چگونه می توان نگاه حرام به زن رامشخص و معین نمود و حکم نگاه کردن به زن در
تصویرها و فیلمهای مبتذل چیست؟
آیت اللّه فضل اللّه : وقتی نص قرآن کریم را که به مسأله نگاه پرداخته است،
مورد مطالعه قرار می دهیم می بینیم اندیشه ای که می توان از این نص قرآنی دریافت
این است که خداوند تعالی می خواهد احساسات و عواطف درونی مرد مؤمن نسبت به زن مؤمن
و احساسات و عواطف درونی زن با ایمان نسبت به مرد با ایمان چنان پاک باشد که هیچ
نیت بدی که به دور از اخلاق است در آن راه نداشته باشد. و اگر این طهارت وجود
نداشته باشد، زن مؤمن و مرد مؤمن در فضای پریشانی روانی ای به سر خواهند برد که
زمینه انحرافات آینده را فراهم خواهد ساخت. خداوند از انسان می خواهد که از جنبه
فکری در درون خویشتن خویش مصونیت و عصمت داشته باشد تا این عصمت [درونی و فکری
]
وسیله ای باشد برای رسیدن به عصمت عملی، زیرا عمل ریشه در اندیشه، فهم و احساس
دارد
.
بنابراین وقتی که ما این آیه کریمه را قرائت می کنیم که: «قل للمؤمنین یغضوا من
ابصارهم و یحفظوا فروجهم، ذلک ازکی لهم، انّ اللّه خبیر بما یعملون»(2
)
به مردان با ایمان بگو: دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند که این برای آنان
پاکیزه تر است، زیرا خدا به آنچه می کنند آگاه است
.
از تعبیر «ازکی لهم» (پاکیزه تر است برای آنان) می فهمیم که خداوند خواسته است
طهارت درونی را زمینه ای برای تحول به طهارت عملی قرار دهد و همچنین است آنجا که در
مورد زنان می فرماید: «و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لا یبدین
زینتهن الا ما ظهر منها»(3
)
و به زنان با ایمان بگو: دیدگان خود را [از هر نامحرمی] فرو بندند و پاکدامنی
ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعا از آن پیداست با استفاده
از این آیه و آیه ای دیگر که مربوط به شیوه سخن گفتن زن با مرد می شود، [یعنی این
آیه که:] «فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض»(4) پس به ناز سخن مگویید تا
آنکه در دلش بیماری است طمع ورزد؛ درمی یابیم که خداوند اراده فرموده است تا زن به
شکلی طبیعی سخن بگوید، و هر گاه با صدایی نازک و با ناز و کرشمه سخن بگوید زمینه
سوءاستفاده و انحراف دیگران را فراهم خواهد ساخت
.
نگاههای دزدانه
از آنچه گفته آمد، درمی یابیم که نگاه مطلوب آن است که طبیعی و دور از شبهه و
اشکال باشد و نگاه مرد به زن به صورتی که فضای رغبت به حرام را در او پدید آورد،
نگاه «دزدانه»، نامیده می شود. این همان تعبیری است که قرآن کریم کرده است: یعلم
خائنة الاعین و ما تخفی الصدور.(5
)
[
خدا [نگاههای دزدانه و آنچه را که دلها نهان می دارند می داند
.
و در دعایی می خوانیم: الّلهم طهّر قلبی من النفاق و عملی من الریاء و لسانی من
الکذب و عینی من الخیانة، فانک تعلم خائنة الاعین و ما تخفی الصدور
بار خدایا! دلم را از نفاق و عملم را از ریا و زبانم را از دروغ و چشمم را از
خیانت تطهیر فرما که تو چشمهای خیانتکار و آنچه را که دلها نهان می دارند
می دانی
.
بنابراین نگاه دزدانه، نگاهی است آگاهانه که در ژرفایش خیانت خفته است و خیانت
کنایه از رغبت به حرام است و نیز تلاشی که انسان در مسیر کجروی می کند
.
