند ⁽²²⁾ وی از این جنگ جان بدر برد و سی ماه پس از هجرت بفرماندهی سریه ای به و از غنائم بنی نضیر هم بهره برد ⁽²⁴⁾ سرانجام در جمادی الآخر سال چهارم هجری در گذشت و پیغمبر (ص) پس از گذشتن عده ام سلمه در شوال سال چهارم با او عروسی کرد ⁽²⁵⁾.البته ممکن است گفت:ام سلمه در زندگانی شوهرش،بخانه پیغمبر رفت و آمد داشته است اما ظاهر روایت چنانست که وی هنگام آمدن علی (ع) برای خواستگاری فاطمه،زن پیغمبر (ص) بوده است و این گفته درست نیست.باری مجلسی به نقل از امالی شیخ طوسی چنین نویسد:

علی (ع) گفت،ابو بکر و عمر نزد من آمدند و گفتند چرا فاطمه را از پیغمبر خواستگاری نمی کنی؟من نزد پیغمبر رفتم.چون مرا دید خندان شد.پرسید ابو الحسن،برای چه آمده ای؟ من پیوندم را با او،و سبقت خود را در اسلام،و جهادم را در راه دین بر شمردم.فرمود راست میگوئی!تو فاضلتر از آنی که بر می شماری!گفتم برای خواستگاری فاطمه آمده ام.گفت علی! پیش از تو کسانی بخواستگاری او آمده بودند اما دخترم نپذیرفت.بگذار ببینم وی چه می گوید.سپس به خانه رفت و بدخترش گفت علی تو را از من خواستگاری کرده است.تو پیوند او را با ما و پیشی او را در اسلام می دانی و از فضیلت او آگاهی.زهرا (ع) بی آنکه چهره خود را برگرداند خاموش ماند.پیغمبر چون آثار خشنودی در آن دید گفت الله اکبر.خاموشی او علامت رضای اوست ⁽²⁶⁾ شیخ طوسی در امالی آورده است که:چون پیغمبر به زناشوئی علی و فاطمه رضایت داد،فاطمه (ع) گریان شد پیغمبر گفت بخدا اگر در اهل بیت من بهتر از او کسی بود ترا بدو میدادم. ⁽²⁷⁾

و نیز مؤلف کشف الغمه و بنقل از او مجلسی نوشته است:علی (ع) به پیغمبر گفت:

-پدر و مادرم فدای تو باد تو میدانی که مرا در کودکی از پدرم ابو طالب و مادرم فاطمه بنت اسد گرفتی،و در سایه تربیت خود پروردی،و در این پرورش از پدر و مادر بر من مهربانتر بودی، و از سرگردانی و شک که پدران من دچار آن بودند رهانیدی.تو در دنیا و آخرت تنها مایه و اندوخته من هستی اکنون که خدا مرا به تو نیرومند ساخته است،می خواهم برای خود سامانی ترتیب دهم و زنی بگیرم.من برای خواستگاری فاطمه آمده ام.آیا دخترت را به من خواهی داد؟

ام سلمه گوید چهره رسول خدا از شادمانی بر افروخت و در روی علی خندید و گفت آیا چیزی داری که مهریه دخترم باشد علی گفت:حال من بر تو پنهان نیست.جز شمشیر و شتری آبکش چیزی ندارم.پیغمبر گفت:شمشیر را برای جهاد،و شتر را برای آب دادن خرما بنان خود و بارکشی در سفر می خواهی همان زره را مهر قرار می دهم ⁽²⁸⁾.ولی چنانکه نوشتیم اگر ام سلمه در این ماجرا حاضر بوده حضورش بر حسب اتفاق است چه او در این هنگام زن پیغمبر (ص) نبوده است.

زبیر بکار که کتاب او الموفقیات از مصادر قدیمی بشمار میرود از گفته علی (ع) چنین آورده است:

-نزد رسول خدا رفتم و در پیش روی او خاموش نشستم.چرا که حشمت و حرمت او را کسی نداشت.چون خاموشی مرا دید پرسید: -ابو الحسن! ⁽²⁹⁾ چه می خواهی؟من همچنان خاموش ماندم تا پیغمبر سه بار پرسش خود را مکرر فرمود سپس گفت:

-گویا فاطمه را می خواهی؟

-آری!

-آن زره که بتو دادم چه شد؟

-دارم!

-همان زره را کابین فاطمه قرار بده ⁽³⁰⁾

در بعض روایات ابن سعد،بجای زره پوست گوسفند و پیراهن یمانی فرسوده نوشته است.

