تربیت ذهن مولد؛ وجه ممیز اثرگذاری استاد مطهری بر مخاطب

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) تعابیر بلند امام خمینی(ره) در خصوص ارزش آثار شهید مطهری هنوز از ذهن اسلام‌ پژوهانی که با آثار شهید مطهری انس دارند فراموش نشده است: «خدمتی که مرحوم مطهری به نسل جوان و دیگران کرده است، کم کسی کرده است. آثاری که از او هست، بی استثنا، همه آثارش خوب است و من کس دیگری را سراغ ندارم که بتوانم بگویم: «بی استثنا آثارش خوب است». ایشان بی استثنا آثارش خوب است؛ انسان ساز است؛ برای کشور خدمت کرده است. در آن حال خفقان، خدمت‌های بزرگ کرده است این مرد عالی قدر.»

همزمان با فرارسیدن سالروز شهادت استاد مطهری، حجت‌الاسلام جمشید معصومی، معاون پژوهشی مدرسه عالی شهید مطهری در گفت‌وگو با ایکنا به بررسی ویژگی‌ها و وجه تمایز آثار آن استاد گرانقدر پرداخته است که مشروح آن را در پی می‌خوانید:

حجت‌الاسلام جمشید معصومی در گفت‌وگو با ایکنا ضمن اشاره به وجوه برتری آثار شهید مطهری، گفت: بین شهید مطهری و آثار دیگران تفاوت‌های جدی وجود دارد. یکی از تفاوت‌ها این است که ایشان در حوزه معارف دینی کار جامعی کردند و به مباحث مختلفی پرداختند. یعنی مثلا کار ایشان منحصر در فلسفه، کلام، اخلاق یا در فقه و اصول نبوده است. غالب موضوعاتی که لازم بوده دیدگاه دین راجع به آن‌ها تبیین شود و جامعه به آن ‌نیاز داشته را شهید مطهری به آن‌ها پرداخته است. مثلا شما از یک طرف می‌بینید که ایشان مثل گذشتگان اصول دین که توحید و عدل و ... است را جدی می‌گیرد و به صورت اساسی به این مباحث می‌پردازد.

وی افزود: این کار را گذشتگان هم می‌کردند چون گذشتگان وقتی صحبت از عقائد و اصول دین می‌شد، همین‌ها را مطرح می‌کردند و در کتاب گذشتگان این موضوعات دیده می‌شود. شهید مطهری هم این را جدی گرفتند، چون بالاخره بحث‌های پایه‌ای اسلام است که باید به آن‌ها می‌پرداختند. هم در مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی به این پنج اصل پرداختند و هم به صورت جدا در جمع انجمن اسلامی پزشکان و انجمن اسلامی مهندسان به این پنج اصل پرداختند. در عین حال، ایشان به اینجا بسنده نکردند و آمدند به مباحث دیگری که مورد نیاز جامعه بود هم پرداختند، مثلا بحث آزادی، مثلا بحث حقوق زن در اسلام، بحث حجاب، بحث‌های اخلاقی مثل آزادی معنوی، مثل حکمت‌ها و اندرزها، مثل فلسفه اخلاق. وارد بحث‌های دیگری هم شدند که برخی از این بحث‌ها بعدها معروف شد به کلام جدید. کلام جدید موضوعات دیگری است که نگاه دین باید راجع به آن تبیین می‌شد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین معصومی در همین رابطه افزود: حتی شهید مطهری به صورت تخصصی به فلسفه پرداختند. از شرح منظومه و شرح اسفار تا اصول فلسفه و روش رئالیسم که نگاه جدیدی بود به مباحث فلسفی. البته این بحث‌ها در مقابل اندیشه‌های مارکسیسم شکل می‌گرفت. یعنی آنها شبهاتی داشتند که امثال علامه طباطبایی به اجمال به آن پاسخ می‌دادند و تفصیلش بر عهده شهید مطهری بود. نقش شهید مطهری اینجا یک نقش بی‌بدیل است. یکی از اساتید تعریف می‌کرد که من هر سوالی را در بحث‌های اعتقادی و دینی می‌توانم با اصول فلسفه و روش رئالیسم جواب بدهم. چون شهید مطهری آن قدر دایره بحث را گسترده کرده است که مقولات بسیار زیادی را شامل شده است. پس اولین ویژگی آثار مطهری جامع‌نگری بود. دیگران در یک حوزه ورود پیدا کرده‌اند، حالا یا حوزه‌های دیگر را قبول ندارند و یا تخصص ندارند. در حالی که مطهری در همه حوزه‌ها وارد شده‌اند و عمدتا تخصصی هم وارد شده‌اند.

