جهش صنعت پتروشیمی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی

در سال ١٣٣٧ هجری شمسی با فعالیت «بنگاه کود شیمیایی مرودشت» نخستین بارقه‌های امید مربوط به صنعت پتروشیمی در ایران شکل گرفت و در سال ١٣٤٢ با بهره‌برداری از مجتمع پتروشیمی شیراز این صنعت به طور رسمی وارد فعالیت‌های اقتصادی کشور شد.
از سوی دیگر در سال ١٣٣٨ بخش خصوصی یک کارخانه «کلرآلکالی» نزدیک آبادان ایجاد کرد که با تجزیه نمک طعام، سود سوز آور و کلر تولید می‌کرد.
مشخص نیست چرا نام شرکت را «شرکت سهامی پتروشیمی ایران» و نام کارخانه را «کارخانه پتروشیمی ایران» گذاشته بودند زیرا کار کارخانه، عملیات شیمیایی محض بود. شاید این شرکت یا کارخانه در آینده می‌خواست محصولات پتروشیمی تولید کند.
بیست و نهم دی ماه ١٣٤٢ شاه مخلوع از این کارخانه بازدید کرد و روزنامه‌ها نوشتند «پتروشیمی آبادان به بهره‌برداری رسید».
پس از تشکیل و سازماندهی شرکت، بررسی طرح‌هایی که از میان تولید محصولات انبوه پتروشیمی باید انتخاب می‌شد، آغاز شد. تا مدت‌ها کارخانه تولیدی شرکت، محصول کود شیمیایی شیراز بود که به شرکت واگذار شده بود.
تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت با شمار اندکی از مجتمع‌های پتروشیمی با هدف تامین نیاز داخلی کشور به کود شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی جدید مانند دوده، گوگرد، گاز مایع، سود سوزآور، کربنات و بی کربنات سدیم، پی.وی.سی و مواد نرم کننده پلاستیک صورت گرفت. ساخت مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور سابق)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی (ایران نیپون سابق) و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و ساخت بخش زیادی از پتروشیمی بندر امام خمینی (ره) (ایران ژاپن سابق) حاصل تلاش‌های این دوره بود.
بنابراین تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، روند رشد صنعت پتروشیمی در ایران آنچنان چشمگیر نبود. در آن مقطع آهنگ آرام توسعه با سرعت رشد و توسعه پس از انقلاب به هیج وجه قابل مقایسه نیست.
در دوره پس از انقلاب و به فاصله سال‌ هایی که کشور درگیر جنگ تحمیلی بود فعالیت خیره کننده‎ای در این صنعت رخ نداد اما پس از آن در دوره سازندگی و با توسعه شبکه گازرسانی و تولید از مخزن پارس جنوبی در دهه ٧٠ و اوایل دهه ٨٠ صنعت پتروشیمی به صنعتی اثرگذار در اقتصاد ایران بدل شد.
در سال‌های ١٣٦٨ تا ١٣٧٣ بازسازی مجتمع‌های آسیب دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به تدریج، مجتمع‌های آسیب دیده به بهره‌برداری رسید. در عین حال بهره‌برداری شماری از طرح‌های اساسی شرکت ملی صنایع پتروشیمی شامل مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک و تکمیل مجتمع بندر امام آغاز شد.
در سال‌های ١٣٧٤ تا ١٣٧٨ با بهره‌برداری از طرح ‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله نخست، تولید سالیانه محصولات پتروشیمیایی از چهار میلیون و 200 هزار به ١١ میلیون تن در سال رسید.
از سال ١٣٧٩ فعالیت‌های صنعت پتروشیمی به اوج خود رسید. در این دوره، بر پایه تجربه‎های به دست آمده از اجرای برنامه‌های نخست و دوم، با اجرای برنامه پنج‌ساله سوم و چهارم، ساخت طرح‌های متعددی آغاز شد و از آن میان مجتمع‌های پتروشیمی تبریز، ارومیه، خراسان، بوعلی سینا، خوزستان، بیستون، فن‌آوران، امیر کبیر، شهید تندگویان، مارون، پارس، زاگرس، آریا ساسول، نوری (برزویه)، پردیس، جم، کرمانشاه، لاله، کارون و مهر به تولید رسید.
افزون بر آن، فعالیت‌هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، توسعه صادرات، ارتقای جایگاه پتروشیمی در صادرات غیر نفتی و گسترش فعالیت‌های خصوصی‌سازی مورد توجه بود.

