مقدمه
بحث مهدویت یکی از اساسی ترین و زنده ترین مباحثی است که در رهاورد عرفانی بزرگان اهل کشف و شهود مورد توجه ویژه قرار گرفته و از این رو، معارف عمیق درباره آن مطرح کرده اند که بازگو نمودن آن می تواند گذشته از تغذیه فکری و علمی و اعتقادی، به قلب ها و جان ها نورانیت، حرارت، عشق، نشاط، تحرک، پویایی، ایمان، استحکام، امید و هدایت ببخشد .
از آن جا که درباره حضرت مهدی علیه السلام با رویکرد عرفانی کم تر تحقیق شده است، به نظر می رسد نشان دادن جلوه ای از سیمای پر فروغ آن حضرت در آینه عرفان اسلامی، برای همه تشنگان وادی انتظار، بخصوص نسل نواندیش جوان، مفید، آموزنده و آگاهی بخش باشد .
1 . حضرت مهدی و خلافت الهی
یکی از اساسی ترین مسائل در بحث مهدویت «خلافت الهی » است; زیرا مساله خلافت الهی در زمین که خدای سبحان در قرآن کریم فرمود: «انی جاعل فی الارض خلیفة » (بقره: 30) همچون داستان سفینه نوح و یا کشتی موسی و خضر و مانند آن ها نیست که یک قضیه شخصی بوده و سپری شده باشد، بلکه خلافت الهی یک فیض متصل و فوز مستمر است که از اول با اندیشه دوام و انگیزه استمرار طرح شده; چنان که اصل خلافت از قلمرو نبوت و رسالت فراتر رفته و به امامت رسیده است . (1) به این دلیل، یکی از نکته هایی که در عرفان اسلامی درباره حضرت مهدی - عجل الله تعالی فرجه - مورد توجه قرار گرفته «خلافت الهی » اوست .
از این رو، برخی از بزرگان اهل معرفت از حضرت مهدی به عنوان خلیفه الهی یاد نموده و گفته اند: «بی تردید، برای خداوند خلیفه ای است که روزی ظهور خواهد کرد، و اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی بماند، باز هم خداوند آن روز را به اندازه ای طولانی خواهد نمود تا آن خلیفه الهی که از عترت رسول خدا و فرزند فاطمه و همنام پیامبر است، ظهور نماید .» (2)
یکی دیگر از عرفا در این باره می گوید: «هرگاه حق سبحانه بر بنده خود تجلی کند و او را از خویش فانی نماید، لطیفه الهیه در او پدید می آید که آن لطیفه گاهی ذاتی و گاهی صفاتی است; اگر ذاتی باشد، آن صورت انسانی است که از او به فرد کامل و غوث جامع یاد می شود و دایره هستی بر محور او می گردد و به واسطه او عالم حفظ می شود و او همان کسی است که از او به مهدی و خاتم تعبیر می شود و او خلیفه خدا در عالم است .» (3)
همان گونه که ملاحظه می شود، در سخنان عرفا، بر عنصر «خلافت الهی » حضرت مهدی علیه السلام تکیه گردیده و از او به عنوان خلیفه خداوند در زمین یاد شده است .
2 . حضرت مهدی علیه السلام و ولایت الهی
گرچه بحث ولایت در عرفان دامنه گسترده ای دارد، اما در این جا تنها به جلوه ای از آن مباحث اشاره می شود:
یکی از مهم ترین مسائل ولایت این است که «ولی » یکی از نام های خداوند است . در قرآن کریم فرمود: «فالله هو الولی » (شوری: 9) و بر اساس مبانی عرفان، اسماء الهی هیچ گاه بدون مظهر نیستند . (4) پس مظهر اسم «ولی » همواره وجود خواهد داشت . بدین سبب است که ولایت یک حقیقت همیشه زنده و پایان ناپذیر است، به خلاف رسالت و نبوت که از اسماء الهی نیست و دوره اش با وجود خاتم الانبیا پایان پذیرفته است . عارف نامدار، محی الدین بن عربی در این باره می گوید: «بدون تردید، ولایت فلک است که احاطه و گستردگی خاصی دارد . به این دلیل، هیچ گاه قطع نمی شود . اما نبوت تشریعی و رسالت در پیامبر اسلام پایان یافته است . » (5)
برخی دیگر از بزرگان اهل عرفان درباره ولایت ائمه اطهار علیهم السلام بخصوص حضرت مهدی علیه السلام گفته اند: «خدای تعالی دوازده کس را از امت محمد برگزیده و مقرب حضرت خود گردانیده و به ولایت خود مخصوص کرده و اینان را نایبان حضرت محمد گردانیده، ولی در امت محمد صلی الله علیه و آله همین دوازده امام کسی بیش نیستند و ولی آخرین، که ولی دوازدهم باشد، خاتم اولیاء است و مهدی صاحب زمان نام اوست .» (6)
همچنین عارف قاسانی درباره خاتم ولایت بودن حضرت مهدی می گوید: «خاتم ولایت مهدی است که در آخر زمان می آید . همه انبیا و اولیا در معارف و حقایق تابع مهدی هستند . او در احکام تابع شرع محمدی است و باطن او با باطن حضرت محمد یکی است .» (7)
در جای دیگر نیز گفته است: «خاتم ولایت کسی است که صلاح دنیا و آخرت با اوست و با رحلت او از دنیا نظام عالم از هم فرو می پاشد . او عبارت از مهدی موعود در آخر زمان است .» (8)
یکی دیگر از بزرگان اهل عرفان می گوید: «ظهور تمامی ولایت و کمالش به خاتم اولیا خواهد بود; چون کمال حقیقت دایره، در نقطه اخیره به ظهور می رسد . خاتم اولیا عبارت از امام محمد مهدی است که موعود حضرت رسالت است و دور عالم به او کامل و تمام می شود و حقایق اسرار الهی در زمان آن حضرت تمام ظاهر می شود .» (9) عارف عربی نیز از حضرت مهدی به خاتم ولایت یاد نموده و به تفصیل درباره او بحث کرده است . (10)
پس، معلوم می شود یکی از مسائلی که در عرفان اسلامی درباره حضرت مهدی مورد توجه قرار گرفته و به تفصیل از جنبه های گوناگون درباره آن بحث شده مساله «ولایت الهی » آن حضرت است . از این رو، از او به عنوان مظهر اسم «ولی » و خاتم ولایت یاد نموده اند .