و بعضی گویند که علی (ع) شتر خود را فروخت و بهای آنرا کابین قرار داد.بهای این زره یا رقم این کابین چه بوده است؟حمیری مؤلف قرب الاسناد آنرا سی درهم نوشته است ⁽³¹⁾ و دیگران تا چهار صد و هشتاد درهم نوشته اند.

ابن سعد در یکی از روایات خود بهای زره را چهار درهم ⁽³²⁾ نوشته است،که گمان دارم تصحیفی از چهار صد است.یعنی رقم اربعماة را اربع ضبط کرده است.و ابن قتیبه بهای زره را سیصد و بروایتی چهار صد و هشتاد درهم می نویسد ⁽³³⁾.

باری کابین دختر پیغمبر چهار صد درهم یا اندکی بیشتر و یا کمتر بود همین و همین،و بدین سادگی نیز پیوند برقرار گردید.پیوندی مقدس است که باید دو تن شریک غم و شادی زندگانی یکدیگر باشند. کالائی بفروش نمی رفت تا خریدار و فروشنده بر سر بهای آن با یکدیگر گفتگو کنند.زره،پوست گوسفند یا پیراهن یمانی هر چه بوده است،بفروش رسید و بهای آنرا نزد پیغمبر آوردند.رسول خدا بی آنکه آنرا بشمارد،اندکی از پول را به بلال داد و گفت با این پول برای دخترم بوی خوش بخر!سپس مانده را به ابو بکر داد و گفت با این پول آنچه را دخترم بدان نیازمند است آماده ساز.عمار یاسر و چند تن از یاران خود را با ابو بکر همراه کرد تا با صوابدید او جهاز زهرا را آماده سازند.فهرستی که شیخ طوسی برای جهاز نوشته چنین است:

پیراهنی به بهای هفت درهم.چارقدی به بهای چهار درهم.قطیفه مشکی بافت خیبر، خت خوابی بافته از برگ خرما.دو گستردنی (تشک) که رویهای آن کتان ستبر بود یکی را از لیف خرما و دیگری را از پشم گوسفند پر کرده بودند.چهار بالش از چرم طائف که از اذخر ⁽³⁴⁾ پر شده بود.پرده ای از پشم.یک تخته بوریای بافت هجر ⁽³⁵⁾ آسیای دستی.لگنی از مس،مشکی از چرم،قدحی چوبین،کاسه ای گود برای دوشیدن شیر در آن،مشکی برای آب،مطهره ای ⁽³⁶⁾ اندوده به زفت،سبوئی سبز،چند کوزه گلی. ⁽³⁷⁾

چون جهاز را نزد پیغمبر آوردند آنرا بررسی کرد و گفت:خدا به اهل بیت برکت دهد.

هنگام خواندن خطبه زناشوئی رسید.ابن شهر آشوب در مناقب و مجلسی در بحار و جمعی از علما و محدثان شیعه این خطبه را با عبارت های مختلف و بصورت های گوناگون نوشته اند. از میان آنها این صورت که بیشتر محدثان آنرا ضبط کرده اند،انتخاب شد.کسیکه تفصیل بیشتری بخواهد باید به بحار الانوار رجوع کند:

سپاس خدائی که او را به نعمتش ستایش کنند،و بقدرتش پرستش،حکومتش را گوش به فرمان اند،و از عقوبتش ترسان،و عطائی را که نزد اوست خواهان،و فرمان او در زمین و آسمان روان.

خدائی که آفریدگان را بقدرت خود بیافرید،و هر یک را تکلیفی فرمود که در خود او می دید و بر دین خود ارجمند ساخت،و به پیغمبرش محمد گرامی فرمود و بنواخت.خدای تعالی زناشوئی را پیوندی دیگر کرد و آنرا واجب فرمود.بدین پیوند،خویشاوندی را در هم پیوست،و این سنت را در گردن مردمان بست.چه می فرماید،«اوست که آفرید از آب بشری را،پس گردانیدش نسبی و پیوندی و پروردگار تو تواناست ». ⁽³⁸⁾ همانا خدای تعالی مرا فرموده است که فاطمه را بزنی به علی بدهم و من او را به چهار صد مثقال نقره بدو بزنی دادم.

-علی!راضی هستی.

-آری یا رسول الله.