نگاه مشکوک و لذت بار، ممنوع
به این ترتیب ملاحظه می کنیم که نگاه مطلوب آن است که از روی لذت جویی نباشد،
یعنی چنان نباشد که مرد به زن خیره شود تا از
زیبایی اش لذت ببرد. این حالت گاه نتایج منفی ای را هر چند به نسبت 10% در
پی دارد. زیرا فرق است بین نگاه لذت بار به زن زیبا و نگاه لذت جویانه از مناظر
طبیعی. چرا که نگاه لذت آمیز به زیبایی زن به احساس جنسی ای می انجامد که او را به
سوی زن می کشاند. این امر منجر به آثار منفی ای خواهد شد، در حالی که لذت بردن از
مناظر طبیعی هیچ نتیجه منفی ای ندارد
.
از این رو فقها در مورد آنچه که نگاه، بدان جایز است شرط کرده اند که نگاه باید
بدون لذت و غیر مشکوک باشد و چه خوب است که به بیتی از امیرالشعراء، احمد شوقی
استشهاد کنیم که می گوید
:
نظرة فابتسامة فکلام
فسلام فموعدٌ فلقاء
نگاهی و آن گاه لبخندی و سخنی
پس سلامی و دیگر وعده ای و پس از آن دیداری
مقصود از نگاه همان است که مراحل بعدی را برنامه ریزی می کند. این همان نگاه
مشکوک و لذت جویانه است. شاید بتوانیم این مطلب را از این حدیث نیز استفاده کنیم
که: «النظرة الاولی لک و الثانیة علیک
»
نگاه نخست بر تو رواست و نگاه دوم به زیان تو است
.
زیرا عادت چنین است که نگاه نخست طبیعی و اتفاقی است ولی اگر نگاه دوم و سوم را
به دنبال داشته باشد، معنی اش این است که چیزی در درونش ایجاد شده که او را با
احساسی دیگر وادار به نگاههای پی درپی می کند
.
همچنین از آیه ای که در باره شیوه سخن زن با مرد ذکر شد، درمی یابیم که اسلام
نمی پسندد که روابط زن با مرد به لحاظ اخلاقی بازتاب منفی داشته باشد. بنابراین
همان گونه که زن نباید چنان با مرد سخن بگوید که بیماردلان را به وسوسه اندازد، مرد
نیز نباید به گونه ای به زن نگاه کند که در دلش وسوسه افتد. از این مطلب می فهمیم
که انسان نباید به دلش، بیماری را راه دهد. و واژه «بیماری» کنایه از نیتهای زشت
است. خداوند نمی پسندد که انسان نیت گناه به دلش راه دهد و نیز نمی پسندد که فضا
برای عملی شدن نیتهای زشت فراهم شود. در نتیجه باید گفت که نگاهی که به اقتضای
طبیعتش راه خیانت را می گشاید از دید اسلام، حرام است
.
چشم پوشی، حالتی بازدارنده است
گاهی نگاه مشکوک کاری ناخودآگاهانهاست، زیرا گاهی مرد در موقعیتهایی قرار
می گیرد که بر او الزام می کند تا به زن همکار یا همدرس خود بنگرد و با تداوم
برخورنها و دیدارهای پی درپی چنین احساسی پدید می آید
.
آیت اللّه فضل اللّه : پیدایی فضای الفت بین زن و مرد گاهی حالت صمیمیتی به
وجود می آورد که در آن انسان به گونه ای دیگر غیر از آنکه در ابتدا می نگریست
به او نگاه کند. زیرا فرق بسیار است بین اینکه در ارتباط کاری و اقتضای نوع کار به
او نگاهی کنی یا او به تو نگاه کند و بین نگاهی که ناشی از احساس دوستی و رغبت تو
نسبت به او است، در حالت اخیر، نگاه را نمی توان حالتی طبیعی شمرد بلکه حالت
آماده سازی فضای روانی برای قرار گرفتن در وضعی معین است که چه بسا به انحراف
بینجامد
.