3 . مهدی علیه السلام در عالم; همانند قلب در بدن
نکته دیگر که در رهاورد عرفانی اهل معنا درباره حضرت مهدی علیه السلام عنوان شده، آن است که از منظر عرفا، مهدی برای عالم همانند قلب برای انسان است . از این رو، عارف نسفی در این باره می گوید: «بدان که انسان کامل را اسامی بسیاری است و جمله راست است . انسان کامل را مهدی، امام، خلیفه، قطب، صاحب زمان، جام جهان نما و آیینه گیتی نما گویند . انسان کامل همیشه در عالم باشد و زیاده از یکی نباشد . تمام موجودات همچون یک شخص است و انسان کامل دل آن شخص است و موجودات بی دل نتوان بود . پس انسان کامل همیشه در عالم باشد و چون دل زیاده از یکی نبود، پس انسان کامل در عالم زیاده از یکی نباشد .» (11) در کلام این عارف بزرگ، به چند نکته اساسی درباره حضرت مهدی علیه السلام اشاره شده است:
الف . چون نظام آفرینش هیچ گاه بدون انسان کامل نمی تواند وجود داشته باشد، پس انسان کامل گاهی در چهره نبی و رسول و زمانی در چهره امام و ولی همواره در عالم وجود دارد .
ب . همان گونه که عالم صغیر (انسان) بدون قلب نمی تواند حیات داشته باشد، عالم کبیر (نظام آفرینش) نیز بدون قلب نمی تواند وجود داشته باشد، و در زمانی که سلسله نبوت پایان یافته و اداره امور عالم به دست اوصیای خاتم انبیا است، مهدی موعود علیه السلام به عنوان آخرین وصی پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله، قلب عالم آفرینش بوده و در سایه حیات و وجود او، خون تلاش، حرکت تکاپو به سوی کمال در پهنه نظام عالم و نشئه انسانی جریان دارد .
ج . همان گونه که اگر کسی دو قلب داشته باشد، سالم نیست و نمی تواند به زندگی خویش ادامه دهد، نظام عالم نیز با وجود دو قطب و امام نمی تواند یک نظام سالم داشته و در مسیر حرکت تکاملی خود موفق باشد . از این رو، انسان کامل در عالم بیش از یکی نیست و در عصر ما، حضرت مهدی علیه السلام سکاندار عالم است . یکی از بزرگان اهل عرفان در این باره گفته است: به دلیل آن که عالم هرگز بدون امام نیست، پس مهدی، که قطب، امام و وارث است، تا روز قیامت به طور حتم در عالم وجود دارد . (12)
4 . حضرت مهدی علیه السلام; واسطه فیض
عرفا معتقدند: حق سبحانه در آینه دل انسان کامل تجلی می کند و عکس انوار تجلیات از آیینه دل او بر عالم می تابد و همگان با دریافت آن فیض، پدید آمده و حفظ می گردند و تا انسان کامل در عالم وجود دارد، از تجلیات ذاتی و رحمت رحمانی و رحیمی حق تعالی برای عالم و پدیده های هستی استمداد می کند و آن ها به واسطه این استمداد و فیضان تجلیات حق تعالی حفظ می شوند . (13) بنابراین، نظام آفرینش در حدوث و بقا، وامدار وجود پر برکت انسان کامل است، و به واسطه اوست که فیض الهی نصیب عالم و آدم می شود و از همین روست که در زیارت «جامعه کبیره » درباره اهل بیت علیهم السلام که پس از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله مصادیق بارز انسان کامل هستند، آمده: «بکم فتح الله و بکم یختم و بکم ینزل الغیث، و بکم یمسک السماء ان تقع علی الارض و بکم ینفس الهم و یکشف الضر» (14); یعنی عالم با حقیقت وجود شما گشوده شده، و با شما ختم می گردد; به خاطر شما باران فرو می ریزد و به واسطه شما آسمان از ریزش باران به زمین باز می ماند و با توسل به شما گرفتاری ها و مشکلات برطرف می شوند .
