نهج البلاغه گنجینه عظیمی است که به این سادگی حتی به موجودیت آن نمی شود دست یافت و آن را فهمید و بعد از اینکه چنین موجودی را شناختیم نوبت کار اصلی یعنی بهره برداری است . ما هنوز موجودیت نهج البلاغه را هم نشناخته ایم، البته بسیاری از منابع غنی اسلامی نیز همین وضعیت را دارند، اما نهج البلاغه با رتبه و پایه والایی که دارد در حقیقت یک استثنا است که باید به صورت یک گنجینه استثنائی با آن برخورد کرد .
اولا این کتاب یک کتاب دست اول اسلامی است و در این شرایط تاریخی ما که با صدر اسلام تقریبا 1400 سال فاصله داریم منابع دست اول و اصیل اهمیت ویژه ای دارد، علت این است که با طول زمان میل به تاویل و برداشتهای تاویل گونه افزایش پیدا می کنند و این یکی از آفات تفکرات الهی است، وقتی زمان از منبع جوشش دین قدری فاصله پیدا می کند، ذهنها، خلاقیتها، و ابتکارات و جوششهای درونی انسانهای هوشمند آنها را به استنباطهایی که بیشتر متکی به سلیقه هاست سوق می دهد، و همین امر به صورتی نامرئی ادیان را منحرف می کند . ادیان گذشته که منحرف شده اند یکی از اصلی ترین آفات آنها این بوده که متون اولی و اصلی شان به طور کامل و سالم باقی نمانده است .
البته ما قرآن را دست نخورده داریم، و این خود امتیاز بسیار بزرگی است که موجب شده، محوری برای استنباطهای گوناگون اسلامی، با همه آفاق وسیع اختلاف سلیقه ها، وجود داشته باشد، یعنی بالاخره نقطه ای هست که آراء و عقاید مختلف به آن نقطه متکی باشند و آن قرآن است، لکن این کافی
نیست که جلوی تاویل و اظهارنظرها و سلیقه گرائیها و احیانا هوی و هوس گرائیها را بگیرد . امیرالمؤمنین علیه السلام به ابن عباس فرمود:
«لاتخاصمهم بالقرآن فان القرآن حمال ذو وجوه » . (1)
وقتی که با خوارج مباحثه کنی به قرآن استناد نکن .
راستی آیا با کسانی که «و من الناس من یشری نفسه ابتغا مرضاة الله » . (2) را که درباره امیرالمؤمنین علی علیه السلام نازل شده با ابن ملجم تطبیق می کنند و این قدر ذهنشان از راه حق منحرف است با اینها می شود به قرآن استناد کرد؟ !
ما در زمان خود کسانی را که به آیات قرآن استناد می کردند اما با ابزاری از تاویل مشاهده نمودیم در یک چنین شرایطی هر چه متون اسلامی و آثار رسیده از صدر اسلام بیشتر باشد، امکان محققان برای استنباط صحیح دین بیشتر است .
در گذشته «مؤوله » و «التقاطیون » به روایات و احادیث کاری نداشتند، تا صحبت از حدیث به میان می آمد، می گفتند: شما قرآن را قبول ندارید؟ ، مثل اینکه بین اعتقاد به قرآن و استناد به حدیث تعارضی وجود دارد! اوایل ما تعجب می کردیم و خیلی حساس نبودیم بعد که دیدیم اینها با قرآن چه جور معامله می کنند و چه جور حدیث صحیح صریح را رد می کنند، آن وقت فهمیدیم که اینها علت مخالفتشان با حدیث چه بوده . در آنجا هم امیرالمؤمنین به ابن عباس می فرماید: که با خوارج به «سنت » احتجاج کن، زیرا که سنت قابل تاویل نیست، روشن است، اگر ما در شرایط کنونی جهان اسلام که مسلمانها اقطار وسیعی از جغرافیای عالم را گرفته اند و آراء و عقاید و نظرات، اجتهادها و مکتب های گوناگون بر ذهن و روحشان حاکم گشته است، اگر ما امروز بتوانیم متون صدر اسلام را احیا کنیم کمک زیادی به ایجاد یک محور اصلی برای این اجتهادها کرده ایم .