چنانکه نوشتیم ابن شهر آشوب در مناقب ⁽³⁹⁾ خطبه را بدین عبارت آورده و مجلسی نیز آنرا بهمین صورت از کشف الغمه نقل کرده است ⁽⁴⁰⁾ و پس از آن یک سطر دیگر اضافه دارد.

اما ابن مردویه خطبه را با عبارت دیگر آورده است.آن خطبه و نیز خطبه ای را که علی (ع) در پذیرفتن این زناشوئی خوانده است در بحار و مناقب می توان دید. خطبه زناشوئی خوانده شد و زهرا (ع) از آن علی گردید.جهاز عروسی نیز بدان صورت که نوشتیم آماده گشت.اما مدتی طول کشید تا دختر پیغمبر از خانه پدر بخانه شوهر رفت.مجلسی در روایت خود این مدت را یکماه نوشته است در حالیکه بعضی آنرا تا یکسال و بیشتر هم نوشته اند.

باری جستجو و تحقیق در این جزئیات چندان مهم بنظر نمی رسد.یکماه یا یکسال یا هر مدت گذشت،سرانجام روزی عقیل بخانه پیغمبر رفت و از او خواست فاطمه را بخانه علی (ع) بفرستد.بعض زنان پیغمبر نیز با وی همداستان گشتند و سرانجام شبی عروس را با جمعی از زنان بخانه علی (ع) بردند.شاعران شیعی قرن اول و دوم هجری چون کمیت،سید اسماعیل حمیری و نیز دیک الجن که در آغاز قرن سوم هجری در گذشته است،در باب خواستگاری از دختر پیغمبر و زناشویی او با علی علیه السلام و عروسی و مقدار مهریه دختر پیغمبر قصیده های غرائی سروده اند که در کتاب های تذکره و ترجمه موجود است.

شبی که میخواستند عروس را بخانه شوی برند پیغمبر فرمود:

علی!عروسی بی مهمانی نمی شود.

سعد گفت:من گوسفندی دارم.دسته ای از انصار هم چند صاع ذرت فراهم آوردند.

زبیر بکار از طریق عبد الله بن ابی بکر از علی (ع) چنین آورده است ⁽⁴¹⁾:

چون خواستم با فاطمه (ع) عروسی کنم پیغمبر (ص) به من آوندی ⁽⁴²⁾ زرین داد و گفت به بهای این آوند برای مهمانی عروسی خود طعامی بخر.من نزد محمد بن مسلم از انصار رفتم و از او خواستم به بهای آن آوندی به من طعامی دهد.او هم پذیرفت سپس از من پرسید.

-کیستی؟

-علی بن ابی طالب.

-پسر عموی پیغمبر؟

-آری!

-این طعام را برای چه می خواهی؟

-برای مهمانی عروسی!

که را بزنی گرفته ای؟

دختر پیغمبر را!

این طعام و این آوند زرین از آن تو!

پیغمبر درباره زن و شوهر دعا کرد.خدایا این پیوند را بر این زن و شوهر مبارک گردان!خدایا فرزندان خوبی نصیب آنان فرما! ⁽⁴³⁾

ابن سعد در روایتی دیگر که سند آن باسماء بنت عمیس منتهی میشود نویسد:

علی زره خود را نزد یهودیی به گرو گذاشت و از او اندکی جو گرفت.و این بهترین مهمانی آن روزگار بود ⁽⁴⁴⁾.

ابن شهر آشوب از ابن بابویه چنین روایت کرده است:

پیغمبر دختران عبد المطلب و زنان مهاجر و انصار را فرموده تا همراه فاطمه بخانه علی (ع) روند و در راه شادمانی نمایند.شعرهائی که نماینده این شادی است بخوانند،لیکن سخنانی نباشد که خدا را خوش نیاید.آنان فاطمه را بر استری که شهباء نام داشت (یا بر شتری) نشاندند.سلمان فارسی زمام دار استر بود.حمزه و عقیل و جعفر!و دیگر بنی هاشم در پس آن می رفتند.زنان پیغمبر پیشاپیش عروس بودند و چنین می خواندند.

