ساختمان کعبه

پیشتر گفتیم که بنای کعبه [1] از زمان عبد الله بن زبیر تاکنون،به همان شکل باقی مانده است. این بنا 85/14 متر ارتفاع دارد و طول قسمتی که در کعبه در آن سو واقع شده 58/11 و طول قسمت حجر اسماعیل 22/10 متر است.بنای کعبه از سنگهای سیاه و سختی ساخته شده که با کنار زدن پرده از روی آن،کاملا آشکار است.پایه های آن از سرب مذاب ساخته شده و بدین ترتیب بنایی است محکم و استوار.کف داخلی خانه کعبه از سطح زمین به اندازه 5/1 متر بالاتر است.پیش از بنای قریش،کعبه دو در داشته است:یکی در ناحیه شرقی و دیگری در ناحیه غربی،که از یکی وارد و از دیگری خارج می شده اند،اما قریش تنها در ناحیه شرقی آن دری نصب کرد.همان گونه که گذشت بعدها ابن زبیر در دیگری نیز گشود که به وسیله حجاج بن یوسف بسته شد و اکنون نیز همان در باقی مانده است. این در تاکنون چند بار عوض شده، آخرین بار در سال 1398 ه.ق.به دستور خالد بن عبد العزیز در جدیدی ساخته و نصب گردید. ساختمان کعبه نیز از ششصد سال پیش تا قرن اخیر تعمیر نشده بود،ولی در سال 1377 ه.ق. به دستور سعود بن عبد العزیز در آن تعمیراتی صورت گرفت.

سقف کعبه به صورت دو سقفی است و با پایه های چوبی،که در میانه آن در یک ردیف قرار گرفته،نگهداری می شود.اطراف آن سنگهای مرمر نصب شده و در کنار آن پلکانی قرار دارد که برای رسیدن به سقف بالایی تعبیه شده است.

افزون بر توضیحی که گذشت توضیح ذیل را از زبان مسؤول فعلی کعبه که از خاندان آل شیبه بوده و اینان از پیش از اسلام سدانت کعبه را در اختیار داشته اند،می آوریم:

«بنای آن از سنگ سخت(الحجارة الصلبة الزقاء)است.ارتفاع آن در حدود پانزده متر(به طور دقیق 85/14)و طول جهتی که حجر(اسماعیل)در آن است و وجه برابرش ده متر و ده(به طور دقیق 22/10)سانتی متر است و طول دو ضلع دیگر دوازده(به طور دقیق 58/11)متر است.زاویه های کعبه نیز تقریبا به سمت جهات اربعه;شمال،جنوب،شرق و غرب است.حجر الاسود در ارتفاع یک متر و نیمی از زمین قرار گرفته و در کعبه نیز دو متری از زمین مطاف ارتفاع دارد و با نردبان باید بالا رفت.کعبه از دریا حدود 300 متر بالاتر است و موقعیت آن در 21 درجه و 38 دقیقه عرض شمالی و درجه چهل و دقیقه نه طولی و شرقی است.محل کعبه تقریبا در وسط مسجد الحرام است و بیشتر به ضلع شرقی-جنوبی مسجد الحرام نزدیک است تا به دو ضلع دیگر.

اطراف کعبه،میدان مطاف است و این یک دایره مستطیلی است که قطر شمالی-جنوبی آن 51 متر و قطر شرقی-غربی آن 41 متر است.دایره مطاف که خارج از مستطیل کعبه است در غرب و جنوب با فاصله 51 متر و شرق و شمال 41 متر است.زمانی که ما در جهت شرقی از طرف باب السلام یا باب النبی وارد مسجد الحرام شویم و به کعبه نگاه کنیم،می بینیم این خانه،از پارچه ای سیاه که آیاتی از قرآن را بر آن بافته اند،پوشیده شده و با احتشام و جبروت جلوه کرده.این آیات قرآنی با رشته نقره ای طلا فام بر آن بافته شده و اطراف آن را گرفته است.کعبه نیز پوشیده از نقره ای است که با طلای خالص روی آن را گرفته و آیاتی که با طلای تمام بر روی آن برجسته شده است.» [2]

