اینک پس از بررسی اجمالی ادوار دهگانه حوزه مدینه منوره در عصر رسالت و امامت، مشاهیر دانش پژوهان و محدثان و مفسران این حوزه از حوزه های علمیه شیعه که بار علمی بسیار عظیمی را در این دوره های پر مخاطره بر دوش کشیده و دانشگاه علمی شیعه را فروغ بخشیده اند، به اختصار معرفی می گردند:
آل ابی رافع
این خاندان از برترین خانواده های شیعه و از متقدم ترین اسلام آورندگان به دین مبین هستند. ابو رافع در مکه اسلام آورد و دوباره هجرت نمود، باری با جعفر بن ابی طالب (ع) به حبشه و دیگر بار با رسول خدا (ص) به مدینه. وی از جمله کسانی است که به هر دو قبله نماز گزارده است. بعد از رسول خدا (ص) ملازم حضرت علی (ع) بود و با آن حضرت به کوفه رفت و خزانه دار امام در کوفه گردید و پس از شهادت امام با حضرت امام حسن (ع) به مدینه بازگشت. وی از نخستین دانشمندان شیعه محسوب می گردد. کتاب «السنن و الاحکام و القضایا» از تصنیفات اوست که روایات آن را از حضرت علی (ع) نقل نموده است. «عبید الله » و «علی » نیز از فرزندان او و از اصحاب حضرت علی (ع) و کاتبین ایشان به شمار می روند. کتاب «قضایا امیر المؤمنین (ع)» از تصنیفات عبید الله است. «علی ابن ابی رافع » نیز کتابهای بسیاری در فنون فقه نگاشته که می شود کتابهای وی در «وضو» و «صلاة » را نام برد. همچنین عبید الله بن علی بن ابی رافع و عون بن عبید الله بن ابی رافع و محمد بن عبید الله بن ابی رافع از راویان احادیث حضرت علی (ع) می باشند.
آل ابی شعبة
آل شیعة از بهترین و موثق ترین خاندان شیعه هستند که احادیث اهل بیت (ع) را نقل نموده اند. «ابو شعبه » از اصحاب امام حسن و امام حسین (ع) است و «علی » و «عمر» فرزندان اویند.
«عبید الله » ، «محمد» ، «عمران » و «عبد الاعلی » که از فرزندان «علی » می باشند همگی از اصحاب امام صادق (ع) هستند.
«یحیی بن عمران » از اصحاب امام صادق و امام کاظم ( علیهما السلام) است و «احمد بن عمر بن ابی شعبه » از اصحاب امام کاظم و امام رضا ( علیهما السلام) . افراد دیگری نیز در این خاندان می باشند که از اصحاب ائمه (ع) و مصنفان کتب حدیث شناخته می شوند.
آل اعین
این خاندان از بزرگان شعبه می باشند که احادیث اهل بیت (ع) را روایت نموده اند و برخی از آنان در فقه به مدارج عالی نایل شده اند. اوایل این خاندان امام سجاد، امام باقر و امام صادق ( علیهم السلام) را درک نموده اند و تا غیبت کبری باقی بودند و دانشمندانی در فقه و حدیث و قرائت و ادب اسلامی به جهان شیعه ارزانی داشته اند.
«حمران »، «زرارة » ، «عبد الملک » و «بکیر» فرزندان «اعین » هستند که هر یک فرزندانی هم داشته و از امامان شیعه به نقل حدیث پرداخته اند.
آل ابی صفیة
«ابو حمزة ثمالی، ثابت بن دینار» بزرگ خاندان آل ابی صفیة است و «محمد» «علی » و «حسین » پسران وی می باشند که از ثقات شناخته می شوند.
ابو حمزه ثمالی در پیشگاه ائمه مقامی والا داشت و موفق به ملاقات امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم ( علیهم السلام) گردید. ابن ندیم کتاب تفسیری را به وی نسبت می دهد.
فضل بن شاذان گوید: امام رضا (ع) می فرمود:
«ابو حمزه ثمالی در زمان خویش بسان سلمان فارسی در عصر خود بود و چهار تن از اهل بیت را خدمت نموده است: «علی بن الحسین » (ع)، «محمد بن علی » (ع)، «جعفر بن محمد» (ع) و «زمانی چند از عصر امام موسی کاظم (ع)».
آل ابی اراکة
اسم او «میمون الکندی » است و «بشیر» و «شجرة » فرزندان اویند. «اسحاق بن بشیر» ، «علی بن شجرة » و «حسن بن شجرة » نیز از این خاندان هستند که از ائمه تعلیم دیده و روایت نقل نموده اند.
آل ابی الجعد
سالم، عبید و زیاد پسران ابی الجعد و از اصحاب امیر المؤمنین (ع) هستند.
آل ابی الجهم
از خاندان قابوس بن نعمان بن منذر خانواده بزرگی در کوفه است که «سعید بن الجهم » از آنهاست. «حسین بن سعید» ، «منذر بن سعید» ، «محمد بن المنذر بن سعید» و «منذر بن محمد بن منذر ابن سعید» نیز از همین خاندان هستند.
سعید بن ابی الجهم از ثقات حدیث است که بیشتر از ابان بن تغلب و حضرت صادق و کاظم (ع) روایت نقل کرده است. وی کتابی در انواع بابهای فقه و در قضایا و سنن نگاشته است.