به نهج البلاغه از این دیدگاه بنگرید، نهج البلاغه با این دیدگاه هرگز با کتاب حدیث فلان صحابی یا تابعی که پنجاه سال، شصت سال، صد سال، صد و چهل سال بعد از هجرت بوده قابل مقایسه نیست . نهج البلاغه کلام اولین مؤمن به وحی محمدی (ص) است، و کلام خلیفه پیغمبر، خلیفه ای که همه مسلمانان بر او اتفاق نظر دارند، و امامی که به اعتقاد شیعه و بسیاری از اهل سنت افضل صحابه است، یعنی انسانی در این حد از عظمت و اهمیت، سخنانش عینا باقی مانده است و این می تواند نشان دهنده متنی عظیم و اصیل از معارف اسلامی باشد، متنی که همه چیز هم در آن وجود دارد نبوت، فلسفه تاریخ، اخلاق، زهد، رهبری در جامعه، نظام سیاسی، اجتماعی و مسائل عرفانی و . . . و می توان پایه های اعتقاد کامل و جامع به اسلام را در این کتاب جست .
این کتاب وقتی در کنار قرآن قرار گیرد یقینا تالی قرآن است، یعنی ما دیگر کتابی نداریم که دارای این حد از اعتبار و جامعیت و قدمت باشد، لذا احیای نهج البلاغه تنها وظیفه شیعیان نیست، بلکه وظیفه همه مسلمانان است، همه مسلمانان به عنوان احیای یک میراث بی نظیر اسلامی باید نهج البلاغه را زنده کنند . و این احیا نه فقط به معنای کثرت چاپ - که خوب زیاد هم چاپ شده - بلکه به معنای تحقیق در آن است، همچنانکه روی قرآن کریم تحقیق شده، تفسیرهای زیادی نوشته شده است، روی نهج البلاغه هم باید این تحقیقات انجام گیرد، همان طوری که قرآن خوانده می شود نهج البلاغه هم باید خوانده شود چون تالی قرآن است، همان طوری که مسلمانها خودشان را موظف می دانند که با قرآن انس پیدا کنند و ندانستن قرآن را برای خود نقص می شمارند، ندانستن نهج البلاغه هم باید نقص به حساب بیاید .
نکته دیگری که در اینجا فوق العاده مهم است و به نظر من تکلیف همه ما است، این است که ما موقعیت صدور این سخنان و احوال گوینده آنها را به خوبی بشناسیم و بدانیم که این آگاهی و شناخت برای درمان بسیاری از بیماری های جامعه ما شفایی عاجل است زیرا وقتی گوینده این سخن ها را مورد مطالعه قرار می دهیم می بینیم یک انسان عادی نیست بلکه دو خصوصیت دارد که سخن او را، به اهمیت فوق العاده ای می رساند . آن دو خصوصیت، حکمت و حاکمیت اوست، علی (ع) اولا یک حکیم است از آن کسانی که «یؤتی الحکمة من یشاء» . (3) حکمت الهی به او داده شده، جهان و انسان و حقایق آفرینش و دقایق هستی را می شناسد، حکیم یعنی به حقایق جهان واقف است، حالا به عقیده کسانی که
او را امام معصوم می دانند، به الهام من الله، و به عقیده آنهایی که او را معصوم نمی دانند به تعلیم از پیغمبر و از اسلام . بهرحال در اینکه یک انسان بصیر و حکیمی است از نوع حکمت پیغمبران، که به حقایق آفرینش و آنچه در گنجینه های خداوند است آشنا است کسی تردید ندارد .
ثانیا آن حضرت در زمانی خاص حاکم جامعه اسلامی بود، و مسؤولیت حکومت را بعهده داشت . این دو خصوصیت، یعنی حکمت و حاکمیت که در امیرالمؤمنین علیه السلام وجود داشته، سخنان او را از یک سخن حکمت آمیز معمولی بالاتر می برد، یعنی یک خصوصیت و بعد جدیدی به حرفهای او می دهد .