ام سلمه:

بروید ای هووهای ⁽⁴⁵⁾ من بیاری خدای متعال و سپاس گوئید خدا را در هر حال و بیاد آرید که خدای بزرگ بر ما منت نهاد و از بلاها و آفت ها نجات داد کافر بودیم راهنمائیمان نمودشفرسوده بودیم توانامان فرمود و بروید! همراه بهترین زنان. که فدای او باد همه خویشان و کسان ای دختر آنکه خدای جهان برتری داد او را بر دیگران! به پیغمبری و وحی از آسمان! ⁽⁴⁶⁾

و عایشه می گفت:

ای زنان!خود را پوشیده بدارید! و جز سخنان نیکو بر زبان میارید! بزبان آرید نام پروردگار جهان که به دین خود،گرامی داشت ما را و همه بندگان سپاس خدای بخشنده را پروردگار بزرگ و تواننده را ببرید این دختر را که خدایش کرده محبوب! بداشتن شوی پاکیزه و خوب ⁽⁴⁷⁾

و حفصه می سرود:

تو فاطمه!ای بهترین زنان. که رخساری داری چون ماه تابان خدایت برتری داد بر جهانیان با پدری که مخصوص ساخت او را بآیت های قرآن شوی تو ساخت راد مردی را جوان علی که بهتر است از همگان هووهای من ببرید.او را که بزرگوار است و از خاندان بزرگان ⁽⁴⁸⁾

معاذة مادر سعد بن معاذ میگفت:

سخنی جز آنکه باید نمی گویم! و بجز راه نکوئی نمی پویم! محمد بهترین مردمانست! و از لاف و خودپسندی در امانست آموخت ما را راه رستگاری پاداش بادش از لطف باری براه افتید با دخت پیغمبر! پیغمبر کز شرف دارد افسر خداوند بزرگی و جلال که نه همتا دارد نه همال ⁽⁴⁹⁾

و زنان بیت نخستین هر رجز را تکرار می کردند.چنانکه نوشته شد این روایت را بدین صورت از مناقب ابن شهر-آشوب آوردم و او سند خود را کتاب مولد فاطمه و روایت ابن بابویه که از بزرگان علمای امامیه است معرفی میکند.

اما پذیرفتن داستان بدین صورت دشوار است.

نخست چیزی که ما را دچار تردید می سازد اینست که میگوید:زنان پیغمبر پیشاپیش استر فاطمه راه می رفتند.این مؤلف خود عروسی زهرا (ع) را در ذو الحجه سال دوم هجرت نوشته است ⁽⁵⁰⁾ در حالیکه چنانکه نوشتم ام سلمه سال چهارم و حفصه پس از جنگ بدر بخانه پیغمبر آمدند ⁽⁵¹⁾.و در سال عروسی زهرا چنانکه قبلا هم نوشتیم تنها سوده و عایشه در خانه پیغمبر بسر می بردند دیگر آنکه در رجز عایشه می بینیم که به هووهای خود می گوید خود را به سر بندها بپوشید.

دستور پوشیدن جلباب به زنان پیغمبر (ص) ،ضمن سوره احزاب است ⁽⁵²⁾ و این سوره چنانکه می دانیم سال پنجم هجرت نازل شده است.

دیگر آنکه جزء مشایعت کنندگان جعفر را می نویسد و جعفر در این تاریخ در حبشه بوده است.در این باره در صفحات آینده توضیح بیشتری داده خواهد شد.

پی نوشتها:

1.احزاب:21.

2.دسته اعزامی بجنگ که پیغمبر شخصا در آن دسته شرکت نداشت.

3.بلاذری.انساب الاشراف ص 407.

4.همان کتاب ص 409.

5.انساب الاشراف ص 219 و رجوع شود به الاصابه ج 2 ص 10.

6.انساب الاشراف ص 397.

7.ابن سعد طبقات ج 8 ص 11.

8.سنن ج 6 ص 62.فاطمة الزهراء ص 25 ج 2.

9.ج 2 ص 31.

10.مقاتل الطالبین ص 180 و ر.ک 1 غانی:ج 1 ص 142 و ارشاد مفید ج 2 ص 22 و نسب قریش ص 51.

11.ر ک نسب قریش ص 51.

12.ارشاد ص 22 ج 2.

13.انساب الاشراف ص 405 (فوجمت) .

14.بخاری-ج 1 ص 22.

15.الریاض النضرة ج 2 ص 182.الغدیر ج 3 ص 20 و رجوع کنید به فصل «گزیده ای از شعرای عربی ».

16.الطبقات الکبری ج 8 ص 12،و نگاه کنید به الصواعق المحرقه ص 162 و رجوع به انساب الاشراف ص 402 شود.

17.بحار ص 92 و رجوع کنید به فصل «گزیده ای از شعرای عربی ».

18.کشف الغمة ج 1 ص 354 و نگاه کنید به بحار ص 125-126 و نیز رجوع شود به ناسخ التواریخ ص 38 به بعد.