پرده کعبه

گفته شده که برای نخستین بار حضرت اسماعیل-ع-پرده ای بر روی کعبه کشیده است. بعدها قریش نیز چنین می کردند و پرده داری کعبه برای آنان منصبی ویژه به حساب می آمد. رسول خدا-ص-نیز پس از فتح مکه پرده آن را عوض کرد.بعدها همیشه یکی از کارهای خلفا و امیران توجه به همین پرده و تعویض سالانه آن بوده است.گفتنی است که بافتن پرده کعبه از نظر سیاسی،بسیار با اهمیت و برای بافنده آن مایه افتخار بوده است.در میان دولتهای اسلامی،در زمانی که در هر گوشه ای از دنیای اسلام دولتی حاکم بود،آنهایی موفق به داشتن این افتخار می شدند که از قدرت سیاسی بالاتری برخودار بودند.زمانی که دولت سعودی قوام یافت،کوشید تا خود این اقدام را انجام داده و به این وسیله نفوذ دیگردولتها را در زمینه امور دینی حج قطع کند.به هر روی گزارش زیر درباره وضعیت پرده در دوران سعودی است:

«زمانی که عبد العزیز در سال 1343 ه.ق.برابر 1924 م.زمام امور حجاز را به دست گرفت،در سال 1346 ه.ق.برابر 1927 م.فرمان داد تا کارگاه بافت ویژه ای برای تهیه و بافت جامه کعبه مشرفه احداث گردد و بی درنگ کار احداث آن در ماه محرم سال 1346 ه.ق.آغاز و در ماه رجب سال مذکور پایان یافت.در این کارگاه جامه کعبه تهیه گردید.این جامه از ابریشم طبیعی و خالص به وسیله سعودیها و هندیها بافته شد.

کارگاه مزبور به همین منوال همه ساله یک پوشش را برای کعبه مشرفه تهیه می نمود تا این که سال 1352 ه.ق. 1932 م.فرا رسید.در این سال نخستین جامه کعبه تنها به وسیله خود عربستان سعودی تهیه شد.

در سال 1958 م.بار دیگر مصر به تهیه جامه کعبه رغبت نشان داد و پس از اصرار مصر،ملک عبد العزیز موافقت نمود تا مصر به تهیه جامه کعبه بپردازد.اما بار دیگر مصر در سال 1381 ه. ق. 1961 م.روی علل سیاسی از آماده نمودن پرده امتناع ورزید و آنگاه ملک عبد العزیز تصمیم گرفت تا کارگاه بافندگی جامه کعبه را بار دیگر آغاز نماید.کارگاه مزبور از سال 1384 ه. کار خود را شروع کرد و تا امروز ادامه دارد.

عربستان سعودی در سال 1357 ه.ق. 1938 م.کارگاه تولید و آماده سازی پرده کعبه مشرفه را در مساحت 1500 متر احداث نمود.در ابتدا کلیه وسایل و ابزار آن دستی و معمولی بود،اما در سال 1392 ه.ق. 1972 م.دستور داده شد تا کارگاه جدید در مساحت صد هزار متر مربع احداث گردد،ملک فهد که در آن وقت پست معاون دوم رئیس شورای وزیران و وزیر کشور را عهده دار بود،سنگ بنای آن را گذاشت و در سال 1395 ه.ق. 1975 م. هنگامی که ولیعهد کشور بود آن کارگاه را افتتاح نمود.

کارگاه جدید شامل دو بخش است:

در بخش نخست آن پوشش داخلی کعبه و پرده و کمربند آن بافته شده و روی آن به رشته های نقره ای طلا فام،تزیین می گردد،اما در بخش دوم آن که به ابزارهای مدرن مجهز می باشد،جامه خارجی کعبه مشرفه بافته می شود.

بخشهای دیگر این کارگاه عبارتند از:

1-بخش بافندگی خودکار که در آن قالی ها و فرشهای مساجد تولید می گردد.

2-بخش رنگ آمیزی که در آن ابریشم مورد استفاده جامه کعبه رنگ آمیزی می گردد.

3-بخش اصلاح و مرمت کاری که عهده دار اصلاح ماشینهای بافت و ابزار مدرن در این کارگاه می باشد.»

ویژگیهای جامه کعبه

جامه کعبه از 54 قطعه ترکیب یافته که طول هر قطعه آن 14 متر و پهنای آن 95 سانتی متر است،مساحت کلی آن به 2650 متر مربع بالغ می گردد.کمربند آن از 16 قطعه ترکیب یافته و محیط آن 45 متر و پهنای آن 95 سانتی متر است.