عندلیب گلشن اسرار، حافظ شیرازی، تمام معارف زیارت «جامعه کبیره » را در این کلام نغز جمع نموده و خطاب به اهل بیت علیهم السلام گفته است:
از رهگذر خاک سر کوی شما بود
هر نافه که در دست نسیم سحر افتاد
و در عصر کنونی، وجود مبارک حضرت مهدی علیه السلام قبله دل ها و واسطه فیض الهی بر عالم و آدم است . لذا در دعای نورانی «ندبه » از او به «سبب اتصال آسمان و زمین » یاد شده و چنین آمده است: «این السبب المتصل بین الارض و السماء» (15) و در دعای «عدیله » نیز درباره آن حضرت آمده: «ثم الحجة الخلف القائم المنتظر المهدی المرجی الذی ببقائه بقیت الدنیا و بیمنه رزق الوری و بوجوده ثبتت الارض و السماء» (16); یعنی پس از یازده امام - که یاد شد - امام و حجت دوازهم قائم منتظر مهدی است که امیدها به اوست و به واسطه او دنیا باقی و برقرار می باشد و به برکت وجود او مردم روزی دریافت می کنند و در سایه وجود او آسمان و زمین بر قرارند .
همه این حقایق در رهاورد عرفانی بزرگان اهل معنا به طور مستقیم درباره حضرت مهدی علیه السلام عنوان شده اند . از آن میان عارف نامدار محی الدین بن عربی می گوید: «پس مهدی رحمت است; همان طور که پیامبر رحمت بود; چنان که خداوند فرمود: ما تو را نفرستادیم، مگر آن که رحمت برای عالمیان باشی، و مهدی چون کاملا بر اساس مشی و سیره پیامبر، رفتار می کند، لذا دچار اشتباه نمی شود، پس به طور یقین رحمت عالمیان است .» (17)
و عارف نسفی نیز گفته است: «هر دو طرف جوهر اول را در این عالم دو مظهر می باید که باشد . مظهر این طرف، که نامش «نبوت » است، خاتم انبیا است و مظهر آن طرف، که نامش «ولایت » است، صاحب الزمان است که اسامی بسیار دارد; چنان که جوهر اول اسامی بسیار دارد ... البته بیرون خواهد آمد [ظهور خواهد کرد] احوال وی بیش از این خواهد بود که به نوشتن آید .» (18)
در رساله منسوب به عارف عربی نیز درباره حضرت مهدی علیه السلام چنین آمده است: «والسلام علی المحاذی للمرآة المصطفویة، المتحقق بالاسرار المرتضویه، فیاض الحقائق بوجوده، قسام الدقائق بشهوده، ابی القاسم محمد بن الحسن » (19); سلام بر مهدی که حقیقت ذات شریف او محاذی آینه وجود مصطفوی، و متحقق به اسرار مرتضوی است . از این رو، افاضه و بخشایش حقایق به واسطه وجود او، و تقسیم دقایق با شهود او انجام می شود .
در راستای همین دیدگاه، عارف حماسه آفرین قرن، حضرت امام خمینی قدس سره در نغزی زیبا گفته است:
مهدی امام منتظر، نوباوه خیرالبشر
خلق دو عالم سر به سر، بر خوان احسانش نگین
ذاتش به امر دادگر، شد منبع فیض بشر
خیل ملائک سر به سر در بند الطافش رهین
حبش سفینه نوح آمد در مثل، لیکن اگر
مهرش نبودی نوح را می بود با طوفان قرین
نوح و خلیل و بوالبشر، ادریس و داود و پسر
از آب فیضش مستمر از کان علمش مستعین
موسی به دست دارد عصا، دربانی اش را منتظر
آماده بهتر اقتدا، عیسی به چرخ چارمین
آب عطا، فیض عمیم، سحر سخن، کنز نعیم
کان کرم، عبدالکریم، پشت و پناه مسلمین (20)
از آنچه بیان شد، این نکته معلوم گردید که یکی از بهترین تجلیات رخ مهدی علیه السلام در آینه عرفان، واسطه فیض بودن آن حضرت است که به تفصیل درباره آن بحث شده است .
