جمهوری اسلامی، 13/9/79
چکیده: در این مقاله بعد از تبیین ضرورت و مفهوم کنترل و نظارت به موانع و مراحل و آثار کنترل و نظارت پرداخته شده و نظارت از دیدگاه امام علی علیه السلام مورد بررسی قرار گرفته است و اهمیت مسائلی چون ارزشیابی، نظام تشویق و تنبیه، اهداف نظارت و کنترل و برخی وظایف کارگزارانه در رفتار با مردم از دیدگاه امام علی علیه السلام تبیین شده است. بازرسی و نظارت برای سالم ماندن نظام از مهمترین امور در هر سازمانی است. سازمان برای بقای خود باید از تغییرات محیطی آگاه شود و هماهنگی های لازم را با آنها به عمل آورد. وسیله این آگاهی کنترل است.
مفهوم کنترل و نظارت
کنترل و نظارت فعالیتی است که ضمن آن عملیات پیش بینی شده با عملیات انجام شده مقایسه می شوند و در صورت وجود اختلاف و انحراف بین آنچه باید باشد و آنچه هست، به رفع و اصلاح آنها اقدام می شود. نظارت و کنترل همواره همراه هم مورد بررسی قرار گرفته اند. در نظام مدیریتی اسلام کنترل و نظارت محدود به مدیر نمی شود، بلکه بخش عمده ای را به ایمان و وجدان مردم واگذار می نمایند.
مراجع کنترل و نظارت از دیدگاه مدیریت اسلامی
1. خدا; 2. وجدان; 3. نظارت همگانی مردم; 4. مدیر. حضرت علی علیه السلام در بسیاری از نامه های خویش خطاب به فرمانداران خود می فرماید: «حساب خود را برای من بفرست و بدان که حسابرسی خداوند مهمتر از حسابرسی مردم است.»
مراحل اساسی کنترل در سازمان
1. تعیین هدف و انتخاب موازینی برای ارزشیابی نتایج عملیات
2. مقایسه نتایج عملیات انجام یافته با هدفها و موازین پیش بینی شده
3. اقدام به منظور جلوگیری از وقوع یا تکرار انحرافات.
آثار نظارت و کنترل
1. ارتقای عملکرد کارکنان; 2. بهبود کیفیت کار و خدمات; 3. کاهش تخلفات; 4. جلوگیری از سوءاستفاده های مالی.
نظارت و کنترل از دیدگاه امام علی علیه السلام
شیوه نظارتی که امام علی علیه السلام به آن فرمان می دهد شیوه ای غیرمستقیم و غیرعلنی و مخفی است: «چشمهای [ مخفی] بر کارگزاران و کارکنان بگمار، اعمال آنان را زیر نظر داشته باش و بازرسان و مراقبان صادق و باوفا برای آنان معین کن ».
ویژگی های شیوه مخفی: 1. نقشی پیشگیری کننده از خلاف دارد; 2. گزارش کنندگان در محذورهای شیوه مستقیم نیستند; 3. امکان مخفی کردن امور و ظاهرسازی وجود ندارد; 4. به سرعت می توان جلوی کجی را گرفت.
راه و رسم امیر مؤمنان علیه السلام
امیرمؤمنان در حسابرسی پس از مراقبت و بازرسی هیچ گونه ملاحظه ای روا نمی داشت. وی در نامه ای به عثمان بن حنیف که در یک میهمانی شرکت کرده بود نوشت آنچه در آن میهمانی خورده آیا حلال بوده یا شبهه ناک و اینکه به پیشوای خود تاسی کند و مراقب زندگی و رفتار خود باشد.
ارزش یابی
ارزشیابی کارگزارانه و فرق گذاشتن میان نیک کرداران و بدکرداران از امور مهم در یک نظام اداری است. حضرت علی علیه السلام در عهدنامه ای به مالک اشتر نوشت: «مبادا که نکوکار و بدکردار در نزدت یکسان باشند، که آن رغبت نکوکار را به نیکی کم کند و بدکردار را به بدی وادار نماید.»
و امیر مؤمنان علیه السلام به مالک اشتر سفارش می کند در ارزشیابی خود معیارش عملکرد اشخاص باشد، نه حسب و نسب: «مبادا بزرگی کسی موجب شود که رنج اندک او را بزرگ شماری و مبادا پایینی رتبه کسی سبب شود که کوشش سترگ وی را خوار به حساب آری ».
از دیگر معیارهای مهم در ارزشیابی مدیران و مسؤولان، نظرخواهی از مردم و افراد تحت سرپرستی آنان است و امیر مؤمنان علیه السلام این معیار را در نظر داشتند، چنان چه وقتی دهقانان فارس و بحرین که غیرمسلمان بودند از رفتار و نوع سرپرستی عمرو بن سلمه ارحبی شکوه کردند، آن حضرت براساس نظر و قضاوت ایشان به کارگزار خویش توصیه هایی نمود.
تشویق و تنبیه، قدردانی و مجازات
از مهمترین مختصات یک نظام اداری سامان داشتن نظام تشویق و تنبیه است و امیر مؤمنان در این رابطه به مالک اشتر می فرماید که رنج کسانی را که کوشش کرده اند بر زبان آرد; چراکه این امر دلیران را بیشتر برمی انگیزاند و از کارماندگان را به کوشش مایل می گرداند و لذا خود حضرت، بنابر نقل ابن ابی الحدید معتزلی، پس از فراغت از جنگ جمل از انصار قدردانی فرمودند.
هدف نظارت و کنترل از دیدگاه امیر مؤمنان علی علیه السلام
1. زدودن بدی ها و رشد دادن خوبی ها «به وسیله خوبی با بدی بستیزید»، «گنه کار را به وسیله پاداش دادن به نیکوکار تنبیه کن »; 2. بهبود رفتار کارگزاران و کارکنان; 3. ارتقای بینش کارگزاران نسبت به کارگزاری. (اینکه کارگزاران مسؤولیت و مدیریت خود را طعمه و شکاری به چنگ آمده ندانند); 4. دقت و سرعت در کار.
برخی وظایف کارگزاران در رفتار با مردمان
1. خود را به واقع خدمتگزار مردم دانستن; 2. مدارا با مردم; 3. پذیرا بودن در شنیدن انتقاد; 4. پرهیز از رفتار خلاف کرامت و حرمت; 5 . پرحوصله بودن و پرهیز از تاخیر در انجام امور; 6. رعایت حقوق ارباب رجوع و پاسداری از عدالت; 7. رعایت مساوات و پرهیز از خلافکاری.
