مدفون شدگان در بقیع

قبر امامان شیعه [1]

مهمترین دفن شدگان بقیع از دیدگاه شیعیان،چهار تن از امامان معصوم هستند که در کنار یکدیگر به خاک سپرده شده اند.

1.امام مجتبی-ع-

ریحانه رسول خدا-ص-،حسن بن علی-ع-،در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنیا آمد. وی و برادرش امام حسین-ع-مورد علاقه شدید رسول خدا-ص-بودند و به عنوان فرزندان آن حضرت شناخته می شدند.امام مجتبی-ع-بعد از رسول خدا-ص-،در کنار پدرش امیر مؤمنان-ع-،در جنگهای جمل،صفین و نهروان شرکت کرد.پس از شهادت امیر مؤمنان-ع-،با نصب پدرش،مردم عراق با او بیعت کردند،اما به دلایل متعددی وی را همچون پدرش در جنگ با معاویه تنها گذاشتند.او نیز به اجبار حکومت را رها کرد و عازم مدینه شد.این رخداد در سال 41 هجری قمری اتفاق افتاد.پس از آن،امام مجتبی-ع-به مدت ده سال در مدینه با شیعیان خود مرتبط بود.وی اسوه اخلاق بود و بارها اموال خویش را نصف کرد و نیمی از آن را در راه خدا بخشید.عاقبت به توطئه معاویه و به دست همسر نابکارش که دختر اشعث بن قیس بود،مسموم شد و به شهادت رسید.مردم مدینه در سوگ آن امام به ماتم نشستند.امام علاقه مند بود تا در کنار جدش رسول خدا-ص-به خاک سپرده شود;اما مروانیان با همکاری شخصی که ادعای مالکیت زمینی را داشت که رسول خدا-ص-در آنجا مدفون شده بود،مانع این کار شدند;لذا آن حضرت را در بقیع به خاک سپردند.

2.امام سجاد-ع-

امام سجاد-ع-چهارمین امام شیعه است.او در سال 38 قمری متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی-ع-و پدر خود حسین بن علی-ع-سپری کرد.در کربلا حاضر شد، اما به دلیل بیماری نتوانست در جنگ شرکت کند.پس از آن قریب سی و چهار سال;یعنی تا سال 94 قمری،رهبری شیعه را بر عهده داشت.این دوره،دوره ای سخت بود و شیعیان به شدت تحت فشار امویان قرار داشتند.آن حضرت از راههای گوناگون توانست شیعیان خالص را در اطراف خویش گرد آورد و راه را برای فرزندش امام باقر-ع-باز کند.از مهمترین یادگارهای امام سجاد-ع-دعاهای آن حضرت است که مشحون از مفاهیم عالی اخلاقی و عبادی و سیاسی است و پس از قرآن و نهج البلاغه،یکی از مهمترین متون دینی ما به شمار می آید.

امام سجاد-ع-در سال 94 ق.به تحریک ولید بن عبد الملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی-ع-در بقیع مدفون شد.

3.امام باقر-ع-

آن حضرت پنجمین امام شیعه است و در سال 58 قمری به دنیا آمد و تا سال 94 قمری در کنار پدرش در مدینه زندگی می کرد.پس ازرحلت پدر،رهبری شیعه را در دست گرفت و به جهت شهرت علمی و فقهی خویش،شاگردان فراوانی گرد او جمع شدند.آن امام را به دلیل همین علم و دانش «باقر العلوم »;یعنی شکافنده علوم لقب دادند.جابر انصاری،از آخرین صحابه بر جای مانده،سلام رسول خدا-ص-را به او رساند و امام را بوسید.امام در اوج نزاعهایی که میان عالمان مدینه بر سر مسائل اعتقادی و احکام فقهی در گرفته بود،خطوط روشنی را در فقه تبیین کرد که تکیه گاه شیعیان در مذهب اصیل شیعه است.

امام باقر-ع-در سال 114 یا 117 ق.به تحریک هشام بن عبد الملک به شهادت رسید و در کنار پدرش حضرت سجاد-ع-در بقیع دفن شد.