5 . حضرت مهدی علیه السلام و عدالت جهانی
عدالت از عمومی ترین و شورانگیزترین مساله هاست که در بحث مهدویت مطرح است و گذشته از متون دینی و مباحث کلامی و اعتقادی، در عرفان نیز مورد توجه ویژه قرارگرفته و درباره آن حقایق ظریفی طرح و تبیین شده است که دراین جا به اختصار در دو محور طرح و بررسی می شود:
الف . عدالت اجتماعی و رفاه اقتصادی
تامین عدالت اجتماعی و پدید آمدن رفاه اقتصادی در زمان ظهور دولت کریمه حضرت مهدی یکی دیگر از معارف مهدویت در عرفان اسلامی است که در رهاورد عرفانی بزرگان اهل معرفت عنوان شده . عارف بزرگ، سعدالدین حموی، با اشاره به اوصاف و کمالات وجودی حضرت مهدی علیه السلام درباره عدالت گستری و ایجاد رفاه اقتصادی برای مردم در زمان حضرتش گفته است: «صاحب زمان، که علم به کمال دارد، تمامیت روی زمین را در حکم خود آورد و به عدل آراسته گرداند، کفر و ظلم را به یک بار از زمین بردارد و تمامت گنج های روی زمین بر وی ظاهر گردد، هرچند صفت وی کنم، از هزار یکی نگفته ام .» (21)
برخی دیگر از بزرگان اهل عرفان نیز گفته اند: «در ایام حکومت مهدی، مردم در سایه عدالت زندگی می کنند، روزگار سرسبز و پرطراوتی است . رزق و روزی در آن فراوان می شود و مردم در کمال امنیت به عبادت خدای رحمان می پردازند . مهدی کسی است که صاحب مقام محمدی بوده و صاحب اعتدال، و در اوج تمام کمالات قرار دارد، و دولت او به مدت چهل سال طول می کشد که این عدد مراتب هستی است .» (22)
عارف نامدار، محی الدین بن عربی نیز در این باره مباحث مفیدی مطرح نموده و از آن میان به موضوع «عدالت اجتماعی » و «رفاه اقتصادی » در زمان ظهور آن حضرت اشاره نموده و گفته است: «هرگاه حضرت مهدی علیه السلام که خلیفه خداوند در زمین است، ظهور کند، زمین را پر از عدالت می کند، در حالی که از جور و ستم پر شده است . او عدل را در میان جامعه پدید آورده، عدالت اقتصادی را اجرا می کند، از نظر رفاه اقتصادی وضع به گونه ای می شود که وقتی شخصی به حضور او می آید و عرض می کند یا مهدی از امکانات مالی که در اختیار توست به من کمک نما، حضرت مهدی به اندازه ای به او کمک می کند که به زحمت آن را با خود می برد .» (23)
عارف شبستری نیز در کلام نغزی به عدالت اجتماعی در زمان حضرت مهدی علیه السلام اشاره نموده و گفته است:
چو مهدی باشد آن جا عدل گستر
براندازد زعالم جور یکسر
یکایک صورتش پیداست بر جای
از آن می ماند او آن روز بر پای
نماند در میانه هیچ دعوا
که صورت ها یکی گردد به معنا . (24)
از آنچه بیان شد، معلوم گردید که یکی از اهداف ظهور حضرت مهدی، که در عرفان اسلامی مورد توجه قرار گرفته، این است که با ظهور آن حضرت، عدالت در همه شؤون زندگی بشر به اجرا گذاشته می شود و همگان در استفاده از مواهب طبیعت و نعمت های الهی به طور عادلانه بهره مند می شوند و آنچه در بیان عرفا آمده تنها جلوه ای از برکات دولت کریمه حضرت مهدی است که در متون دینی و روایات بدان اشاره شده .
از آن میان، حضرت امام موسی کاظم علیه السلام ذیل آیه مبارکه «و اعلموا ان الله یحی الارض بعد موتها» (حدید: 17) فرمود: «یحییها الله بالقائم - علیه السلام - فیعدل فیها فیحی الارض بالعدل بعد موتها بالظلم » (25); خداوند زمین را به وسیله قائم آل محمد صلی الله علیه و آله زنده می کند، پس عدل در آن پدید می آید و زمین به واسطه عدل، پس از مرگ آن به وسیله ظلم دوباره زنده می شود .
ب . اصلاح فکر و تامین عدالت فرهنگی
گرچه برداشت عمومی از تامین عدالت در زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام معمولا اجرای عدالت اجتماعی و اصلاح امور اقتصادی و توزیع عادلانه ثروت های عمومی است، اما حقیقت آن است که با ظهور آن مصلح کل، عدالت و اصلاح در تمام شؤون هستی و نظام آفرینش پدید می آید، پیشه و اندیشه بشری اصلاح می شود و عقل انسان در هر دو بعد علمی و عملی تکمیل می شود . این مساله گذشته از روایات اهل بیت در رهاورد عرفانی اهل عرفان نیز مورد توجه قرار گرفته و درباره آن معارف ارزشمندی مطرح کرده اند .