از این رو است که خداوند خواسته است که مرد مؤمن چشمش را فرو بپوشد تا این حالت،
حالتی بازدارنده و پیشگیرانه از نتایج نامطلوب باشد. چنان که از زن مؤمن نیز خواسته
است که چشمش را فرو بپوشد. از این خواسته ها پی می بریم که لازم است زن و مرد مؤمن
هنگامی که با وضعیتهایی این چنینی روبه رو می شوند در حالت آماده باش روحی باشند
.
طبعا موضوع حدیث مواردی را شامل می شود که نگاه به آن جایز است اما در باره مواردی
که نگاه به آن جایز نیست، اسلام حدود و مقرراتی وضع کرده است. اسلام در موضوع نگاه
مرد به بعضی از اعضای زن، حدودی قرار داده و همچنین نیز در باره نگاه زن به برخی از
اعضای مرد مقرراتی نهاده است تا این نگاهها به لحاظ فرهنگ درونی ای که برای رابطه
دو جنس پدید می آورد، چنان که بعد جنسی در آن انباشته شده است، پایه و زمینه انگیزش
نشود. از این رو است که برخی از دانشمندان علوم اجتماعی معتقدند که دشوار می توان
دوستی خالصانه بین زن و مرد بیگانه را پذیرفت
.
حد شرعی در جواز نگاه
با این حال فلسفه جواز نگاه به زن
بیگانه چیست؟
آیت اللّه فضل اللّه : فتوایی که پرسش شما آن را به میان کشیده است قابل تجزیه
به دو فتوا است. فتوای نخست در باره روا بودن نگاه به زنانی است که هر چند از
بی حجابی نهی شوند، اعتنا نمی کنند. البته برخی از علما در باره زنان مسلمان احتیاط
روا می دارند
.
این مسأله، برخاسته از فهم فقهی ای است که با ملاحظه بعضی احادیثی که در مسأله
نگاه به زن رعایت احترام به او را ضروری می داند، پدید آمده است. بنا بر این نظر،
هنگامی که زن قسمتی از بدن خود را می پوشاند، دیگر نگاه کردن به آن به معنای هتک
حرمت و اهانت به آن است چرا که این قسمت از قسمتهایی است که او می خواهد بپوشاند
.
بنابراین او راضی نیست که کسی به آن بخش از بدنش نگاه کند و اگر متوجه شود کسی
دزدانه به او می نگرد مورد سرزنش و ملامتش قرار می دهد
.
حریم پوشیدگی
انسان در مورد آنچه که می خواهد از او پوشیده بماند دارای حریمی است. بنابراین
موضوع نگاه کردن به بخشی که کسی می خواهد بپوشاند صرف نظر از این که موجب فریفته
شدن باشد یا نباشد از مسایل اساسی است. بر این اساس اگر زن برای اندام خویش حریمی
قرار ندهد، یعنی اعضای تحریک برانگیز خویش را آشکار کند، دیگر آن بخش از بدن او
دارای حریمی نیست که انسان ملزم به رعایت آن باشد و از این رو مرد نامحرم می تواند
بدون قصد مشکوک یا لذت به او نگاه کند
.
این از یک جهت، و از جهت دیگر عنوان رفع سختی (حرج) از انسان در رویارویی با
واقعیات اجتماعی در جوامعی که زنان، بدحجاب ظاهر می شوند و امکان فرو پوشیدن چشم از
آنان وجود ندارد، پیش می آید. در حدیثی آمده است که: لا حرمة لنساء اهل الذمة ان
ینظر الی شعورهن
نگریستن به موی زنان اهل ذمه حرام نیست
.