وی با اشاره به این‌که دومین ویژگی آثار شهید مطهری، ارائه مبنا به مخاطب است، اضافه کرد: آثار شهید مطهری قبل از آن که به انسان اطلاعات دهد و توسعه‌ای در عرصه آگاهی‌های انسان ایجاد کند، می‌آید به انسان یک مبنا و چارچوب می‌دهد. اگر کسی این مبنا و چارچوب‌های آثار مطهری را به دست بیاورد، خودش می‌تواند با استفاده از این مبناها با هر مسئله‌ای مواجه شود و در آن خصوص نظر اسلام را بدهد. یکی از ویژگی‌های بارز اندیشه‌های استاد مطهری همین است. خیلی از آثار را شما می‌خوانید و در اطلاعات شما توسعه ایجاد می‌کند، مثلا من 20 مطلب می‌دانم، می‌شود 40 مطلب. اما مطهری خیلی اطلاعات نمی‌دهد و قبلش مبنا و چهارچوب می‌دهد. وقتی شما مبنا دستت باشد خودت می‌توانی تولید مطلب بکنی.

حجت‌الاسلام معصومی افزود: به تعبیر دیگر، آثار مطهری ذهن انسان را منظم و مولّد می‌کند چون خود شهید مطهری بر مباحث دینی اشراف داشت و منظم دریافت کرده بود لذا در ارائه هم منظم ارائه می‌کند. کسی که با آثار شهید مطهری مراوده دارد بعد از یک مدتی احساس می‌کند که ذهنش منظم شده است یعنی با هر مطلبی که مواجه می‌شود سریع آن مطلب را می‌برد و در حوزه خودش قرار می‌دهد. به عنوان مثال معارف دینی ما به سه بخش تقسیم می‌شود: بخشی مربوط می‌شود به اعتقادات، بخشی مربوط می‌شود به اخلاقیات و بخشی مربوط می‌شود به رفتارها. اگر ذهن انسان اینطور منظم شود، در حوزه معارف دینی شما با هر مطلبی که برخورد کنی سریع مطلب را ربط می‌دهی به یکی از از این سه حوزه و مثلا می‌گویی این مطلبی که من خواندم به حوزه اعتقادات مربوط می‌شود.

معاون پژوهشی دانشگاه مطهری با تاکید بر این‌که آثار شهید مطهری می‌تواند مخاطب را به تولید اندیشه برساند، در همین خصوص افزود: شهید مطهری یک نظم فکری دارند و انسان می‌تواند این نظم فکری را در آثارش ببیند و پس از مدتی ذهن انسان به این نظم فکری عادت می‌کند و با هر موضوعی مواجه می‌شود، آن را در بخش خودش قرار می‌دهد. اگر کسی ذهن منظم پیدا کند به صورت خود به خود این امکان برایش پیدا می‌شود که ذهنش مولد هم بشود. چون شما وقتی اینها را کنار هم می‌گذاری به صورت منظم به نتایج جدید دست پیدا می‌کنی. چند مطلب را که کنار هم می‌گذاری به یک نتیجه جدید می‌رسی و ذهنت مولد می‌شود. اگر ما متفکر را اینگونه تعریف کنیم که متفکر کسی است که دارای ذهن منظم و مولد است، آثار شهید مطهری انسان را متفکر بار می‌آورد یعنی فقط خزانه اطلاعات شما را توسعه نمی‌دهد؛ فقط مخزن ذهن و اطلاعات و داشته‌های شما را گسترش نمی‌دهد بلکه در واقع شما را تبدیل می‌کند به یک متفکر که شما خودت می‌توانی بیاندیشی و خودت نتیجه بگیری. چون چارچوب‌ها را آثار مطهری به شما داده است، مبانی را داده، ذهن را منظم کرده، مباحث را از هم تفکیک کرده، لذا شما راحت می‌توانی به نتایج جدیدی دست پیدا کنی و تولید اندیشه داشته باشی. اگر کسی دنبال متفکر شدن است و نمی‌خواهد فقط مجموعه ای از اطلاعات را داشته باشد، می‌خواهد خودش مولد باشد، آثار مطهری بشدت می‌تواند به او کمک کند. حالا این حوزه خیلی جای بحث دارد.