از آن میان، عارف عربی در این باره گفته است: «با ظهور حضرت مهدی، مذاهب و مکاتب مختلف از روی زمین برچیده می شوند و جز دین خالص و حقیقی چیزی باقی نمی ماند و عده ای از افرادی که خود را اهل اجتهاد می دانند، وقتی می بینند که مهدی بر خلاف نظریه آن ها حکم می کند، دشمنی و عداوت می کنند، اما به ناچار در برابر حکم مهدی سکوت می نمایند و جرات مخالفت پیدا نمی کنند .» (26)
یکی از بارزترین جلوه های اصلاح فکری و تامین عدالت فرهنگی، احیای معارف قرآن و دستورات آسمانی است که در زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام به اجرا درمی آید و این مساله گذشته از متون دینی، در کلمات اهل معرفت نیز مطرح شده است . برخی از عرفای بزرگ در این باره گفته اند: «در زمان ظهور، روح در کالبد اسلام دمیده و بعد از ذلت و خواری عزیز شده و دوباره احیا می شود و حقیقت دین ظاهر می گردد و جز دین خالص چیز دیگری باقی نمی ماند .» (27)
در این باره، گویاتر از هر کلام، سخن عمیق عارف سترگ و حکیم بزرگ حضرت امام خمینی قدس سره است که فرمود: «هریک از انبیا که آمدند، برای اجرای عدالت آمدند، که عدالت را در همه عالم اجرا کنند، لیکن موفق نشدند، حتی رسول ختمی صلی الله علیه و آله که برای اصلاح بشر آمده بود، باز در زمان خودشان به آن معنا موفق نشد، اما کسی که عدالت را در تمام دنیا اجرا خواهد کرد مهدی موعود است . او عدالت را در تمام دنیا اجرا خواهد کرد، آن هم نه این عدالتی که مردم عادی می فهمند که فقط قضیه عدالت در زمین برای رفاه مردم باشد، بلکه عدالت در تمام مراتب انسانیت . انسان اگر انحرافی پیدا کند، انحراف عملی، انحراف روحی، انحراف عقلی، برگرداندن این انحراف را به معنای خودش، این ایجاد عدالت است در انسان; اگر اخلاقش اخلاق منحرفی باشد و اگر در عقاید یک انحراف و کجی هایی باشد، وقتی به اعتدال برگردد این ایجاد عدالت است در انسان . فقط برای حضرت مهدی موعود - سلام الله علیه - این قدرت هست که عدالت را در تمام عالم گسترش بدهد . در تمام نفوسی که هستند، انحرافات در آن ها هست، حتی نفوس اشخاص کامل هم در آن انحرافاتی هست، ولو خودش نداند; در اخلاق، عقاید، اعمال انحراف است . ایشان (مهدی) مامورند تمام این انحرافات را برگردانند به اعتدال که واقعا صدق کند: «یملا الارض عدلا بعد ما ملئت جورا .» (28)
در کلمات این عارف نکته آموز به نکته های ظریفی اشاره شده است که روزنه های جدیدی درباره ابعاد گسترده حکومت مصلح جهانی حضرت مهدی علیه السلام بر روی فرهیختگان اهل تحقیق می گشاید; چون او معتقد است: عدالتی که در زمان حضرت مهدی به وجود خواهد آمد، اولا همان حقیقت بزرگ الهی است که انگیزه و بخش عظیمی از بعثت انبیا و نزول وحی را پس از توحید و نبوت شکل می دهد و سفیران حق در طول تاریخ برای تامین و اجرای آن از جان مایه گذاشته و اولیای بزرگ الهی برای تحقق آن شهید شده اند .
ثانیا عدالتی که در زمان حکومت مصلح موعود پدید خواهد آمد تنها در بعد اقتصادی و تامین رفاه زندگی نخواهد بود، بلکه همه شؤون زندگی و هستی عالم و آدم در پرتو وجود او اصلاح شده، تعدیل می گردند . اخلاق، فرهنگ، اندیشه عقاید و همه امور فکری، روحی و عقلی بشر که بر اثر افراط و تفریط و تبلیغات مسموم دچار انحراف شده و در حقیقت «جهالت مدرن » را پدید آورده است، با ظهور آن عدل کامل و عقل کل اصلاح شده و به فطرت توحیدی و الهی و انسانی رهنمون می گردند .
ثالثا، چه بسا بر اساس باورها و مبانی فکری و اعتقادی دین شناسان غیرمعصوم، ناآگاهانه افراط و تفریط در اندیشه و اعتقادات دینی و برداشت ناصحیح از آیات و روایات به وجود آمده باشد که در زمان ظهور آن حضرت، باید با عدل و عصمت حضرت مهدی علیه السلام اصلاح گردند .