**٦٥ میلیون تن ظرفیت نصب شده پس از انقلاب اسلامی
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیش از ٥٠ طرح‌ پتروشیمی با ظرفیت ٦٥ میلیون تن افتتاح شده که بخشی از آن شامل توسعه پتروشیمی شیراز، توسعه پتروشیمی رازی، پتروشیمی بندر امام، پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک، گسترش دوده صنعتی اهواز، پتروشیمی ارومیه، پتروشیمی خراسان، پتروشیمی تبریز، متانول خارک (پتروشیمی خارک)، الفین ششم (پتروشیمی امیرکبیر)، سرویس‌های جانبی متمرکز (پتروشیمی جم)، آروماتیک سوم (پتروشیمی بوعلی سینا)، متانول سوم (پتروشیمی فن‌آوران)، LAB نخست (پتروشیمی بیستون) و PET/ PTA اول (پتروشیمی شهید تندگویان) است.
پلیمرهای مهندسی (پتروشیمی خوزستان)، استحصال اتان (پتروشیمی پارس)، سرویس‌های جانبی متمرکز (پتروشیمی مبین)، الفین هفتم (پتروشیمی مارون)، متانول چهارم (پتروشیمی زاگرس)، اسید استیک و منواکسید کربن (پتروشیمی فن آوران) آروماتیک چهارم (پتروشیمی نوری)، آمونیاک و اوره چهارم (پتروشیمی پردیس)، PET/ PTA دوم (پتروشیمی شهید تندگویان)، پلی‌اتیلن سبک (پتروشیمی لاله) و آمونیاک سوم (پتروشیمی رازی) از دیگر طرح‌های به بهره‌برداری رسیده پس از پیروزی انقلاب به شمار می رود.
همچنین پس از پیروزی انقلاب طرح‌های پلی‌اتیلن سنگین فیلیپین (NPC – آلیانس)، آمونیاک و اوره پنجم (پتروشیمی کرمانشاه)، الفین نهم (پلیمر آریاساسول)، الفین دهم (پتروشیمی جم)، اتیلن گلایکول‌ها (فرسا شیمی)، توسعه سرویس‌های جانبی متمرکز (پتروشیمی فجر) و فاز اول ایزوسیانات‌ها (پتروشیمی کارون) به بهره‌برداری رسیده است.
مهمترین دستاوردهای صنعت پتروشیمی پس از انقلاب اسلامی، توسعه و ایجاد ظرفیت تولید انواع محصولات پتروشیمی بود.
اکنون، صنعت پتروشیمی ایران با بیش از ٥٠ سال فعالیت در بخش‌های توسعه‌ای توانسته است با رویکرد کاهش خام فروشی و تکمیل زنجیره ارزش، سبب ایجاد زیرساخت‌های مناسب در بخش صنایع پایین دستی شود.
براساس اعلام مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، ظرفیت کنونی نصب شده تولید این صنعت ٦٥ میلیون تن است و این مقدار تا چند سال آینده سه برابر می شود.

**افزایش ٤٦ برابری تولید محصولات پتروشیمی
تولید محصولات پتروشیمی از یک میلیون و ٦٠٤ هزار و ١٠٠ تن در سال ١٣٥٧ به ٤٦ میلیون و ٤٠٠ هزار تن در سال ٩٤ رسید. از این رو، تولید محصولات پتروشیمی در کشور نزدیک به ٤٦ برابر شده است.
از سوی دیگر بر اساس برآوردهای صورت گرفته، پیش‌بینی می‌شود مقدار تولید محصولات پتروشیمی تا پایان امسال تا ٥١ میلیون تن افزایش یابد.
مجموع کل تولید ٥٥ مجتمع پتروشیمی ایران از آغاز امسال تا دی‌ماه در ماهشهر، عسلویه و سایر مناطق کشور با ٧٤ درصد ظرفیت اسمی و ٨٦ درصد برنامه تولید، ٣٧ میلیون و ٦٠٠ هزار تن بود.
اکنون ٢١ مجتمع پتروشیمی مستقر در منطقه ماهشهر با ٦٤ درصد ظرفیت اسمی و ٧٩ درصد برنامه تولید، نزدیک به ١٣ میلیون و ٥٠٠ هزار تن تولید را رقم زده اند.
عملکرد تولید مجتمع‌های پتروشیمی مستقر در منطقه عسلویه نیز با ٨٢ درصد ظرفیت اسمی و ٩٠ درصد برنامه تولید، نزدیک به ١٧ میلیون تن بود.
سهم تولید ١٩ مجتمع پتروشیمی مستقر در سایر مناطق کشور از کل تولید واقعی، با ٨٠ درصد ظرفیت اسمی و ٩٣ درصد برنامه تولید، هفت میلیون و ٣٠٠ هزار تن رقم خورده است.