اما راستی سخن او چیست؟ امیرالمؤمنین در سخنرانی های خود چه می گوید؟ این امیری که هم حاکم جامعه اسلامی است، و هم آنچنان پایه و مایه ای از حکمت را دارد چه گفته است؟ بدیهی است که سخن او مطابق با نیازهاست، آن چیزی را که نیاز قطعی آن مرحله از تاریخ اسلام، آن را طلب می کند می گوید، ممکن نیست که آن طبیب حاذق دلسوز نسخه ای بنویسد، سخنی بگوید، که بیمار او به آن احتیاج نداشته باشد، بنابراین از نسخه امیرالمؤمنین ما یک چیز دیگر را پیدا می کنیم و آن وضعیت آن روز جامعه اسلامی است .
هیچ تاریخی این قدر گویا نمی تواند باشد، هیچ گزارشی این قدر دقیق نمی تواند باشد و بگوید که جامعه آن روز در چه شرایطی بوده چنان که علی بن ابیطالب (ع) آن را بیان کرده است . ما امروز در دورانی زندگی می کنیم که مایلیم آن را به دوران صدر اسلام تشبیه کنیم یعنی ولادت دوباره اسلام . آن روز، روز ولادت نخستین اسلام بود، امروز روز ولادت دوم اسلام . آن روز احکام اسلامی عمل و اجرا شد، امروز هم ما داریم خودمان را به طرف احکام اسلامی می کشانیم، آن روز دشمنان اسلام یعنی دشمنان این معارف و این احکام، با مجتمع نبوی مخالف بودند، و آنهایی هم که با انقلاب ما مخالفت می کنند با واقعیت اسلام مخالفند، و این یک چیز ساده ای نیست . آنها حق دارند مخالف باشند، ابرقدرتها، سلطه گرها، زورگوها، استثمارگرها، تبعیض گرها، تحقیرکنندگان انسان، توطئه کنندگان علیه ارزش های بشری و انسانی، نفی کنندگان ارزش های الهی، اگر از اسلام، خائف و نگران نباشند جای تعجب است، چون این ضد همه آن جهت گیری ها است، و این خصوصیت آن روز هم وجود داشته است .
خوب ما، (ملت ایران)، به عنوان کسانی که پایه های این نظام را روی دوشمان گرفته ایم اگر به نهج البلاغه مراجعه کنیم در آن چیز جالبی خواهیم یافت . بیماری هایی که امروز در این موقعیت ما را تهدید می کند و درمان این بیماری ها . این چیز خیلی جالبی است برویم و این درمان ها را جستجو کنیم . نمی خواهم بگویم صددرصد همه آن حوادثی که در صدر اسلام اتفاق افتاده امروز هم همان ها مو به مو اتفاق می افتد، نه، اما جهت گیری ها یکی است، دل مؤمنین امروز با دل مؤمنان آن روز است، امید مؤمنین امروز به امید مؤمنان آن روز، تردید منافقین و ضعاف الایمان امروز با تردید منافقین و ضعاف الایمان آن روز، همدستی مخالفان و توطئه گران امروز با همدستی مخالفان و توطئه گران آن روز، محوری بودن نظام ما و محوری بودن نظام صدر اسلام، مردم گرایی نظام ما و مردم گرایی نظام صدر اسلام، قبول قرآن به عنوان سند اصلی، نسخه کامل و مجسم کننده وضعیت آرمانی و ایده آل، این ها جهت گیری های کلی است و این جهت گیری ها یکی است . پس طبیعی است اگر ما منتظر بیماری هایی باشیم مشابه بیماری های آن روز که اگر آن بیماری ها را از پیش بشناسیم خودمان را برای مقابله با آنها آماده خواهیم کرد . نهج البلاغه به ما آن بیماری ها را معرفی می کند . با اینکه علی الظاهر کتاب گزارش تاریخی نیست، اما سخن امیرالمؤمنین (ع) گزارش تاریخی است .