برای تهیه جامه کعبه به 670 کیلو گرم ابریشم سفید خالص نیاز است تا با 720 کیلو گرم مواد رنگ آمیزی صورت گیرد،اما کمربند و پرده دروازه کعبه رشته های نقره ای و طلا فام نیاز دارد که وزن مجموع آن به 120 کیلو گرم می رسد.

کسوه کعبه دارای دو بخش است;یکی پوشش ظاهری که همیشه رنگ سیاه دارد و دیگر پرده داخلی که دارای رنگ غیر سیاه است.

پرده دروازه کعبه،که به «برقع »مسمی است،از عین پارچه ابریشمی سیاه ساخته شده و در روی آن آیات قرآن کریم نگارش یافته است و با عین رسم الخط در بالای آن نوشته شده است. این کسوه در مکه مکرمه ساخته شده و به کعبه مشرفه اهدا گردیده است.در پایین آن این جمله نقش گردیده است:«خادم الحرمین الشریفین الملک فهد بن عبد العزیز آل سعود تقبل الله منه ».

هزینه تهیه جامه کعبه مشرفه به 17 میلیون ریال سعودی بالغ می گردد.

آیات قرآن در روی جامه کعبه:

در روی جامه،کلمه «لا اله الا الله »،«محمد رسول الله »در میان مربع ها با رشته های ابریشمی بافته شده،و در دو کنار راست و چپ آن،در میان مربع بزرگ لفظ «جل جلاله »بشکل شماره 8 نقش گردیده است،و در خالیگاه آن لفظ «یا الله »نقش می باشد.

روی کمربند کعبه و در قسمت شرقی آن با رشته های نقره ای طلافام،آیه مبارکه « و اذ جعلنا البیت مثابة للناس... »تا« و تب علیا انک انت التواب الرحیم »با خط زیبا نقش گردیده است.

در قسمت جنوبی کمربند;یعنی در میان رکن حجر الاسود و رکن یمانی،این آیه مبارکه نقش است:« بسم الله الرحمن الرحیم،قل صدق الله... »تا« و الله شهید علی ما تعملون ».

در قسمت غربی کمربند;یعنی میان رکن یمانی و حجر اسماعیل،آیه مبارکه:« و اذ بوانا لابراهیم... »تا« و لیطوفوا بالبیت العتیق »نقش گردیده است. اما در قسمت شمالی کمربند،این عبارت درج است:«هذه الکسوة صنعت فی مکة المکرمة بامر خادم الحرمین الشریفین.»

در روی پرده دروازه کعبه،آیاتی از قرآن کریم مثل: رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا به اشکال گرد و مربع نقش گردیده است،و در پایین تر آن،آیه مبارکه:« و لا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین »و پس از آن آیة الکرسی نقش یافته است.

همه این نوشته ها با رشته های نقره ای طلا فام با خط زیبا و قشنگ نقش گردیده است. [3]

در روایات اهل بیت،گرفتن پرده کعبه و تضرع و دعا در آن هنگام،مورد تاکید قرار گرفته و نقل شده است که حضرت علی بن الحسین-علیهما السلام-فراوان چنین می کرد.

تا اندی قبل بنی شیبه که سدانت کعبه در دست آنها بود پرده قدیم را گرفته میان خود تقسیم می کردند.آنها این کار تحت نظارت دولت انجام می دانند.اکنون گویا به دلایل خاصی که شاید مهمترین آنها جلوگیری از امر تبرک به پرده کعبه باشد،برخی از علمای وهابی پیشنهاد حفظ پرده و عدم تقطیع و تقسیم سالانه آن را داده اند.به دنبال آن قرار شده که پرده حفظ گردد و در برابر آن،دولت سالانه پولی به آل شیبه بپردازد.

ارکان کعبه

چهار زاویه کعبه به عنوان چهار رکن شناخته می شود.زمانی که کلمه «رکن »بدون پسوندی به کار می رود،مقصود همان رکنی است که حجر الاسود در کنار آن قرار دارد.در انتهای ضلعی که در کعبه واقع است،رکن عراقی و در سوی دیگر حجر اسماعیل،رکن شامی و پس از آن،رکن یمانی قرار دارد;به عبارت دیگر،در دو سوی حجر اسماعیل،رکن شامی و عراقی است و در دو رکن مقابل آن،رکن یمانی و رکن حجر الاسود قرار گرفته است.