با چنین حکمی سختی و دشواری ای که در جوامعی مثل غرب، دامن گیر مرد مسلمان
می شود، برداشته می شود. این حکم از آن رو است که چنین زنانی خود به دست خویش حریم
خود را شکسته اند. در عین حال مشکوک نبودن و از روی لذت نبودن، شرط اساسی نگاه به
آنان است
.
نگاه به تصویر زن
اما فتوای دوم که مربوط به مسأله تصویر می شود. در باره این موضوع بعضی از فتاوا
موجود است که می گوید: نگاه به تصویر زن حرام نیست. البته در این مسأله برخی از
علما در باره تصویر زن محترم و باحجابی که راضی نیست کسی حتی از طریق تصویر، به
اندامش بنگرد، رعایت تحفظ نموده اند
.
برخی از علما نیز احتیاط واجب را در ترک نگاه به تصویر زن محجّبه در صورتی که
نگاه کننده او را بشناسد دانسته اند و این کار را نوعی هتک حرمت به شخصیت آن زن
می دانند. چرا که وقتی خود او می خواهد تا این حد نیز از دید نامحرم پوشیده باشد
نگاه به تصویر او در حقیقت دشمنی با آزادی و شکستن حریم او است
.
اما در خارج از این دایره، چنانچه آن زن ناشناس باشد یا از زنان بدحجاب یا
بی حجاب باشد، علماء معتقدند ادله حرمت نگاه کردن شامل نگاه به تصویر نمی شود و
تنها نگاه به خود آن زن مدلول ادله حرمت است
.
در عین حال این مسأله را مقید می کنند به اینکه در صورتی که نگاه بی لذت باشد،
نگاه کردن جایز است. با این توضیحات متوجه می شویم که حکم نگاه به فیلمهای جنسی در
ضمن فتوای پیشین نمی گنجد، زیرا در محدوده لذت جویی وارد می شود و مربوط به حالت
روانی ای می شود که گاه موجب ایجاد حالت میعان روحی برای معتادان به مشاهده این نوع
فیلمها می گردد
.
نگاه در شرایط ویژه پزشکی
بنا به ملاحظاتی طبی، آیا مرد می تواندبه اندام زن نگاه کند؟
آیت اللّه فضل اللّه : مانعی ندارد که مرد [پزشک] به اعضای جنسی زنی که از وضع
او به لحاظ طبی آگاه نیست نگاه کند، به شرط آنکه به لحاظ عملی مشکلی وجود نداشته
باشد. همچنین برای پزشک مرد جایز است که مریض زن را معاینه کند. پزشک زن هم
می تواند به هر عضوی از اعضای بدن مرد بیمار، در صورتی که درمانش متوقف بر نگاه
کردن باشد، بنگرد. البته باید توجه داشت در صورتی که مهارت و فایده درمان پزشک مرد
بیش از پزشک زن باشد، زن بیمار می تواند برای درمان به او مراجعه کند و برای مرد
پزشک نگاه کردن به اعضایی از زن بیمار که در حالات عادی حرام می باشد، جایز است. در
حدیثی از امام محمد باقر(ع)، در پاسخ به پرسشی آمده است که راوی می پرسد: آیا زن
مسلمانی که دچار بیماری یا شکستگی یا زخمی از ناحیه عضوی شده است که نگاه کردن مرد
نامحرم به آن جایز نیست، می تواند در صورتی که مردی بهتر می تواند درمانش کند به او
مراجعه نماید و آیا آن مرد، مجاز به نگاه به او هست؟ امام(ع) فرمود: اگر ناچار از
مراجعه به او هستند، می تواند اگر بخواهد درمانش نماید
.
در روایتی که علی بن جعفر(ع) از برادرش امام موسی کاظم(ع) نقل کرده آمده است که
از امام(ع) پرسیدم: آیا زن مجاز است زخمی را که در ران یا کفل مردی پدید آمده،
معالجه کند؟ امام(ع) فرمود: اگر عورت نباشد، مانعی ندارد
.
