عبداللّه بن محمّد دمشقی شامی

ابومحمّد ، ادیب، لغت شناس و محدّث شیعی، از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام بود و مدت زیادی از عصر غیبت (260 329 ق) را درک نمود. ولادت او ظاهرا در اوایل سده سوم (حدود 210 ه) اتفاق افتاد و تاریخ وفات او به گواه اینکه برخی از استادان او تا 291 ه حیات داشتند و غالبا مرگ استاد پیش از مرگ شاگرد اتفاق می افتد، احتمالاً در اواخر سده سوم حدود 296 ه اتفاق افتاده است.

وی چنان که از نسبت «دمشقی» و «شامی» استفاده می شود در دمشق زاده شد و پس از تحصیلات مقدّماتی، راهی بغداد شد و در آنجا با ابوالعبّاس ثعلب نحوی (م 291 ق)، که در ناحیه غرب بغداد، یعنی «دروازه شام»، اقامت داشت، ارتباط یافت. به گفته ابن ندیم، وی علم لغت و ادبیات عرب را نزد ثعلب نحوی آموخت و در آراء ادبی، از مکتب کوفه پی روی می کرد. وی در بغداد ضمن ارتباط با بعضی دیگر از استادان ادبیات، مسافرت هایی به کوفه داشت و با محدّثان شیعه در کوفه نیز آشنا گشت. از استادان او در حدیث، می توان به احمد بن محمد بن عیسی اشعری (م. حدود 280 ق) و حسن بن موسی خشاب (م. حدود 260 ق) اشاره کرد که در علم حدیث شهرتی تمام داشتند. ظاهرا مدت اقامت او در کوفه کم نبوده است؛ زیرا برخی از محدّثان قمی مانند محمّد بن احمد بن یحیی (م. قبل 299 ق)، که در کوفه رفت و آمد داشتند، در اواخر عمرش از او حدیث شنیده اند و از همین جا، می توان احتمال داد که وی زندگی را در کوفه به سر آورده است. شیخ طوسی نیز در رجال خود او را از شخصیت های حدیثی در زمان امام عسکری علیه السلام (م 260 ق) و عصر غیبت صغرا به شمار آورده و این مطلب حاکی از آن است که وی در علم حدیث به حد کمال رسیده بود، هرچند در صحّت و درستی احادیث او گفت وگوهایی بین صاحب نظران وجود دارند.

از استادان و شاگردان او غیر از آنچه ذکر شد اطلاعی در دست نیست. از آثار و تألیفات او تنها کتابی به نام مسائل مجموعه (پرسش های گردآوری شده) معرفی شده است. گفتنی است وی غیر از هم نام خود «عبداللّه بن محمّد شامی» است که از استادان احمد بن ابی نصر بزنطی (م 221 ق) بوده، صاحب شرح حال از شاگردان احمد بن محمّد بن عیسی (م. حدود 280 ق) است. بنابراین، نمی توان گفته برخی از صاحب نظران مبنی بر اتحاد این دو شخصیت را، که قریب یک سده با هم اختلاف زمانی دارند، پذیرفت.