4.امام صادق-ع-

امام صادق-ع-که ششمین امام معصوم است و مذهب ش یعه را با نام او به عنوان مذهب جعفری می شناسند،در سال 80 یا 83 قمری در مدینه به دنیا آمد و پس از رحلت پدر،رهبری فکری و سیاسی شیعیان اصیل پیرو مذهب امامیه را بر عهده گرفت.آن حضرت تا سال 148 قمری در قید حیات بود.در این مدت هزاران شاگرد در محفل درسش حاضر می شدند و مورد ستایش تمامی عالمان عصر خویش بود.در متون دینی شیعه،چندین هزار روایت از آن حضرت در تفسیر،اخلاق و به ویژه فقه،رسیده که باعث عظمت حدیث شیعه و موجب تقویت بنیه علمی آن است.امام صادق-ع-کوشید تا شیعیان را در برابر دیگران مسلح به دانش حدیث و فقه کند و با انحرافاتی که ممکن بود در میان شیعه به وجود آید،به مبارزه برخیزد.در دوره این امام نیز جز در چند سال نخست دولت عباسی،فشاری سخت بر شیعیان وجود داشت.منصور،دومین خلیفه عباسی،نسبت به امام صادق-ع-سخت کینه داشت و عاقبت نیز به نوشته مورخان در 25 شوال سال 148 هجری به تحریک وی مسموم شد و به شهادت رسید.آن حضرت در کنار جد و پدرش در بقیع به خاک سپرده شد.

در گذشته،قبور این چهار امام،با قبه ای که بر فراز آن ساخته شده بود،به عنوان یکی از زیارتگاههای مسلمانان،به ویژه شیعیان،شناخته می شد;یکی از مشهورترین این بناها از آن مجد الملک قمی براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی است که در قرن پنجم بر فراز قبور امامان ساخته شده بوده است.اما این آثار در سالهای اخیر از میان رفته و قبور ائمه در شکل ساده ای مشخص شده است. [2]

قبر منسوب به حضرت فاطمه-س-

درباره محل دقیق قبر آن حضرت و این که آیا در خانه خود مدفون شده یا در بقیع،نمی توان با قاطعیت اظهار نظر کرد.شواهدی وجود دارد که نشان می دهد آن حضرت در بقیع مدفون گردیده،همان گونه که شواهدی حکایت از آن می کند که در خانه خود،که اکنون در حجره شریفه قرار دارد،دفن شده است. [3] در احادیث امامان شیعه،نوعا محل دفن،خانه خود حضرت معرفی شده است. [4] به همین دلیل علمای برجسته شیعه نظیر شیخ صدوق،شیخ مفید، شیخ طوسی،ابن طاووس و علامه مجلسی مدفن حضرت را خانه خودش،که بعدا در مسجد قرار گرفت،می دانند. [5] محلی که به عنوان قبر آن حضرت در بقیع مشخص شده،پایین تر از قبور ائمه چهارگانه،در قسمت راست(شمال غرب)آنها قرار گرفته است و احتمال دارد که اینجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.

حضرت فاطمه-س-یکی از زنان برگزیده عالم شناخته شده و مورد علاقه شدید رسول خدا-ص-بود.درباره آن گرامی،فرزندان و شویش امام علی-ع-،فضایل بی شماری از رسول خدا-ص-نقل شده است;یکی از آنها همان روایت مشهور است که پیامبر-ص-او را پاره تن خود خواند و آزار به او را آزار در حق خود شمرد.حضرت فاطمه-س-،پس از ماجرای سقیفه، به مخالفت با حاکمیت وقت پرداخت و در باقی عمر خویش،حاضر به حرف زدن با آنان نشد. آن حضرت وصیت کرد تا دور از چشم آنان و در شب دفن شود و این کار را به عنوان اظهار مخالفت و نشان دادن مظلومیت خود در برابر خلفا انجام داد.

قبه بنات الرسول

از جمله مدفون شدگان بقیع،سه دختر رسول خدا-ص-هستند که پیش از این،قبه ای بر فراز قبر آنان قرار داشته و به نام قبه بنات الرسول مشهور بوده است.