وی در خصوص سومین ویژگی آثار شهید مطهری نیز اظهار داشت: ویژگی سوم این است که مطهری انسان را می‌برد بالای پشت بام هستی و از بالا نقشه کل هستی را به انسان نشان می‌دهد. وقتی انسان آمد حرکت و سیر و سلوکش را آغاز بکند و یک مسیری را طی کند دیگر دچار ابهام و سردرگمی نمی‌شود. بسیاری از آثار را که انسان می‌خواند انگار که انسان را چند کوچه راه می‌برند اما بعد از مدتی آدم احساس می‌کند به بن‌بست رسیده است. آدم دچار تردید می‌شود. گاهی تردید می‌کند که اصلا راه هست یا نیست، آدم متوقف می‌شود. ولی آثار شهید مطهری خوبی‌اش این است که چون یک نگاه جامع، کلی و وسیع دارد انگار آدم را می‌برد بالای پشت بام هستی و کل هستی را به انسان نشان می‌دهد و می‌گوید ببینید عالم هدف دارد، کاملا حساب شده و دقیق است. لذا وقتی آدم حرکتش را آغاز می‌کند اطمینان دارد که یک هدفی وجود دارد و انسان دچار ناامیدی نمی‌شود. این یکی از ویژگی‌های آثار شهید مطهری است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین معصومی به عنوان نکته پایانی نیز گفت: مطهری خیلی اعتقاد داشت به امداد‌های غیبی و شما می‌بینید که یک سخنرانی دارد در این خصوص که کتابی شده به نام «امدادهای غیبی در زندگی بشر». اگر کسی جهت‌گیری‌اش الهی باشد، نیروهای غیبی عالم به کمکش می‌آیند. به خاطر همین در آثار شهید مطهری شما یک رد نور و اخلاصی را می‌بینید. مطهری یک انسانی است که دلسوزانه اسلام را معرفی می‌کند نه برای گرفتن امتیاز و پایه، برای هیچ کدام از انگیزه‌های مادی و دنیایی کتاب ننوشته است، بر اساس یک احساس مسئولیت و یک جهت‌گیری خاصی اینها را نوشته است و خود این اثرش را می‌گذارد.

وی ضمن نقل خاطره‌ای اظهار کرد: بنده یک سالی در طی سفر به مشهد، با یک استاد دانشگاه پاکستان آشنا شدم، دیدم که اطلاعات دینی زیادی دارد. گفتم شما این اطلاعات را از کجا آورده‌ای؟ گفت من دقیقا آثار شهید مطهری را خواندم. یعنی از ما ایرانی‌ها بیشتر مطهری را می‌شناخت و با آثار مطهری زندگی می‌کرد. من پیش خودم گفتم یک انسانی که اخلاص داشته باشد یک روزی در حسینیه ارشاد سخنرانی کرده یا در مسجد هدایت صحبت کرده است، اینها به صورت کتاب درآمده و وقتی نصرت خداوند باشد، آن امدادهای غیبی به کمک این افکار و اندیشه‌ها می‌آیند و اینها را در عالم پخش می‌کنند، بدون اینکه مطهری بخواهد زحمت مضاعفی را متحمل شود که افکارش را منتقل بکند به دنیا. الان اساتید دانشگاه‌های دنیا که می‌خواهند با اسلام  آشنا شوند، می‌آیند از طریق آثار مطهری آشنا بشوند که این درس بزرگی برای ماست.