6 . تولد و غیبت حضرت مهدی علیه السلام
از جمله مسائلی که گذشته از متون دینی، در عرفان اسلامی درباره آن به تفصیل بحث شده، تولد و غیبت آن حضرت است . عبدالوهاب شعرانی، که یکی از بزرگان اهل معرفت و مورد وثوق شیعه و سنی است، سخن بسیار ارزشمندی درباره تولد حضرت مهدی علیه السلام دارد . او می گوید: «در طلیعه قیامت است که امید ظهور مهدی می رود . او که از اولاد امام حسن عسکری است، در نیمه ماه شعبان سال 255 به دنیا آمده و از عمر شریف او تا این زمان، که سال 958 قمری است، 706 سال می گذرد و عارف بزرگ، محی الدین بن عربی درباره او گفته است: بدون تردید مهدی ظهور خواهد نمود و زمین را، که از جور و ستم پر شده، پاک نموده، عدل و داد در آن پدید خواهد آورد . اگر از عمر دنیا تنها یک روز باقی بماند، خداوند آن روز را به اندازه ای طولانی می کند که آن خلیفه الهی ظهور کند . مهدی از عترت رسول الله و از فرزندان فاطمه است . جد او حسین بن علی و پدرش امام حسن عسکری، فرزند امام علی نقی، فرزند امام محمدتقی، فرزند امام علی رضا، فرزند امام موسی کاظم، فرزند امام جفعر صادق، فرزند امام محمدباقر، فرزند امام زین العابدین، فرزند امام حسین، فرزند امام علی بن ابی طالب است و همنام حضرت پیامبر اکرم است . » (29)
در مورد غیبت حضرت مهدی در کلام نغزی که از عارف نکته آموز، عطار نیشابوری، رسیده آمده است:
صد هزاران اولیا روی زمین از خدا خواهند مهدی را یقین
یا الهی، مهدیم از غیب آر تا جهان عدل گردد آشکار
مهدی هادی است تاج اتقیا بهترین خلق، تاج اولیا
ای ولای تو معین آمده بر دل و جان ها همه روشن شده
ای تو ختم اولیایی این زمان و زهمه معنا، نهانی جان جان
ای تو هم پیدا و پنهان آمده بنده عطارت ثناخوان آمده . (30)
از این گونه سخنان اهل عرفان به خوبی معلوم می شود که آن ها نیز همانند باور یقینی و اعتقادی قطعی شیعیان درباره حضرت مهدی علیه السلام، اولا معتقدند که آن حضرت فرزند امام حسن عسکری علیه السلام و از اولاد امام حسین و سایر ائمه اطهار علیهم السلام بوده و به دنیا آمده و هم اکنون در عالم زندگی می کند و روزی ظهور نموده، زمین را پر از عدل و داد می کند .
ثانیا، عرفا نیز بر آنند که حضرت مهدی علیه السلام غیبت در عین حضور دارد . از این رو، در کلام عطار آمده است: «ای تو هم پیدا و پنهان آمده » ; چون آن ها هم می گویند که برخی از افراد صالح و اولیای الهی می توانند به حضور آن حضرت برسند و ایشان را ملاقات کنند . پس از دیدگاه عرفا، حضرت مهدی علیه السلام در عین آن که از دیدگان عموم غایب است، عده ای از اولیا می توانند به محضر آن حضرت شرفیاب شوند .
7 . حضرت مهدی علیه السلام ذخیره هستی
غیبت حضرت مهدی علیه السلام اسرار نهفته فراوانی دارد، بلکه خود از اسرار الهی است; چنان که امام صادق علیه السلام در پاسخ شخصی که از سبب غیبت حضرت مهدی سؤال نمود، فرمود: «ان هذا الامر، امر من الله و سر من سر الله و غیب من غیب الله، و متی علمنا انه تعالی حکیم صدقنا بان افعاله کلها حکمة و ان کان وجهها غیر منکشف » ; (31) مساله غیبت از امور و از اسرار الهی، بلکه سر و غیب الهی است و چون ما می دانیم که خداوند سبحان حکیم است، تصدیق می کنیم که همه کارهای او حکمت است، گرچه دلیل آن برکسی معلوم نگردد .