و اینک چند نمونه از بیماری های آن روز را که امیرالمؤمنین در صدد معالجه آنهاست، ذکر می کنم: یکی از این بیماری ها مسئله دنیاست، شما ببینید در نهج البلاغه چقدر علیه دنیا و دنیاطلبی و دنیافریفتگی، علیه خطرات و کمین های دنیا هشدار داده شده است، و زهد در نهج البلاغه، یکی از بخش های مهم نهج البلاغه است، این زهد
برای چیست؟ و کدام واقعیت آن دوران را نشان می دهد؟ آن دورانی که پیغمبر می گفت . (الفقر فخری) و افتخار می کرد که فقیر است، مردمش افتخار می کردند که به مال دنیا آلوده نیستند، ابوذر و سلمانها و عبدالله مسعودها و اصحاب صفه جزو اشراف آن امت بودند، و اصلا به دنیا، و طلا و نقره و زر و زیور و زخارف مادی اعتنایی نداشتند، اصلا زخارف مالی در برابر زخارف معنوی چیزی به حساب نمی آمد، که پیغمبر (ص) می فرمود:
«اشراف امتی اصحاب اللیل و حملة القرآن » . (4)
اشراف امت من، آنهایی هستند که شب با خدا سروکار دارند و خدمت و عبادت می کنند، آنهایی که با قرآن آشنا هستند .
در جامعه اسلامی چه حادثه ای روی داده که از صد کلمه سخنان امیرالمومنین تقریبا پنجاه کلمه اش درباره زهد است، این که نهج البلاغه پر است از زهد و ترغیب به زهد چه چیز را نشان می دهد؟ بله، بیماری را نشان می دهد، این نسخه امیرالمومنین (ع) که اینقدر راجع به دنیا گرم و پر شور و پرهیجان و زیبا و بلیغ حرف می زند، نشان می دهد که مردم شدیدا گرفتار دنیا شده بودند، که این دست گره گشای سعی می کند گره های این کمند را از دست و پای آنها باز کند .
در نهج البلاغه وقتی ما به ذکر دنیا می رسیم اوجی می بینیم، احساس می کنیم کلام امیرالمؤمنین (ع) در باب دنیا اصلا یک لحن و لون دیگر است، البته از صدها نمونه که در این زمینه وجود دارد من نتوانستم که این چند سطر را یادداشت نکنم و اینجا نخوانم که بس زیباست،
«فان الدنیا رنق مشربها، ردغ مشرعها، یونق منظرها، و یوبق مخبرها، غرور حائل، وضوء آفل، و ظل زائل و سناد مائل، حتی اذا انس نافرها، و اطمان ناکرها، قمصت بارجلها و قنصت باحبلها، و اقصدت باسهمها، و اعلقت المرء اوهاق المنیة قائدة له الی ضنک المضجع و وحشة المرجع » . (5)
ببینید چقدر زیباست، البته قابل ترجمه نیست، باید بلغا و شعرا بنشینند و کلمه به کلمه را بسنجند و ترجمه کنند، یعنی آنچنان دنیا با جلوه ها و فریبندگی هایش خودنمایی می کند که آنان که از دنیا می گریختند و از آن وحشت داشتند به آن انس می گیرند، و آنها که حاضر نبودند به دنیا دست بزنند در کنار دنیا احساس آرامش می کنند .
این همان بیماری است، یعنی همان انسان هائی که در دوران پیغمبر (ص) خانه و زندگی و باغ های مکه و ثروت و تجارت، و حتی زن و بچه را رها کردند و برای اسلام در کنار پیامبر به مدینه آمدند، با گرسنگی ساختند، با سختی ساختند، همین ها بعد از بیست و اندی سال هنگامی که از دنیا می روند طلاهائی را که از اینها بر جای مانده برای تقسیم بین وراث باید با تبر بشکنند، این اوج سخن امیرالمؤمنین است .
