قیامها و حکومت های شیعی در سده سوم هجری

بعد از رحلت امام هادی علیه السلام [1] ، امام حسن عسکری به سال 254 ق عهده دار امامت شدند. دوران امامت امام یازدهم پنج سال و هشت ماه و پنج روز بود [2] . بیشتر شیعه امامیه بعد از رحلت امام هادی علیه السلام با امام حسن عسکری علیه السلام بیعت کردند. تعدادی نیز به امامت محمد، پسر امام هادی که در زمان حیات ایشان رحلت کرده بود گرویدند و گفتند او نمرده است. برخی نیز به جعفر بن علی، برادر امام حسن عسکری علیه السلام گرویدند [3] .

سیاست محدودیت و تحت نظر بودن ائمه از سوی خلفای عباسی در دوره امامت امام حسن عسکری علیه السلام ادامه یافت و ایشان ملزم بودند که روزهای دوشنبه و پنج شنبه هر هفته در کاخ خلیفه در سامرا حاضر شوند [4] . قم در دوره امامت امام هادی علیه السلام و امام حسن عسکری علیه السلام یکی از مراکز مهم علمی شیعه به شمار می رفت. در این شهر راویان این دو امام زیاد بودند و تعدادی از مؤلفان حدیث و دیگر علوم اسلامی از همین سرزمین برخاسته اند [5] . در سامره و حوالی آن شمار فراوانی از شیعیان زندگی می کردند و در بغداد، مداین، و کوفه نیز تعدادی از شیعیان ساکن بودند [6] . نامه هایی که امام حسن عسکری علیه السلام به نمایندگان خود در خراسان نوشته اند حاکی از گسترش تشیع در این منطقه است [7] .

در دوره امامت امام یازدهم سه تن از علویان در مصر فیام کردند. احمد بن ابراهیم بن عبداللّه بن طباطبا معروف به بغای اکبر به سال 254 ق در صعید مصر قیام کرد و شکست خورد. به سال 255 ق احمد بن محمد بن عبداللّه بن طباطبا معروف به بغای اصغر بین اسکندریه و برقه در محلی به نام کنائس قیام کرد [8] . او ادعای خلافت داشت و گروه زیادی به او گرویدند [9] . ابن طولون سپاهی به جنگ او فرستاد و بغای اصغر در همان سال کشته شد [10] . ابراهیم بن محمد بن یحیی بن عبداللّه معروف به ابن صوفی [11] نیز در صعید مصر قیام کرد و جمعی به او گرویدند. ابن طولون به سال 256 ق سپاهی به جنگ ابن صوفی فرستاد. در این جنگ ابن صوفی پیروز شد [12] . جنگ میان ابن صوفی و ابن طولون تا سال 259 ق ادامه یافت. سرانجام ابن صوفی شکست خورد و به مکه گریخت. ابن صوفی را در مکه دستگیر کردند و به مصر آوردند. ابن طولون مدتی او را به زندان فرستاد و سپس آزاد کرد [13] .

قیامهای علوی که در قرن سوم هجری در مصر روی داد به گسترش تشیع انجامید و شیعیان مصر را برای اظهار عقاید خود جسور ساخت [14] . قیام صاحب الزنج که به سال 255 ق در کوفه آغاز شد و حدود پانزده سال ادامه یافت مشکلات زیادی برای عباسیان به وجود آورد. امام حسن عسکری علیه السلام انتساب او را به علویان مردود شمرده فرمودند : «صاحب زنگ از ما اهل بیت نیست» [15] ، ولی او خود را علوی می دانست و نسب نامه ای علوی برای خود ساخته بود [16] . سرداران و مشاوران صاحب الزنج ایرانی بودند، ولی بیشتر سپاهیانش سیاه پوست بودند که برای مبارزه با تبعیض نژادی و آزادی بندگان گرد او جمع شده بودند [17] . خلفای عباسی قیام صاحب الزنج را که تا ده سال بعد از آغاز غیبت صغری ادامه یافت به علویان متصل می دانستند [18] و برای سرکوب آن همه امکانات خود را بسیج کردند. قیام صاحب الزنج در حجاز، عراق و جنوب ایران گسترش یافت. خلیفه عباسی معتمد برادر خود موفق را مأمور سرکوبی صاحب الزنج کرد و با کشته شدن او به سال 270 ق زنگیان نیز پراکنده شدند [19] .

با رحلت امام حسن عسکری علیه السلام به سال 260 ق دوره غیبت صغری آغاز شد. به علت فشاری که از سوی خلفای عباسی اعمال می شد، امام حسن عسکری آشکارا جانشین خود را معرفی نکردند [20] و فقط بعضی از خواص و بستگان آن حضرت موفق به دیدار امام قائم [21] علیه السلام شدند. از این رو پس از رحلت امام یازدهم درباره جانشین ایشان میان شیعه امامیه اختلاف افتاد و چندین فرقه تشکیل شد [22] . دکتر جاسم حسین سه عامل را موجب پراکندگی شیعه امامیه بعد از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام می داند [23] . گذشت زمان، اختلاف میان فرق شیعه امامیه را محو کرد و در قرن چهارم هجری فقط شیعه اثنی عشری باقی ماند [24] .