فقدان نگاه کلان دینی در پژوهش‌های قرآنی

حجت‌الاسلام و المسلمین مهدوی‌راد، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که چگونه یک پژوهش‌گر قرآنی باید به سراغ قرآن برود تا بتواند به فهم مسائل نائل شود؟ گفت: ما دو گونه می‌توانیم‌ با قرآن انس داشته باشیم. یک انس هدایت‌گری، هدایت‌پذیری و هدایت‌گستری است که مقدمات زیادی لازم ندارد و زمینه‌های زیادی نمی‌خواهد.
وی افزود: مقدمه این رویکرد این است که من قرآن را به عنوان کتاب هدایت تلقی کنم. اگر عرب هستم به صورت مستقیم و اگر فارسی می‌دانم با یک فارسی روان می‌توانم به این صورت به قرآن نزدیک شوم. برای این کار باید قلب پاک وجود داشته باشد در این صورت من قرآن را می‌فهمم و قرآن مرا هدایت می‌کند. قرآن هدی للناس است بنابراین بیانا للناس هم هست.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران افزود: یک مرتبه دیگر این است که من می‌خواهم به قرآن به عنوان یک فقیه، مورخ، فیلسوف یا متکلم مراجعه بکنم و مراجعه من به قرآن مورخانه، عالمانه، فقیهانه و مومنانه به معنای اینکه قرآن هدی للناس در کلان دانش است می‌باشد.
وی با بیان اینکه مقدمه این رویکرد این است که من باید قرآن را در فضای زمانی خودش بفهمم، گفت: قرآن خودش گفته است من عربی و عربی مبین هستم من نمی‌توانم این را از فضای قرآنی‌اش بیرون بیاورم. مقدمه دوم این است که ما سخن هر کسی را در محدوده فرهنگ او می‌فهمیم، من حافظ را مثل گلستان و گلستان را مانند حافط نمی‌فهمم. فضایی که حافظ برای کلامش دارد، در یک افق است و سعدی نیز افق دیگری دارد. مانعش این است که من نمی‌توانم در شناخت فهم و واژه من عندی عمل کنم و نه وقتی که می‌خواهم نگاه تمدنی به آن بکنم.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: اولین مانع مهمی که محقق دارد، این است که وقتی می‌خواهد خود قرآن را به سراغ قرآن بیاورد، باید روش‌مند عمل کند. علامه طباطبائی حرف مهمی دارد که ضمن این روایت که می‌گوید «من فسر القرآن به رأیه» می‌گوید اگر کسی قرآن را تفسیر به رای کند و به نتیجه هم برسد خطا کرده است، بیان می‌کند. مضمون این روایت پارادوکسیکال است، یعنی چه که خطاست، وقتی به نتیجه رسیده است؟ علامه می‌گوید خطا در روش است. برای رسیدن از یک جایی به جای دیگر دو راه اشتباه و درست وجود دارد. در راه اشتباه شما به نتیجه می‌رسید، اما دیر رسیده‌اید.
مهدوی‌راد ادامه داد: روش‌مندی مهم است، محقق چه بخواهد آیه را به سراغ آیات دیگر قرآن بیاورد و چه بخواهد روایت را به قرآن عرضه کند، باید روش‌مند عمل کند.
وی با بیان اینکه بردن روایت به سراغ قرآن مشکلاتی دارد، گفت: ما چه میزان حدیث به معنای خبر واحد ثقه در تفسیر داریم؟ این روایات چقدر می‌تواند قرآن را معنا کند؟ و یا فضا برای تفسیر آیه ایجاد کند؟ گاهی اصلا روایت کج تلقی شده است و وقتی من بر این اساس وارد تفسیر قرآن می‌شوم، به بی‌راهه خواهم رفت.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران افزود: ما روایت درباره ائمه داریم که با شان ائمه نمی‌سازد، حالا می‌خواهد صحیح و اعلایی هم باشد. وقتی روایتی چنین است، باید در متن این روایت شک کرد، ولو اینکه روایت صحیح باشد.
وی تصریح کرد: آفت بزرگی که ما داریم، این است که به دین کلان نگاه نمی‌کنیم. دین باید به عنوان افقی بلند نگاه شود که اگر چنین نگاه کنیم این مشکلات را نخواهیم داشت.
مهدوی‌راد در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان به دید کلان دینی رسید که لازمه پژوهش دینی است؟ گفت: هم روایت هم آیه و هم مجموعه زوایای دینی این نگاه کلان را به ما می‌دهد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران افزود: شاید کسی بگوید این دور است، چون شما این را از آن و آن را از این می‌گیرید، ولی واقعیتش این است که وقتی مفردات کنار هم قرار داده می‌شود، نگاهی کلان درست می‌کند. خدا رحمت کند مرحوم آقای مطهری در یادداشت‌های‌شان دارند که ما حتی در فقه به صورت پژوهشی فردی، کارهای خوبی داریم، اما به صورت نگاه کلان و مقصد‌مآبانه که دین در مجموع به کجا می‌خواهد برود، کارهای جدی انجام نداده‌ایم.
مهدوی‌راد در پاسخ به این پرسش که آیا نگاه کلان می‌تواند از اخلاق و حقوق انسانی استفاده بکند؟ گفت: قطعا چنین است، ما وقتی متن را می‌‌فهمیم در افق نگاه مولف باید بفهمیم، شما ببنید خدا به چه نگاه می‌کند «... وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ...: عزت از آن خدا و از آن پیامبر او و از آن مؤمنان است» (منافقون، 8) خدا در کنار خود و پیامبر مومن را جای داده است. خدا گفته است عزت متعلق به مومن است، حال شما متنی را بیاورید که عزت را بشکند، نمی‌توانید آن را بپذیرید.