یک موضوع دیگر که در نهج البلاغه بارها تکرار شده تکبر است، یعنی همان که محور اصلی خطبه قاصعه است، و مسئله تکبر یعنی خود را از دیگران بالاتر دانستن، همان آفتی است که اسلام و نظام سیاسی را منحرف کرد، خلافت را به سلطنت تبدیل می کند، یعنی به کلی نتایج زحمات پیامبر را تقریبا در یک برهه ای از زمان از بین برده، این است که امیرالمؤمنین (ع) در نهج البلاغه به آن بسیار اهمیت می دهد، در خطبه قاصعه چه زیبا و پر مغز و هشدار دهنده سخن گفته من باز قسمتی از آن خطبه را می خوانم:
«فالله الله فی کبر الحمیة، و فخر الجاهلیة، فانه ملا قح الشنآن، و منافخ الشیطان التی خدع بها الامم الماضیة، و القرون الخالیة، حتی اعنقوا فی حنادس جهالته و مهاوی ضلالته، ذللا عن سیاقه، سلسا فی قیاده . . . الا فالحذر الحذر من طاعة ساداتکم و کبرائکم الذین تکبروا عن حسبهم و ترفعوا فوق نسبهم » . (6)
این هشدار امیرالمؤمنین علیه السلام است، افراد جامعه را از دو چیز به شدت پرهیز می دهد: یکی از تکبر و خود را برتر از دیگران دانستن، دوم از قبول این تصور غلط از دیگران، نه خودتان را از دیگری بالاتر بدانید نه این تصور غلط را از طرف دیگری نسبت به خود، قبول کنید، اینها ضامن اجرای اخلاق اسلامی بین مردم در جامعه اسلامی است، امیرالمؤمنین نه خودش کبر می ورزید و نه از کسی کبر را قبول می کرد .
خوب این هم حاکی از این است که آن روز این بیماری وجود داشته، اتفاقا هر دو وجود داشته است، به تاریخ بنگرید، آنها که به تاریخ آن دوره آشنایند می دانند که سهمگین ترین بیماری مردم آن روز همین دو چیز بوده: عده ای خودشان را بالاتر از دیگران می دانستند، قریش از غیر قریش، وابستگان به فلان قبیله عربی از وابستگان به فلان قبیله دیگر، و متاسفانه این بیماری بعد از پیغمبر (ص) خیلی زود پیدا شد، و نتیجه این حال همان بود که امیرالمؤمنین فرمود: محل ولادت محل رویش اختلاف و جدایی است، وقتی کسی خودش را بالاتر از دیگری دانست، قشری خودش را از قشر دیگر بالاتر دانست، آن روز، روز اختلاف و جدایی است .
دومی بیماری کبرپذیری، یعنی گروه محکوم قبول کنند که محکومند و باید محکوم باشند، حالا شما به تاریخ آن وقت مراجعه کنید آن قدر نشانه های ظلم پذیری، کبرپذیری در زندگی آن مردم، می بینید که واقعا تاسف می خورید، آن مردمی که سری بلند می کردند و نمی پذیرفتند، همیشه مورد تهاجم بودند، یکی از خصوصیات مردم عراق همین بود - البته کوفی ها را از قدیم نقل می کردند که بی وفایی کرده اند -
به هر حال ما در طول حکومت تقریبا ششصدساله بنی امیه و بنی عباس مشاهده می کنیم که اساسی ترین ضربت گاه و نقطه ضعف و آسیب پذیری جامعه اسلامی همین بوده، و از اینجافساد وارد شده است، لذا دستورات امیرالمؤمنین (ع) در موارد بسیاری راجع به مخالفت با مسئله تبعیض پذیری یعنی همان کبرپذیری است .
مسئله دیگر مسئله فتنه است، امیرالمؤمنین (ع) جملات عجیبی در مورد فتنه دارد، به مقداری این جملات پر مغز، زیبا و جامع الاطراف بیان شده است که انسان حیرت می کند که درباره آن چگونه فکر کند!
فتنه یعنی چه؟ یعنی اشتباه و اختلاف صفوف، مخلوط شدن حق و باطل .
