ام کلثوم صغری دومین دختر امیر المؤمنین علیه السلام از فاطمه (ع) است.در اینکه علی علیه السلام از فاطمه صاحب دو دختر بوده است،بین مورخان و تذکره نویسان اختلافی دیده نمی شود.طبری آنجا که فرزندان امام را بر می شمارد نویسد:و زینب کبری و ام کلثوم کبری (1) و آنجا که فرزندان آنحضرت را از زنان دیگر جز فاطمه (ع) نام می برد گوید از آنهاست زینب صغری و ام کلثوم صغری (2) و مفید گوید فرزندان امیر المؤمنین از دختر و پسر بیست و شش فرزنداند:حسن و حسین و زینب کبری و زینب صغری که کنیه او ام کلثوم است مادر اینان فاطمه بتول...است (3).
تنها خلاف آنان در این است که ام کلثوم کنیه دومین دختر علی (ع) است و یا نام اوست. بیشتر تاریخ نویسان نام او را ام کلثوم نوشته اند.
ام کلثوم پس از سال هشتم هجری متولد شد و سال هفدهم به عمر بن الخطاب شوهر کرد و چون عمر کشته شد نخست عون و پس از مرگ او برادرش محمد بن جعفر بن ابی طالب او را بزنی گرفت.بیشتر تذکره نویسان نوشته اند ام کلثوم پس از مرگ و یا کشته شدن محمد (4) شوهری اختیار نکرد،اما ابن حزم نویسد:عبد الله بن جعفر بن ابی طالب پس از طلاق زینب (ع) او را بزنی گرفت (5).
عموم تذکره نویسان و مورخان نوشته اند،ام کلثوم از عمر دارای پسری بنام زید بوده است، تنها ابن حجر با اینکه خود بدین موضوع تصریح کرده است (6) در جای دیگر نویسد:زید بن عمر بن خطاب خواهر عبد الله مادر آنان ام کلثوم دختر جرول است که نزول آیه «لا تمسکوا بعصم الکوافر» (7) میان آنان جدائی انداخت (8) این گفته مسلما اشتباه است.چه اولا زید چنانکه خود او و دیگران نوشته اند فرزندم ام کلثوم دختر علی (ع) است و دیگر اینکه مادر عبد الله زینب دختر مظعون بن حبیب است (8) و الله اعلم) .
ام کلثوم در چه سالی زندگانی را بدرود گفته،معلوم نیست.احمد بن ابی طاهر طیفوری متوفای سال 280 و نویسنده کتاب بلاغات النساء روایتی از امام صادق (ع) و آن بزرگوار به نقل از پدران خود نوشته است که ام کلثوم در بازار کوفه مردمان را اشارت کرد تا خاموش شدند و سپس خطبه ای با چنان بلاغت خواند که گوئی علی بن ابی طالب است سخن عمر رضا کحاله در اعلام النساء (10) آن خطبه را بنقل از احمد بن ابی طاهر آورده است.
اما این روایت را بدین صورت نمی توان پذیرفت چه مورخان و تذکره نویسان هر دو فرقه نوشته اند ام کلثوم و فرزندش زید در یک روز در مدینه در گذشتند.و درباره مرگ زید نوشته اند.شبی بین بنی جهم جنگی در گرفت.زید داخل معرکه شد تا نزاع را بر طرف سازد لیکن در تاریکی ضربتی خورد که بر اثر آن در گذشت.
و عبد الله بن عامر بن سعید در باره او گفته است:
ان عدیا لیلة البقیع یفرجوا عن رجل ضریع مقابل فی الحسب الرفیع ادرکه شؤم بنی مطیع (11)
زید و مادرش با یکدیگر مردند و مردم ندانستند کدامیک زودتر مرده و بدین جهت هیچیک از دیگری ارث نبرد (12).
ابن سعد نوشته است:زید و مادرش ام کلثوم هر دو در یک روز مردند و عبد الله بن عمر بر آنان دو نماز خواند و در روایت دیگر که از عمار بن ابی عمار مولای بنی هاشم آورده است (13) گوید سعید بن عاص که در این وقت امیر مدینه بود بر آن دو نماز خواند (14) سعید بن عاص در سالهای چهل و یک تا پنجاه و شش در مدینه حکومت داشته است (15) اگر این روایت بالا را درست بدانیم،مرگ ام کلثوم پس از بازگشت او از کوفه بمدینه و بین سالهای چهل و دو تا پنجاه و شش است و چون در روایتی دیگر نویسد:حسن و حسین دنبال جنازه او بودند پس مرگ او دیرتر از سال پنجاهم که سال شهادت امام حسن علیه السلام است نیست و بین سالهای چهل و دو تا پنجاه محدود می شود.
پی نوشتها:
1.ج 6 ص 347.
2.همان کتاب ص 3472-3473.
3.ارشاد ص 355 ج 1.
4.هر دو صورت را نوشته اند.رجوع شود به مقاتل الطالبین ص 21 و قاموس الرجال ص 96 ج 8.
5.جمهرة انساب العرب ص 36.
6.الاصابه ص 275-276 ج 8.
7.سوره ممتحنه آیه 20.
8.ابن سعد ص 5.ج 4.
9.بلاغات النساء.
10.ص 259 ج 4.
11.شومی بنی مطیع سبب شد که مردی والا تبار در شب رزم بخاک و خون بغلطد.
12.نسب قریش ص 352-353 و رجوع به جمهره انساب العرب ص 38 و 158 شود.
13.روایتی که شیخ طوسی در خلاف ص 266 ج 1 از عمار یاسر در این باره آورده ابی عمار را باشتباه همان است که ابن سعد نوشته است و در سندی که شیخ در دست داشته عمار بن یاسر نوشته اند.
14.طبقات ج 8 ص 340.
15.معجم الانساب ج 1 ص 35.
