عید فطر

واژه عید، در اصل از فعل عاد (عود) یعود اشتقاق یافته است و معانی مختلفی برای آن ذکر کرده اند، از جمله: «خوی گرفته »، «هر چه باز آید از اندوه و بیماری و غم و اندیشه و مانند آن »، «روز فراهم آمدن قوم »، «هر روز که در آن، انجمن یا تذکار فضیلت مند یا حادثه بزرگی باشد»، گویند از آن رو به این نام خوانده شده است که هر سال شادی نوینی باز آرد. (۲)

عید فطر

ابن منظور در لسان العرب گفته است که برخی بر آن هستند که اصل واژه عید از «عادة » است، زیرا آنان (قوم)، به جمع آمدن در آن روز، عادت کرده اند. ⁽³⁾

چنانکه گفته شده است: «القلب یعتاده من حبها عید.»

و نیز یزید بن حکم ثقفی در ستایش سلیمان بن عبد الملک گفته است:

امسی باسماء هذا القلب معمودا

اذا اقول صحا یعتاده عیدا ⁽⁴⁾

به گفته ازهری: عید در نزد عرب، زمانی است که در آن شادیها یا اندوه ها، باز می گردد و تکرار می شود. ابن اعرابی آن را منحصر به شادیها دانسته است. ⁽⁵⁾

واژه عید تنها یکبار در قرآن به کار رفته است:

«اللهم ربنا انزل علینا مائدة من السماء تکون لنا عیدا لاولنا و آخرنا و آیة منک » ⁽⁶⁾

در تفسیر نمونه ذیل این آیه گفته شده است: «عید در لغت از ماده عود به معنی بازگشت است، و لذا به روزهایی که مشکلات قوم و جمعیتی برطرف می شود و بازگشت به پیروزیها و راحتیهای نخستین می کند عید گفته می شود، و در اعیاد اسلامی به مناسبت اینکه در پرتو اطاعت یک ماه مبارک رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاکی فطری نخستین به روح و جان باز می گردد، و آلودگیهایی که بر خلاف فطرت است، از میان می رود، عید گفته شده است. و از آنجا که روز نزول مائده نیز، روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بوده است، حضرت مسیح(ع) آن را عید نامیده است. همان طور که در روایات وارد شده، نزول مائده در روز یکشنبه بوده و شاید یکی از علل احترام روز یکشنبه در نظر مسیحیان نیز همین بوده است.

روایتی که از علی(ع) نقل شده: «و کل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید» هر روز که در آن معصیت خدا نشود، روز عید است، نیز اشاره به همین موضوع دارد، زیرا روز ترک گناه، روز پیروزی و پاکی و بازگشت به فطرت نخستین است. ⁽⁷⁾

از«سوید بن غفله » نقل شده است: در روز عید بر امیر المؤمنین علی(ع) وارد شدم و دیدم که نزد او نان گندم و خطیفه ⁽⁸⁾ و ملبنة ⁽⁹⁾ است; پس به آن حضرت عرض کردم: روز عید و خطیفه؟!.

آن حضرت فرمود: «انما هذا عید من غفر له » این عید کسی است که آمرزیده شده است. ⁽¹⁰⁾

و نیز در یکی از اعیاد، آن حضرت فرمود:

«انما هو عید لمن قبل الله صیامه، و شکر قیامه، و کل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید» امروز تنها عید کسی است که خداوند روزه اش را پذیرفته و عبادتش را سپاس گزارده است; هر روزی که خداوند مورد نافرمانی قرار نگیرد، عید راستین است.

در روایات اسلامی برای اعیاد - بویژه اعیاد مذهبی، از جمله عید فطر - آداب و رسوم خاصی مقدر شده; در حدیثی از معصوم(ع) آمده است.

«زینوا اعیادکم بالتکبیر»عیدهای خودتان را با تکبیر زینت بخشید.

«زینوا العیدین بالتهلیل و التکبیر و التحمید و التقدیس » عید فطر و قربان را با گفتن ذکر لا اله الا الله، الله اکبر، الحمد لله و سبحان الله، زینت بخشید.