از میان این چهار رکن،فضیلت رکن یمانی و رکن اسود از دو رکن دیگر بیشتر است.روایات زیادی از شیعه و سنی درباره فضیلت و اهمیت این رکن نقل شده است.در روایتی از امام باقر-ع-نقل شده که رسول خدا-ص-دو رکن یمانی و اسود را استلام می کرد و آنها را می بوسید و صورتش را بر آنها می نهاد.در روایتی دیگر از امام صادق-ع-آمده که رکن یمانی دری از درهای بهشت است و از روز گشوده شدنش،بسته نشده است.همچنین،رکن یمانی از موارد استجابت دعا ذکر شده است.

حجر الاسود

حجر الاسود یا سنگ سیاه،جزئی بسیار مقدس از مسجد الحرام است که در کنار کعبه قرار گرفته.از زمان بنای کعبه،حجر الاسود در کنار آن قرار داشته و پیش از اسلام و پس از آن، مورد اعتنای کامل بوده و به لحاظ همین تقدس است که رسول خدا-ص-آن را نگاه داشت و دیگر سنگهایی را که به شکل بت ساخته شده بود،به دور ریخت.حجر الاسود،در جریان تخریب کعبه در اثر سیل در فاصله دوری از مسجد قرار گرفت.قریش برای نصب آن با یکدیگر به دشمنی پرداختند،اما-همان گونه که گذشت-با درایت رسول خدا-ص-همه قریش در فضیلت آن سهیم شدند و عاقبت به دست آن حضرت نصب گردید.به مرور زمان،از حجم نخستین این سنگ کاسته شد و حتی اجزای آن از یکدیگر جدا گردید.آخرین بار قسمتهای مختلف آن را به یکدیگر متصل کردند و آن را در محفظه ای نقره ای قرار دادند و تنها به آن اندازه که برای بوسیدن و استلام لازم بود،جای خالی گذاشتند.

در روایات بسیاری که شیعه و سنی نقل کرده اند،حجر الاسود از سنگهای بهشتی دانسته شده که همراه آدم-ع-به زمین آمده است.همچنین،در روایتی از پیامبر-ص-حجر الاسود به منزله دست راست خداوند خوانده شده که در روی زمین قرار گرفته است و مردم با دست کشیدن روی آن و بوسیدنش،با خداوند بیعت و اطاعت خود را از او تثبیت می کنند.در نقلی از ابن عباس آمده است که اگر کسی با رسول خدا-ص-بیعت نکرد،و سپس حجر الاسود را استلام کرد،با خدا و رسول بیعت کرده است.در روایات آمده است:این سنگ در آغاز سفید بوده،که با رسیدن دست انسانهای گنه کار به آن سیاه گردیده است.

در سال 317 ه.ق.یکی از فرقه های منسوب به اسماعیلی مذهبان که به قرامطه شهرت داشتند،حجر الاسود را از کنار کعبه برداشتند و به احسا بردند.آنان به مدت 22 دو سال-چهار روز کمتر-(تا سال 339 ه.ق.)سنگ را در آنجا نگاه داشتند و سپس در عید قربان سال مزبور،آن را به جای نخست باز گرداندند. (1) پس از آن،در طی سالهای پس از آن،حجر الاسود مکرر-به طور عمد یا غیر عمد-از جایش کنده شد و هربار اجزائی از آن خرد و جدا شد.و باز به هم چسبانیده شد.اکنون مجموعه آن در هاله ای از نقره قرار داده شده است.

حجر الاسود در حال حاضر در کنار کعبه،در ارتفاع 5/1 متری زمین قرار دارد.در روایات بر استلام و بوسیدن حجر الاسود سفارش بسیار شده و در نقلها آمده است که رسول الله-ص-مقید به استلام و بوسیدن آن بوده است.

حجر الاسود نقطه آغاز و پایان طواف بوده و برابر آن سنگ سیاهی روی زمین تا انتهای مسجد کشیده شده است.به علاوه چراغی سبز رنگ بر دیوار مسجد برابر حجر الاسود نصب شده تا راهنمای طواف کنندگان باشد.