قاسم بن هشام لؤلؤیی کوفی

فقیه و محدث راستگوی شیعی و از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام ، در کوفه چشم به جهان گشود و احتمالاً در همان جا زندگی را به سر آورد. تاریخ ولادت او تقریبا در 204 ه بوده، اما ممکن است وی هنگامی که نزد حسن بن محبوب (م 224 ق) مشغول استماع حدیث بوده، از سن بیشتری (بیش از 20 سال) برخوردار بوده است. درباره تاریخ وفات او نیز اطلاع دقیقی نداریم، ولی می توان حدس زد که وی در اواخر سده سوم حدود 290 ه وفات یافته است؛ زیرا از جمله معاصران او در کوفه، عبداللّه بن محمّد بن خالد طیالسی (م 290 ق) و علی بن حسن بن فضال (م 290 ق) هستند که مشترکا از جعفر بن محمّد بن حکیم استماعاتی داشته اند.

از محیط خانواده و چگونگی پرورش او گزارشی نیافتیم. قراین نشان می دهند که وی در کوفه پرورش یافت و در آنجا اقامت دایم داشت. وی با محدّثان بلندآوازه کوفه ارتباط پیدا کرد و در فقه و حدیث به حد کمال رسید. شاید از لقب «لؤلؤیی» بتوان استفاده کرد که او در تجارت لؤلؤ و سنگ های قیمتی دست داشته و با درآمد آن، علاوه بر تأمین هزینه زندگی خود، دیگران را نیز کمک می کرده است. به همین دلیل، ابوالنضر عیّاشی (م 328 ق) او را فردی خیّر و نیکوکار معرفی کرده است. وی در کنار تجارت، تحصیل را با جدّیت تمام دنبال نمود و تلاش علمی و مقبولیت او نزد همگان چندان بود که برخی از محدّثان سنّی نیز از او نقل حدیث کرده و شنیده های او درباره فضیلت اهل بیت علیهم السلام را به دیگران انتقال دادند. صاحب نظران احادیث و شنیده های او را قابل قبول دانسته و در ابواب گوناگون فقهی به آن ها استناد می کنند. به گفته شاگرد او، محمّد بن مسعود عیّاشی (م 328 ق)، وی فردی دانشمند و نیکوکار بود. وی علاوه بر عیّاشی، شاگردان دیگری نیز داشت که از جمله آن ها احمد بن میثم، احمد بن محمّد بن یعقوب و محمّد بن عمّار هستند. از استادان او، غیر از حسن بن محبوب سرّاد (م 224 ق) و جعفر بن محمّد بن حکیم، می توان به کسانی همچون علی بن عیّاش و اسماعیل بن ابان اشاره کرد.

طوسی وی را در شمار اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام یاد کرده، اما از ارتباط او با آن امام گزارشی نقل نکرده است؛ چنان که وی با اینکه بخش زیادی از دوره غیبت (260 329 ق) را درک کرده، اما از فعالیت های فرهنگی و سیاسی او گزارشی دیده نشده است.

از آثار او، دو کتاب نوادر (تازه های حدیث) و کتاب النهی (محرّمات شرعی) معرفی شده اند.