عید فطر

عید فطر یکی از دو عید بزرگ اسلامی است که درباره آن احادیث و روایات بیشماری وارد شده است. مسلمانان روزه دار که ماه رمضان را به روزه گذرانده و از خوردن و آشامیدن و بسیاری از کارهای مباح دیگر امتناع ورزیده اند، اکنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند می طلبند; اجر و پاداشی که خود خداوند به آنان وعده داده است.

امیر المؤمنین(ع) در یکی از اعیاد فطر خطبه ای خوانده اند و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بیم داده اند:

خطب امیر المؤمنین علی بن ابی طالب(ع) یوم الفطر فقال: «ایها الناس! ان یومکم هذا یوم یثاب فیه المحسنون و یخسر فیه المبطلون و هو یوم اشبه بیوم قیامکم، فاذکروا بخروجکم من منازلکم الی مصلاکم خروجکم من الاجداث الی ربکم و اذکروا بوقوفکم فی مصلاکم وقوفکم بین یدی ربکم، و اذکروا برجوعکم الی منازلکم رجوعکم الی منازلکم فی الجنة.

عباد الله! ان ادنی ما للصائمین و الصائمات ان ینادیهم ملک فی آخر یوم من شهر رمضان ابشروا عباد الله فقد غفر لکم ما سلف من ذنوبکم فانظروا کیف تکونون فیما تستانفون.» ⁽¹¹⁾

ای مردم! این روز شما روزی است که نیکوکاران در آن پاداش می گیرند و زیانکاران و تبهکاران در آن مایوس و ناامید می گردند و این شباهتی زیاد به روز قیامت دارد. پس با خروج از منازل و رهسپاری به سوی جایگاه نماز عید، خروجتان را از قبر و رفتنتان را به سوی پروردگار به یاد آورید، و با ایستادن در جایگاه نماز، ایستادن در برابر پروردگارتان را یاد کنید، و با بازگشت به سوی منازل خود، بازگشتتان به سوی منازلتان در بهشت برین را متذکر شوید. ای بندگان خدا. کمترین چیزی که به زنان و مردان روزه دار داده می شود، این است که فرشته ای در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا می دهد و می گوید: هان! بشارتتان باد، ای بندگان خدا که گناهان گذشته اتان آمرزیده شد! پس به فکر آینده خویش باشید که چگونه بقیه ایام را بگذرانید؟

عارف وارسته، «میرزا جواد آقا ملکی تبریزی » درباره عید فطر آورده است: «عید فطر روزی است که خداوند آن را از میان دیگر روزها برگزیده است و مخصوص هدیه بخشیدن و جایزه دادن به بندگان خویش ساخته است. خداوند به آنان اجازه داده است تا در این روز نزد حضرتش گرد آیند و بر خوان کرم او بنشینند و ادب بندگی به جای آرند; چشم امید به درگاه او دوزند و از خطاهای خویش پوزش خواهند; نیازهای خویش به نزد او آرند و آرزوهای خویش از او خواهند. و نیز آنان را وعده و مژده داده است که هر نیازی به او آرند، برآورد و بیش از آنچه چشم دارند به آنان ببخشد، از مهربانی و بنده نوازی، بخشایش و کارسازی در حق آنان روا دارد که گمان نیز نمی برند.» ⁽¹²⁾

روز اول ماه شوال را بدین سبب عید فطر خوانده اند که در این روز، امر امساک و صوم از خوردن و آشامیدن برداشته شد و رخصت داده شد که مؤمنان در روز افطار کنند و روزه خود را بشکنند. فطر و فطر و فطور به معنای خوردن و آشامیدن است و گفته شده است که به معنای آغاز خوردن و آشامیدن نیز هست. به همین دلیل است که پس از اتمام روز و هنگام مغرب شرعی در روزهای ماه رمضان، انسان افطار می کند، یعنی اجازه خوردن، پس از امساک از خوردن به او داده می شود.

عید فطر دارای اعمال و عباداتی است که در روایات معصومین(ع) به آنها پرداخته شده و ادعیه خاصی نیز درباره آن آمده است.