اما صاحب نظران و دین پژوهان بر اساس وظیفه علمی، که کشف حقایق و معارف الهی است، هر کدام به نوبه خود و بر اساس مبانی فکری خویش نکاتی درباره اسرار غیبت حضرت مهدی مطرح کرده اند که از آن میان، عارف حماسه آفرین و مصلح بزرگ قرن، حضرت امام خمینی، در این باره گفته است: «قضیه غیبت حضرت مهدی موعود، یک قضیه مهمی است که به ما مسائلی می فهماند; من جمله این که برای یک همچو کار بزرگی که در تمام دنیا عدالت به معنای واقعی اجرا شود، در تمام بشر نبود کسی، الا مهدی موعود - سلام الله علیه - که خدای متعال او را ذخیره کرده است برای بشر . هریک از انبیا آمد که اجرای عدالت در همه عالم بکنند، لکن موفق نشدند ... اگر مهدی هم مثل سایر اولیا به جوار رحمت حق می رفتند، دیگر در بشر کسی نبود که این عدالت را [اجرا] بکند . این یک موجودی است که ذخیره شده برای یک همچو مطلبی .» (32)
در کلام این بزرگ مرد الهی و عرفانی به طور کلی بر این نکته تاکید شده است که حضرت مهدی علیه السلام به عنوان ذخیره الهی در گنجینه غیبت نگاه داری می شود تا بر اساس حکمت بالغه حق سبحانه در روز مقرر، برای نجات بشر و پدید آوردن عدالت در تمام شؤون وجودی عالم و آدم ظهور نماید و به آرزوهای تمام سفرای الهی در طول تاریخ، که شکوفایی درخت توحید و دالت بوده است جامه عمل بپوشاند و بشر را در مسیر حق و به سوی کمال مطلق رهنمون شود . این از آن روست که بر اساس دیدگاه عرفا، حضرت مهدی علیه السلام رحمت عام الهی است; وقتی ظهور نماید اختلاف کثرت در سایه احکام وحدت از میان برمی خیزد; چنان که برخی از بزرگان اهل معرفت در این باره گفته اند: «چنان که به مظهریت اسم "الرحمن" خاتم انبیا رحمة للعالمین گشت، خاتم اولیا نیز مظهر رحمت عام، که رحمت رحمان است، گشت و سعادت دو جهان در مشایعت آن حضرت منحصر شود و اصول هر یک اساس قرار گیرد و اختلاف کثرت به حکم ظهور احکام وحدت از ما بین برخیزد; چنان که شیخ سعدالدین حموی فرمود: «لن یخرج المهدی حتی یسمع من شراک فعله اسرار توحید» ; مهدی ظهور نمی کند تا آن که حتی از بندهای کفن او اسرار توحید شنیده شود .» (33)
مراد سعدالدین حموی آن است که چون حضرت مهدی علیه السلام آخرین حلقه سلسله منادیان توحید وظیفه همه انبیا و اولیا و عصاره عالم است، برای روزی ذخیره شده که بر اساس پیشرفت فکر زمینه پذیرش توحید در همگان به گونه ای به وجود بیاید که از همه پدیده های عالم ذکر توحید شنیده شود . در برخی از منابع دینی نیز از حضرت مهدی علیه السلام به ذخیره الهی یاد شده است; آن جا که فرمود: «... ذخیرک الله لنصرة الدین و اعزاز المؤمنین » (34)
در راستای این مساله که حضرت مهدی ذخیره عالم برای به وجود آوردن مدینه فاضله الهی و انسانی است که روزی تحقق خواهد یافت، برخی از بزرگان نکته ظریفی اظهار نموده و گفته اند: بشر از روزی که در بسیط زمین سکنی گزیده، پیوسته در آرزوی یک زندگی اجتماعی مقرون به سعادت به تمام معناست و به امید رسیدن به چنین روزی قدم برمی دارد و اگر این خواسته تحقق خارجی نداشت، هرگز چنین آرزو و امیدی در نهاد وی نقش نمی بست; چنان که اگر غذایی نبود، گرسنگی نبود و اگر آبی نبود، تشنگی تحقق نمی یافت و اگر تناسلی نبود، تمایل جنسی تصور نمی شد از این رو، به حکم ضرورت (جبر) آینده جهان روزی را در برخواهد داشت که در آن روز جامعه بشر پر از عدل و داد شده، با صلح و صفا همزیستی نمایند و افراد انسانی غرق در فضیلت و کمال شوند و رهبری چنین جامعه ای به دست منجی جهان مهدی موعود علیه السلام خواهد بود . (35)
جلوه ای از سیمای کارگزاران دولت مهدی علیه السلام
یکی از مسائل دیگری که در عرفان اسلامی مطرح، و رهاورد عرفانی بزرگان اهل معرفت درباره حضرت مهدی علیه السلام است، مساله یاران و کارگزاران دولت کریمه آن حضرت می باشد . صاحب فتوحات مکیه در این کتاب یک باب را به طور مستقل بدین مساله اختصاص داده و به طور مبسوط درباره آن بحث کرده و از جمله گفته است: افراد با معرفت و کسانی که حقایق را از راه کشف و شهود و با علم و معرفت الهی به دست می آورند، با او [مهدی] بیعت می کنند ... یاران و کارگزاران دولت و حکومت مهدی، مردان الهی هستند که دعوت او را پذیرفته و او را یاری کرده و دستورات او بر پا می دارند ... و کارهای دشوار اداره جامعه را بر عهده می گیرند و به او بر اساس تکلیف الهی خود، کمک می کنند ... یاران مهدی بر مشرب اصحاب پیامبر هستند که بر عهد خود وفا می کنند، و آن ها از مردم عجم اند و هیچ فرد عربی میان آن ها نیست، لکن به غیر از زبان عربی سخن نمی گویند . (36)
همچنین گفته است: «سعادتمندترین مردم به مهدی اهل کوفه هستند .» (37)
جناب شیخ بهائی پس از نقل فرازهایی از کلام آن عارف بزرگ درباره حضرت مهدی علیه السلام و یارانش می گوید: «با دیده بصیرت به کلام او بنگرید و با دست بلند آن را بگیرید . شاید به هدف او آگاهی پیدا کنید .» (38)
و . حسن ختام
حسن ختام این مقاله دو فراز نکته آموز است:
الف . عندلیب گلشن اسرار، حافظ شیرازی، در سخن نغزی درباره ظهور حضرت مهدی موعود علیه السلام گفته است:
یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخور
کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور
ای دل غم دیده، حالت به شود، دل بد مکن
وین سر شوریده باز آید به سامان غم مخور
هان مشو نومید، چون واقف نه ای
از سر غیب باشد اندر پرده بازی های پنهان غم مخور
حال ما در فرقت جانان و ابرام رقیب
جمله می داند خدای حال گردان غم مخور (39)
ب . ما نیز با همه لب تشنگان وادی انتظار، و منتظران رؤیت خورشید، هم صدا شده به خدای سبحان عرض می کنیم:
«اللهم انا نرغب الیک فی دولة کریمة تعز بها الاسلام و اهله و تذل بها النفاق و اهله و تجعلنا فیها من الدعاة الی طاعتک والقادة الی سبیلک و ترزقنا بها کرامة الدنیا و الآخرة .» (40)
پی نوشت ها:
1 - عبدالله جوادی آملی، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، 1380، ج 3، ص 28 .