رقیه:وی همسر عثمان بن عفان بود و با او در مدینه زندگی می کرد.زمانی که جنگ بدر رخ داد،او گرفتار مرض سختی بود و تا قبل از رسیدن پدر به مدینه،درگذشت.رسول خدا-ص-او را در بقیع دفن کرد.

ام کلثوم:وی پس از رقیه،به همسری عثمان بن عفان در آمد.وی نیز در سال نهم هجرت درگذشت و در بقیع دفن شد.

زینب:او همسر ابو العاص بن ربیع بود.پس از هجرت رسول خدا-ص-به مدینه،در مکه نزد همسرش نگه داشته شد.ابو العاص در جنگ بدر در کنار مشرکان شرکت کرد و اسیر شد. زینب گلوبند خود را به عنوان فدیه فرستاد.رسول خدا-ص-فرمود تا گلوبند را پس فرستادند و ابو العاص را نیز به شرطی آزاد کرد که همسرش را طلاق دهد و راهی مدینه کند،و بدین ترتیب زینب به رسول خدا-ص-ملحق شد.چند سال بعد،ابو العاص ایمان آورد و به مدینه آمد و مجددا با زینب ازدواج کرد.زینب در سال هشتم هجرت درگذشت.

این سه خواهر در کنار یکدیگر دفن شده اند و همان گونه که اشاره شد،قبر آنها قبه ای داشته و به عنوان یکی از زیارتگاههای مدینه در بقیع بوده است.

همسران رسول خدا-ص-

بیشتر همسران آن حضرت،در بقیع و در کنار یکدیگر مدفون شده اند.برخی از آنها عبارتند از: زینب فرزند خزیمه(متوفای سال 4 ه.);ریحانه فرزند زبیر(متوفای 8 ه.);ماریه قبطیه(متوفای 16 ه.);زینب بنت جحش(متوفای 20 ه.);ام حبیبه دختر ابو سفیان(متوفای 42 یا 44 ه.);حفصه دختر عمر(متوفای 45 ه.);سوده(متوفای 50 یا 54 ه.);صفیه دختر حیی بن اخطب یهودی(متوفای 50 ه.);جویریه فرزند حارث(متوفای 50 یا 56 ه.);عایشه دختر ابو بکر(متوفای 57 یا 58 ه.)عایشه علاقه مند بود تا در کنار رسول خدا-ص-دفن شود،اما خودش گفت به خاطر آنچه پس از رسول خدا-ص-انجام داده ام،از دفن شدن پیش آن حضرت شرم دارم.و لذا در بقیع دفن شد);ام سلمه(متوفای سال 61 ه.)بهترین همسر رسول خدا-ص-پس از خدیجه و از حامیان ولایت امیر مؤمنان بود. [6]

مقبره ابراهیم

تنها فرزند پسر،که در مدینه نصیب رسول خدا-ص-شد،ابراهیم بود که از مادری به نام ماریه قبطیه به دنیا آمد.این زن را حاکم مصر به رسم هدیه برای رسول خدا-ص-فرستاده بود. ابراهیم در ذیحجه سال هشتم هجرت متولد شد.با تولد او موجی از شادی و سرور مدینه را فرا گرفت،بطوری که محل تولد ابراهیم،به عنوان مشربه ام ابراهیم تا همین اواخر نیز از آثار دینی مدینه به شمار می رفت.اما پس از گذشت قریب یک سال،ابراهیم درگذشت و رسول خدا-ص-را در غم فقدان فرزند خود شدیدا اندوهگین کرد.

ابراهیم در کنار عثمان بن مظعون،که یاری فداکار و مورد علاقه رسول خدا-ص-بود،مدفون شد.

فاطمه بنت اسد

این مادر،از زنان بسیار محبوب نزد رسول خدا-ص-بود.وی آنقدر عظمت داشت که بنابر اخبار فراوان،به اندرون خانه کعبه رفت و امیر مؤمنان،علی-ع-را در آن مکان مقدس به دنیا آورد.او به عنوان همسر ابو طالب در سرپرستی رسول خدا-ص-شریک بود و آن حضرت فاطمه بنت اسد را چون مادر خویش می دانست.وی از نخستین زنان مسلمان در مکه بود و پس از هجرت،همراه فرزندش امام علی-ع-در مدینه زندگی می کرد.به هنگام رحلتش،رسول خدا-ص-به شدت متاثر شد و بر وی نماز خواند و در حالی که می گریست،او را در قبر نهاد. محتمل است قبری که در نزدیکی قبور ائمه-علیهم السلام-قرار دارد،از آن فاطمه بنت اسد باشد.