«ولکن یؤخذ من هذا ضغث و من هذا ضغث فیمزجان فهنالک یستولی الشیطان علی اولیائه » . (7)
مسئله مخلوط شدن حق و باطل، استفاده از شعارهای حق برای افاده مرام باطل و استفاده از نمادهای حق برای محکم کردن قواعد و پایه های باطل، از بلاها و بیماری هائی بود که در روزگار امیرالمؤمنین وجود داشت، لذا آن حضرت افشاگری می کند .
در باب فتنه، امیرالمومنین در نهج البلاغه دو گونه حرف دارند . اولا درباره عنوان فتنه بحث فرموده اند، در خطبه دوم، می فرمایند:
«فی فتن داستهم باخفافها، و وطئتهم باظلافها، و قامت علی سنابکها، فهم فیها تائهون حائرون جاهلون مفتونون فی خیر دار، و شر جیران، نومهم سهود و کحلهم دموع » . (8)
اسب وحشی فتنه مردم را زیر پاانداخته بود، با لگد آنها را خرد می کرد، با سم سر آنها را می کوبید، بعد با وحشی گری سربلند می کرد، مردم آنجا خوابشان بیداری و سرمه چشمشان اشک بود . . . .
سخن از فتنه پیش از ظهور پیغمبران است، وضع جوامعی را که انبیاء از آنجا ظهور کرده اند و مبعوث شده اند بیان می کند و در حقیقت اشاره می کند به وضع زمان خودش و مردم را از فتنه پرهیز می دهد و می ترساند .
در جایی دیگر فتنه مشخصی را ذکر می کند مثل تمام حرف هایی که راجع به مخالفین خودش، که آن جنگ ها را راه انداختند، بیان فرموده، راجع به معاویه، راجع به طلحه و زبیر، راجع به عایشه، راجع به خوارج، مشخصا آن چیزهایی را بیان فرموده که در دیدگاهش فتنه به حساب می آمده است .
این نوع دوم در حقیقت افشاگری است، امیرالمؤمنین برای اینکه فتنه را از بین ببرد بر آن است که چهره ها را روشن کند، این بهترین راه است، فتنه یعنی چه؟ دو گروه به هم افتاده اند، گرد و غبار است، چهره ها شناخته نمی شود، گاهی انسان به برادر خودش شمشیر می زند، از برادر خودش خنجر می خورد، گاهی هم با یک دشمن در کنار هم راه می روند به او اعتماد می کند، علاج فتنه چیست؟ افشاگری، اصلا هیچ چیزی مثل افشاگری فتنه را علاج نمی کند و امیرالمؤمنین افشاگری می کند، این افشاگری حاکی از وجود این بیماری در آن روز است . گفتن این حرف ها حاکی از آن است که مردم به آن بیماری مبتلا بوده اند و علاجش این توصیه ها است، ما بعد از گذشت هزار و سیصد و چند ده سال از آن روز، به نسخه درمان احتیاج داریم، هم برای خود آن درمان و هم برای اینکه بدانیم کدام بیماری ها ما را تهدید می کند .
امروز ما همان طوریم، دنیاطلبی، ما و هم کبر و خودپرستی و تبعیض، و فتنه های اجتماعی ما را تهدید می کند، بنابراین ما هم به آن درمان ها احتیاج داریم، و بیش از همیشه به نهج البلاغه احتیاج داریم، مخصوصا از این دیدگاه که دیدگاه جدید است، در آئینه نهج البلاغه نگاه کنید و ببینید شما از وضع کنونی خودتان چه چیزی را می بینید، کدام درد و خطر را می بینید؟ کدام هشدار متوجه ماست؟ درمانش در نهج البلاغه موجود است، امروز بسیار لازم است که محققان، نهج البلاغه را از این جهات تفسیر کنند .
پانوشت:
1 - نهج البلاغه پارسی، ن 77 .
2 - بقره، 207 .
3 - بقره، 269 .
4 - بحارالانوار، ج 92 .
5 - نهج البلاغه پارسی، خ 82 .
6 - همان، خ 234 .
7 - همان، خ 50 .
8 - همان، خ 2 .