2 - محی الدین بن عربی، فتوحات مکیه، بیروت، دار صادر، ج 3، باب 366، ص 327 .
3 - عبدالکریم جیلی، الانسان الکامل فی معرفة الاواخروالاوایل، چ پانزدهم، مصر، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، ص 72 .
4 - امام خمینی، تعلیقة علی الفصوص الحکم، مؤسسه پاسدار اسلام، 1410ق، ص 26 .
5 - محی الدین بن عربی، شرح قیصری بر فصوص الحکم، چاپ سنگی، قم، نشر بیدار، فص عزیزی، ص 308 .
6 - عزیزالدین نسفی، انسان کامل، رساله «نبوت و ولایت » ، چ چهارم، تهران، کتابخانه ظهوری، 1377، فصل 6، ص 320 .
7 - عبدالرزاق قاسانی، شرح فصوص الحکم، قم، بیدار، 1370، فص شیثی، ص 42 .
8 - همو، اصطلاحات صوفیه، چ دوم، قم، بیدار، 1370، باب خاء، ص 158 .
9 - محمد فیاض لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، سعدی، 1371، ص 315 .
10 - فتوحات مکیه، ج 3، باب 366 .
11 - انسان کامل، مقدمه فصل 2، ص 75 .
12 - سید حیدر آملی، نص النصوص فی شرح فصوص الحکم، نشر طوس، 1367، ج 1، ص 255 .
13 - عبدالرحمن جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، نشر مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1370، ص 89 .
14 - شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، زیارت «جامعه کبیره » .
15 - همان، دعای «ندبه » .
16 - همان، دعای «عدیله » .
17 - فتوحات مکیه، ج 3، باب 366، ص 332 .
18 - عزیزالدین نسفی، مقصد اقصی، باب 5، ص 245 .
19 - محی الدین بن عربی، مناقب، شرح سیدصالح خلخالی، ص 133 .
20 - امام خمینی، دیوان شعر، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، قصیده بهاریه، ص 26 .
21 - به نقل از: انسان کامل، رساله «نبوت و ولایت » و «وحی و الهام » ، فصل 6، ص 32 .
22 - الانسان الکامل فی معرفة الاواخر و الاوایل، ج 2، باب 61، ص 84 .
23 - فتوحات مکیه، ج 3، باب 366، ص 327 .
24 - محمود شبستری، کنزالحقائق، ص 58 .
25 - ینابیع المودة، نشر دارالکتب العراقیه، 1380 ق، باب 71، ص 429 .
26و27 - فتوحات مکیه، ج 3، باب 366، ص 327 و 336/ص 327 .
28 - امام خمینی، صحیفه نور، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378، ج 12، ص 208 .
29 - عبدالوهاب شعرانی، الیواقیت و الجواهر، ج 2، مبحث 5، ص 422 .
30 - ینابیع المودة، ص 472، باب 87 به نقل از: فریدالدین عطار نیشابوری، مظهر العجائب، مقدمه فتح الله خان شیبانی، چاپ سنگی، تهران، 1323 .
31 - شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمت، دارالحدیث، 1380، ج 2، باب 44، ص 235 .
32 - صحیفه نور، ج 12، ص 208 .
33 - مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ص 317 .
34 - مفاتیح الجنان، زیارت «صاحب الامر» .
35 - سیدمحمدحسین طباطبائی، شیعه دراسلام، قم، انتشارات اسلامی، 1373، ص 221 .
36 - فتوحات مکیه، ج 3، باب 367، ص 328 .
37 - همان، ص 366 .
38 - شیخ بهائی (محمدبن حسین عاملی)، کتاب الاربعین، نشر مکتبه صابری، 1337ش، حدیث 36، ص 221 .
39 - حافظ شیرازی، دیوان، ص 172 .
40 - مفاتیح الجنان، دعای «افتتاح » .