19.انساب الاشراف ص 429.

20.ابن هشام ج 2 ص 390.

21.مغازی واقدی ص 155.

22.انساب الاشراف ص 429.

23.واقدی ص 340.

24.واقدی ص 380.

25.انساب الاشراف ص 429 و طبقات ج 8 ص 6.

26.بحار ص 93.

27.امالی ج 1 ص 39.

28.کشف الغمة ج 1 ص 355.بحار ج 43 ص 126.

29.این تعبیر (ابو الحسن) در بعض روایات دیگر نیز دیده می شود معمولا کنیه از نام نخستین فرزند گرفته می شود (هر چند شرط اساسی نیست) و ممکن است علی (ع) هنگام روایت بجای نام خویش کنیه را آورده باشد و یا راویان چنین تعبیری کرده اند.

30.الاخبار الموفقیات ص 375 و رجوع کنید به کشف الغمة ج 1 ص 348 و بحار ج 43 ص 119.

31.بحار ج 43 ص 105.

32.ابن سعد طبقات ج 8 ص 12.

33.عیون الاخبار ج 4 ص 70.

34.کاه مکی.گیاه بوریا.گیاهی است با برگ ریز که برگ آن خاصیت داروئی نیز دارد.

35.گویا مقصود از این هجر،مرکز بحرین است.نیز هجر،دهی بوده است نزدیک مدینه.

36.ابریق.آبدستان.آنچه بدان طهارت کنند.

37.امالی ج 1 ص 39.

38.الحمد لله المحمود بنعمته.المعبود بقدرته.المطاع فی سلطانه،المرهوب من عذابه المرغوب الیه فیما عنده.النافذ امره فی ارضه و سمائه.الذی خلق الخلق بقدرته.و میزهم باحکامه و اعزهم بدینه.و اکرمهم بنبیه محمد.ثم ان الله جعل المصاهرة نسبا لا حقا و امرا مفترضا.و شبح بها الارحام و الزمها الانام.فقال تبارک اسمه و تعالی جده «و هو الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا. (الفرقان:56) .

39.ج 3 ص 350.

40.بحار ج 43 ص 119.

41.الاخبار الموفقیات ص 376.

42.کلمه ای که آنرا آوند ترجمه کرده ام در عبارت زبیر (مصر) است.مصر آوند و پرده هر دو معنی می دهد.بهر حال هر چه بوده بهائی چندان نداشته است.آنچه نوشتم ترجمه عبارت زبیر بکار بود که کتاب او از سندهای دست اول است اما

چگونه می توان پذیرفت که در شهر کوچک مدینه،آنهم در سال دوم هجرت و پس از جنگ بدر علی (ع) چنان ناشناسا باشد که کاسبکاری انصاری از او بپرسید کیستی.هر چند محال نیست.اما بعید بنظر می رسد!

43.رک مناقب ج 3 ص 351.

44.طبقات ج 8 ص 14.باید توجه داشت که اسماء بنت عمیس چنانکه خواهیم نوشت در این هنگام با شوهر خود جعفر بن ابی طالب در حبشه بوده است.

45.جاره بمعنی و سنی (هوو) و همسایه هر دو آمده است بقرینه مقامی آنرا بمعنی اول گرفته ام.

46.سرن بعون الله یا جاراتی و اشکرنه فی کل حالات و اذ کرن ما انعم رب العلی من کشف مکروه و آفات فقد هدانا بعد کفر و قد انعشنا رب السماوات و سرن مع خیر نساء الوری تفدی بعمات و خالات یا بنت من فضله ذو العلی بالوحی منه و الرسالات

47.عایشه: یا نسوة استرن بالمعاجر و اذکرن ما یحسن فی المحاضر و اذکرن رب الناس اذ خصنا بدینه مع کل عبد شاکر فالحمد الله علی افضاله و الشکر لله العزیز القادر سرن بها فالله اعطی ذکرها و خصها منه بطهر طاهر

48. فاطمة خیر نساء البشر و من لها وجه کوجه القمر فضلک الله علی کل الوری بفضل من خص بآی الزمر زوجک الله فتی فاضلا اعنی علیا خیر من فی الحضیر فسرن جاراتی بها انها کریمة بنت عظیم الخطر

50.ج 3 ص 357.

51.خنیس بن حذاقه شوی حفصه،پس از جنگ بدر مرد.

52.آیه 59 سوره احزاب.