از سخنان معصومین(ع) چنین استفاده می شود که روز عید فطر، روز گرفتن مزد است، و لذا در این روز مستحب است که انسان بسیار دعا کند و به یاد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلی نگذراند و خیر دنیا و آخرت را بطلبد.

در قنوت نماز عید می خوانیم:

«... اسئلک بحق هذا الیوم الذی جعلته للمسلمین عیدا و لمحمد صلی الله علیه و آله ذخرا و شرفا و کرامة و مزیدا ان تصلی علی محمد و آل محمد و ان تدخلنی فی کل خیر ادخلت فیه محمدا و آل محمد و ان تخرجنی من کل سوء اخرجت منه محمدا و آل محمد، صلواتک علیه و علیهم اللهم انی اسالک خیر ما سئلک عبادک الصالحون و اعوذ بک مما استعاذ منه عبادک المخلصون ».

بارالها! به حق این روز که آن را برای مسلمانان عید و برای محمد(ص) ذخیره و شرافت و کرامت و فضیلت قرار داد، از تو می خواهم که بر محمد و آل محمد درود بفرستی و مرا در هر خیری وارد کنی که محمد و آل محمد را در آن وارد کردی! و از هر سوء و بدی که محمد و آل محمد را از آن خارج ساختی خارج کن! درود و صلوات تو بر او و آنها! خداوندا، از تو می طلبم آنچه بندگان شایسته ات از تو خواستند و به تو پناه می برم از آنچه بندگان خالصت به تو پناه بردند.

در صحیفه سجادیه نیز دعایی از امام سجاد(ع) به مناسب وداع ماه مبارک رمضان و استقبال عید سعید فطر وارد شده است:

«اللهم صل علی محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا و بارک لنا فی یوم عیدنا و فطرنا و اجعله من خیر یوم مر علینا، اجلبه لعفو و امحاه لذنب و اغفر لنا ما خفی من ذنوبنا و ما علن... اللهم انا نتوب الیک فی یوم فطرنا الذی جعلته للمؤمنین عیدا و سرورا و لاهل ملتک مجمعا و محتشدا، من کل ذنب اذنبناه او سوء اسلفناه او خاطر شر اضمرناه توبة من لا ینطوی علی رجوع الی ذنب و لا یعود بعدها فی خطیئة.»

پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصیبت ما را در این ماه جبران کن و روز فطر را بر ما عیدی مبارک و خجسته بگردان و آن را از بهترین روزهایی قرار ده که بر ما گذشته است: که در این روز بیشتر ما را مورد عفو قرار دهی و گناهانمان را بشویی و بر ما ببخشایی گناهانی را که در پنهان و آشکارا انجام دادیم... خداوندا! در این روز عید فطر، که برای مؤمنان روز عید و خوشحالی و برای مسلمانان روز اجتماع و گردهمایی است، از هر گناهی که مرتکب شده ایم و هر کار بدی که کرده ایم و هر نیت ناشایسته ای که در ضمیرمان نقش بسته است به سوی تو باز می گردیم و توبه می کنیم، توبه ای که در آن بازگشت به گناه هرگز نباشد و بازگشتی که در آن هرگز روی آوردن به معصیت نباشد.

بارالها!این عید را بر تمام مؤمنان مبارک گردان و در این روز، ما را توفیق بازگشت به سوی خود و توبه از گناهان عطا فرما. ⁽¹³⁾

پی نوشت ها:

1) این مقاله پیش از این در جلد دوم ره توشه رمضان سال 1376 صفحه 245 به بعد درج گردیده است.

2) دهخدا، ذیل عید، تاج العروس زبیدی، ج 8، ص 438-439.

3) لسان العرب، ابن منظور، ج 3، ص 319.

4) همان، تاج العروس زبیدی، ج 8، ص 438.

5) لسان العرب، همان، تاج العروس زبیدی، ج 8، ص 439.

6) مائده، 114.

7) تفسیر نمونه، 5/131.

8) خوراکی از آرد و شیر.

9) غذایی یا حلوایی که با شیر تهیه می شود.

10) بحار الانوار، ج 40، خ 73.