**بهره‌برداری از چند طرح صنعت پتروشیمی در دهه فجر
با توجه به سیاست های ابلاغ شده در زمینه اقتصاد مقاومتی، ١١ طرح تعریف شده است که شمار زیادی از آنها به تولید رسیده و افتتاح شده‌اند.
پتروشیمی مهاباد، واحد آمونیاک و اوره پتروشیمی شیراز، واحد اسید سولفوریک پتروشیمی ارومیه و... از واحدهایی به شمار می‌آیند که به تولید رسیده‌اند. برخی طرح‌ها مانند واحد تصفیه آب فاز ٢ پتروشیمی فجر، پتروشیمی تخت جمشید، چند واحد در پتروشیمی کارون، واحد سولفور زدایی پتروشیمی نوری، فاز دوم کاویان٢، مرحله نخست نیروگاه پتروشیمی دماوند و... از دیگر طرح‌های تولیدی است که در دهه فجر امسال افتتاح می شوند.
به گفته مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، پنج طرح پتروشیمی در دهه فجر امسال و سه طرح نیز در آغاز سال آینده وارد جریان تولید می شوند و به بهره‌برداری رسمی می رسند.
مرحله دوم پتروشیمی کاویان به ظرفیت یک میلیون تن، فاز دوم پتروشیمی مروارید به ظرفیت ٥٥٠ هزار تن، راه اندازی پتروشیمی انتخاب به ظرفیت ٢٥٠ هزار تن و نیز پتروشیمی تخت جمشید به ظرفیت ٢٥٠ هزار تن برای افتتاح رسمی در دهه فجر آماده اند. مرحله دوم پتروشیمی پردیس نیز با ظرفیت یک میلیون تن تا پایان سال به بهره‌برداری می‌رسد.
سه واحد از طرح پتروشیمی بوشهر، متانول مرجان و واحد نخست مخازن نیز در اوایل سال آینده آماده افتتاح می شوند.
ظرفیت نصب شده این صنعت تا پنج سال آینده به بیش از ١٠٠ میلیون تن می رسد و انتظار می رود تا پایان امسال ظرفیت تولید به ٥٠ میلیون تن برسد.
بر اساس اعلام مسئولان، تولید محصولات پتروشیمی در برنامه ششم توسعه 2 برابر می‌شود و طرح‌های مورد نیاز، سرمایه‌گذاری برای تحقق این برنامه‌ها تعریف و چارچوب‌های آن نیز مشخص شده است.
بر این اساس، با هماهنگی شرکت‌های نفت، گاز و پالایش و پخش خوراک مورد نیاز مجتمع‌های پتروشیمی مشخص شده و انتظار براین است که تا افق ١٤٠٤ تولید دستکم 2 برابر شود و نیاز ارزی این صنعت نیز به ٤٠ تا ٥٠ میلیارد دلار برسد که ارزش افزوده خوبی ایجاد می‌کند و سبب ایجاد درآمد ارزی مناسبی می شود.
صنعت پتروشیمی اکنون به عنوان یکی از بخش‌های اصلی صنعت نفت کشور، طلایه دار ایجاد ارزش افزوده و رشد اقتصادی در کشور است که محصولات آن مقام نخست صادرات غیر نفتی را در سبد تجاری اقتصاد ایران به عهده دارد. این صنعت همچنین به عنوان عاملی اثرگذار در توسعه پایدار و ایجاد اشتغال در کشور به شمار می رود.
اکنون ٦٦ طرح پتروشیمی برنامه پنجم به همراه سه طرح پیشتاز برنامه ششم در نقاط مختلف کشور بویژه منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ماهشهر و منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس در دست اجراست که پیش‌بینی می‌شود با تکمیل و راه‌اندازی آنها ظرفیت تولید این صنعت به بیش از ١٠٥ میلیون تن افزایش یابد که نتیجه این تولید در به حرکت درآمدن چرخ‌های اقتصاد کشور و همچنین اشتغالزایی در مناطق مختلف کشور بسیار اثرگذار است.
از سوی دیگر، بررسی اهداف نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی کشور به افزایش بازده تولید مجتمع‌های موجود تا رسیدن به سطح ظرفیت اسمی، اجرا و تکمیل طرح‌های نیمه تمام باقیمانده از برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه، اجرای طرح‌های جدید (ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری با هدف جبران تاخیر در دستیابی به اهداف برنامه‌ها) فراهم ساختن زمینه توسعه متوازن صنایع پایین دستی پتروشیمی با هدف تکمیل زنجیره ارزش طبق قانون نفت و با همراهی وزارت صنعت، معدن و تجارت اشاره می‌کند.
برنامه صنعت پتروشیمی ایران در افق ١٤٠٤ دستیابی به تولید ١٣٠ میلیون تن محصولات پتروشیمی را در نظر دارد.

** تنوع محصولات و صادرات به کشورهای مختلف
یکی از دستاوردهای صنعت پتروشیمی ایران پس از انقلاب اسلامی، ایجاد تنوع در تولید محصولات پتروشیمی و صادرات آن به کشورهای مختلف است.
به گفته مدیر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی، صادرات محصولات پتروشیمی ایران تا پایان امسال به ٢٠ میلیون تن می‎رسد.
بررسی بازار‌های هدف صادراتی ایران نشان می‌دهد بالاترین رقم صادرات محصولات پتروشیمی ایران را به آسیای دور و کشورهایی مانند هند، چین و کره جنوبی بوده است.
صادرات محصولات پتروشیمی ایران به آفریقا نیز شرایط مناسبی دارد و با توجه به افزایش تولید، برای رشد میزان صادرات به این منطقه تلاش می شود.
اکنون محصولات پتروشیمی افزون بر این مناطق به کشورهای اروپای غربی و شرقی مانند آلمان، انگلیس و مجارستان صادر می‎شود؛ به گونه ای که صادرات محصولات پتروشیمی ایران به اروپا در هفت ماه امسال دو برابر شده است.
...........................................
* نشریه وزارت نفت (مشعل)