مقدّمه
وقتی صحبت از مدارس دخترانه می شود، معمولاً مدارس جدید امروزی به ذهن می رسد. ولی هیچ گاه از خود نپرسیده ایم که پیش از تأسیس مدارس جدید وضع تحصیلی دختران چگونه بوده است و اینکه مدارس جدید دخترانه اولین بار چگونه و توسط چه کسی یا کسانی و با چه اهدافی تأسیس شدند؟
معمولاً چنین گفته می شود که پیش از تأسیس مدارس جدید دختران، دختران ایرانی بی سواد بودند و این مدارس با هدف باسواد کردن دختران و زنان ایرانی تأسیس شدند.
از مسلمات تاریخ این است که در عموم ولایات مکتب خانه هایی برای آموزش دختران به سبک سنّتی دایر بود، به گونه ای که روزنامه حبل المتین در ضمن نامه یکی از خواتین می آورد: «در اغلب کوچه های طهران و بلاد دیگر یک ملا باجی(1) یا میرزا باجی یک منزل دارند و با کمال آزادی دوشیزگان را درس می دهند.»(2) همچنین می دانیم که اقشار مذهبی به شدت با رواج مدارس دخترانه مخالفت می کردند، و تشکیل این کلاس ها را سرآغاز فتنه و فساد در جامعه می دانستند و برای مقابله با آن به علما متوسل می شدند.(3) حتی کار به جایی کشید که بعضی از مجتهدان عالی مقام به مخالفت صریح با این مدارس برمی خاستند.
برای روشن شدن مطلب لازم است اولاً، وضع تحصیل دختران را پیش از تأسیس این نوع مدارس ملاحظه نماییم و سپس، نیم نگاهی به سابقه و اهداف اولیه تأسیس و عملکرد مدارس جدید بیفکنیم.
تعلیم و تربیت دختران پیش از مدارس جدید
تعلیم و تربیت رسمی دختران قبل از مشروطه عموما در سه شکل صورت می گرفت: مکتب خانه ها، تدریس خصوصی در منازل و حوزه های علمیه.
مکتب خانه ها
در مکتب خانه ها معمولاً از آموزش خواندن قرآن و احکام مذهبی شروع می کردند و بیشتر به یادگیری صرف و نحو عربی، ادبیات قدیم هم چون غزلیات حافظ، گلستان سعدی، مثنوی معنوی مولوی، خمسه نظامی، دیوان سنایی و خلاصة الحساب شیخ بهایی می پرداختند. این مدارس در منازل معلمان و مساجد تشکیل می شد.(4) بیشترین اهتمام به خواندن کتاب هایی مانند مثنوی و گلستان سعدی صرف می شد.(5) مونس الدوله این مکتب خانه ها را چنین توصیف