در روایتهای دیگر،محل دفن وی در نزدیکی قبر سعد بن معاذ و ابو سعید خدری دانسته شده است.

عباس بن عبد المطلب

عباس عموی پیامبر-ص-بود و در حوادثی که در مکه بر اسلام گذشت،در جمع بنی هاشم از مدافعان رسول خدا-ص-به شمار می رفت.وی از اشراف مکه تلقی می شد و روحیه اشرافی نیز داشت.در عین حال،پس از آن که اسلام آورد و به دلیل کمکی که در جمع بنی هاشم به رسول خدا-ص-کرده بود و نیز به عنوان عموی آن حضرت،مورد علاقه رسول خدا-ص-بود.وی بعد از رحلت رسول خدا-ص-به امیر مؤمنان-ع-وفادار بود و در سال 33 هجری قمری در عهد خلافت عثمان بدرود حیات گفت.بنی عباس از نسل او هستند.

دیگر مدفون شدگان بقیع

پیش از این اشاره کردیم که بقیع مدفن هزاران تن از صحابه،تابعین و بزرگان اسلام است. قبور بسیاری از آنان نامشخص و برخی نیز مشخص است.

محمد بن علی

محمد حنفیه فرزند بزرگوار امیر مؤمنان-ع-است.وی مورد علاقه پدر بود و در جنگهای امیر مؤمنان-ع-با ناکثین،قاسطین و مارقین در کنار آن حضرت شرکت داشت.وی در سال 80 هجری درگذشت.

عقیل بن ابی طالب

وی فرزند ابو طالب و بیست سال بزرگتر از امیر مؤمنان-ع-بود و از نسب شناسان معروف زمان خویش شمرده می شد. [7]

عبد الله بن جعفر

جعفر بن ابی طالب همان کسی بود که سرپرستی مهاجران حبشه را به عهده داشت و پس از بازگشت،در جنگ مؤته به شهادت رسید.عبد الله،فرزند بزرگ وی،همسر زینب دختر امیر مؤمنان-ع-و مردی با گذشت بود.تنی چند از فرزندانش در کربلا به شهادت رسیدند.او در سال 80 درگذشت.

اسماعیل بن جعفر الصادق-ع-

اسماعیل فرزند بزرگ امام صادق-ع-بود که پیش از پدر درگذشت.یکی از فرقه های اسلام که به نام اسماعیلیه شناخته می شود،از معتقدان به امامت او و فرزندانش هستند.مقبره اسماعیل تا ده-پانزده سال پیش بیرون از بقیع قرار داشته است.چنین اظهار شده که قبر را به داخل بقیع منتقل کرده اند.

شاهدی عینی گفت شبی خود ناظر بوده که مقبره را خراب کردند و محتویات قبر را به داخل بقیع انتقال دادند.

صفیه

صفیه دختر عبد المطلب و عمه رسول خدا-ص-بود.وی از زنان با شهامت صدر اسلام به شمار می رفت و در جریان جنگ احزاب،در داخل شهر،یک یهودی را که برای یهودیان بنی قریظه جاسوسی می کرد،به قتل رساند.

عاتکه

عاتکه نیز دختر عبد المطلب و از عمه های رسول خدا-ص-بود.وی همان است که در مکه، پیش از جنگ بدر،خوابی بدین مضمون دید که قریش جگر گوشه های خود را از دست می دهد.اما ابو جهل او را مورد تمسخر قرار داد و از قضا در بدر،قریش بیشترین بزرگان خود و از جمله ابو جهل را از دست داد.

این دو خواهر در کنار یکدیگر دفن شده اند و در گذشته بقعه ای داشته اند که به نام «بقیع العمات »شناخته می شد،و اکنون اثری از آن بر جای نمانده است.