نصیر بن قابوس و نعیم قابوسی نیز از این خاندان هستند. نصر بن قابوس از امام صادق، امام کاظم و امام رضا ( علیهم السلام) حدیث نقل نموده است.
آل ابی سارة
«حسن بن ابی سارة » و برادرش «مسلم » و فرزندش «محمد بن حسن » و برادرزاده گانش «عمرو بن مسلم » و «معاذ بن مسلم » و «حسین بن معاذ» از این خاندان هستند. «محمد بن حسن بن ابی سارة » از اصحاب امام صادق و امام باقر ( علیهما السلام) است.
بنو الیاس البجلی الکوفی
ابو الیاس از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) است و کتابی نیز تالیف کرده است. فرزندش الیاس بن عمرو نیز از مشایخ اصحاب امام صادق (ع) و دارای کتاب حدیث است.
بنو عبد ربه
«شهاب » ، «وهب » ، «عبد الرحیم » ، «عبد الخالق » و «اسماعیل بن عبد الخالق » از این خاندان شیعه می باشند که از امام باقر و امام صادق - علیهما السلام - حدیث نقل کرده اند.
اسماعیل بن عبد الخالق از بزرگان حدیث و فقهای شیعه امامیه است که کتابی دارد که جمعی از آن روایت کرده اند.
بنو سوقة
«سوقه » و فرزندانش «حفص » ، «زیاد» و «محمد» از ثقات می باشند که از امام سجاد، امام باقر و امام صادق (ع) نقل حدیث کرده اند.
جابر بن عبد الله بن عمرو الانصاری وی از شیعیان امیر المؤمنین علی (ع) است که در طبقه اول روات حدیث جای گرفته و از کسانی است که «صحیفه فاطمه (ع)» را که در آن نام ائمه اثنی عشر برده شده، روایت نموده است. جابر بن عبد الله انصاری از اصحاب امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر ( علیهم السلام) بوده و نخستین کسی است که به زیارت مرقد امام حسین (ع) رفته است.
جندب بن جنادة، ابوذر الغفاری
وی چهارمین مسلمان و خادم رسول اکرم (ص) و از بزرگان صحابه است که در اثر خشم عثمان به «ربذه » تبعید شد و در آنجا به لقای حق شتافت.
حذیفة بن الیمان
وی از اصحاب رسول اکرم (ص) و صاحب سر آن حضرت و از چهار بزرگ مرد شناخته شده (1) و از جمله کسانی است که بر حضرت فاطمه (س) نماز گزارده اند. (2)
خالد بن زید بن کلیب (ابو ایوب انصاری)
وی از بزرگان صحابه است که حضرت رسول اکرم (ص) وقتی به مدینه قدم نهادند در خانه ایشان سکنی گزیدند. او پس از پیامبر از اصحاب امیر المؤمنین (ع) به شمار آمد.
خالد بن سعید بن العاص
وی از کسانی است که در گرایش به دین اسلام بر دیگران پیشی گرفتند و ولایت حضرت علی (ع) را پذیرفتند. او به همراه مهاجران به حبشه هجرت کرد و در جنگهای صدر اسلام شرکت جست و پس از رسول خدا (ص) از جمله دوازده نفری بود که کار ابوبکر را ناپسند شمرد و مردم را به رهبری معصوم (ع) دعوت کرد.
خباب بن الارت تمیمی
وی از اصحاب رسول اکرم (ص) و علی (ع) است که بعد از پیامبر در کوفه سکونت گزید و در سال 37 هجری به دیار باقی شتافت.
خزیمة ذو الشهادتین
وی از بزرگان اصحاب پیامبر خدا (ص) و حضرت علی (ع) است که در جنگ صفین بعد از عمار به شهادت رسیده است. علت نامگذاری خزیمة به «ذو الشهادتین » این است که روزی پیامبر از بیابانگردی اسبی خرید. وی گفت: کسی نیست که بر این خرید شهادت دهد. خزیمه شهادت داد و پیامبر سخن او را تصدیق نمود. و به جای دو شهادت پذیرفت. آن گاه رو به خزیمه کرده، فرمود: چگونه به چیزی شهادت دادی که در آنجا حاضر نبودی؟ خزیمه گفت: ای رسول خدا من شما را به اخبار آسمانی تصدیق کردم نه به خبرهای زمینی. (3)
عمار بن یاسر
ابو یقظان از اصحاب پیامبر (ص) و از نخستین ایمان آورندگان به وی است. پدر و مادرش را قریش به جهت سب نکردن رسول خدا (ص) به شهادت رساندند و عمار جانش را نجات داد و دوبار هجرت نمود. پس از رحلت پیامبر از اصحاب حضرت علی (ع) گردید و در رکاب آن حضرت در جنگ صفین شربت شهادت نوشید و سخن رسول اعظم الهی (ص) تفسیر گشت که «عمار را گروهی یاغی (سرکش) خواهند کشت.»
پی نوشت ها:
1. سید تفرشی در نقد الرجال در شرح حال جندب بن جنادة ابی ذر گوید: «چهار بزرگ مرد، سلمان و مقداد و ابوذر و حذیفه . . . رضی الله عنهم هستند» .
2. رجال السید بحر العلوم، ج 2 ص 168، الدرجات الرفیعة، ص 385.
3. رجال السید بحر العلوم، ج 2، ص 345، طبقات ابن سعد الکبری، ج 2، ص 379.
