در قرآن متجاوز از سیصد آیه است که کلمه نفس و روح در آنها ذکر شده است و از همه آیات تنها یک معنا و آن نفس ناطقه و روح انسانی استفاده نمی شود، بلکه در معانی متعددی بکار رفته، گاهی به معنای ناطقه (چنانکه در آیه 93 سوره انعام و... و به معنای تاکیدی چنانکه در آیه 12 سوره انعام و سوره آل عمران آیه 28 و ...) . گاهی به معنای شخص انسانی مرکب از جسم و روح (چنانکه در آیه 189 سوره اعراف و آیه 32 سوره مائده) و غیر اینها از معانی که سابقا به برخی از آنها اشاره شد.
نکته قابل ذکر
حال نکته قابل ذکر در اینجا این است که در همه این آیات، همه جوانب و مسائل مربوط به نفس مورد گفتگو واقع شده است که اجمالا به برخی از آنها در اینجا اشاره می کنیم و سپس در این سلسله مقالات به بحث و بررسی آنها خواهیم پرداخت:
یک مساله این است که آیا اصولا موجودی مجرد از ماده و آثار آن به نام نفس و روح موجود است یا معدوم؟ واقعیت دارد یا نه؟
ممکن است برخی بگویند موجود نیست چنانکه ما با مادیون و منکران ماوراء طبیعت در این مورد اختلاف داریم.
از مجموع آیات مربوط به نفس استفاده می شود که نظر اسلام این است که نفس مجرد از ماده موجود است.
چنانکه خواهیم دید مثل آیه:
«...ثم سواه و نفخ فیه من روحه...» (سوره سجده: آیه 9) .
یعنی: «سپس آن نطفه بیجان را نیکو بیاراست و از روح خود در آن دمید» .
و غیر این آیه از آیات که بحث آنها در آینده انشاءالله خواهد آمد.
مساله دوم: این که اگر موجود است، این وجود را کی به او داده است؟ آیا ممکن است خود بخود موجود باشد؟ آیا این، امکان دارد یا نه؟ آیا اتفاق می تواند چیزی را موجود کند؟ آیات متعددی دال بر این که شئ خودبخود موجود نمی شود و عقل نیز مؤید آن می باشد پس ناچار موجدی دارد و آن موجد کیست؟ خدا است، طبیعت است و ... ؟ پس منشا پیدایش نفس و روح کیست و چیست؟
مساله سوم این که; حال که نفس و روح موجود است، حقیقت آن چیست؟ آیا از جنس موجودات محسوس است؟ از قبیل جوهر است یا عرض؟ مادی یا غیر مادی و... ؟ آیا اصولا می توان او را شناخت و به کنه و حقیقت آن پی برد و شناخت آن برای عقل و فکر انسانی ممکن است یا نه؟ اگر ممکن است، تا چه حدی؟ و اگر ممکن نیست، چرا و به چه علت؟
اصولا میزان علم بشر به ماوراء طبیعت چه مقدار است؟ می توان تا اعماق ماوراء طبیعت نفوذ کرد؟
مساله چهارم: این که سرنوشت و آینده این موجود چگونه است؟ آیا بعد از این برهه از زمان که موجود بوده و دنیا نامیده می شود، دیگر بقائی ندارد یا بقاء دارد؟ و اگر بقائی دارد چه سرنوشتی دارد؟ اینجا است که مساله عالم مثال و تجسم اعمال و غیر آن مطرح می گردد آیا متنعم است یا متخلد در جهنم و آتش؟ و اصولا زندگی در عالم مثال چگونه است؟ و انسانها در عالم مثال چگونه زندگی می کنند؟ ، مساله موت و حیات نفس از دیدگاه قرآن چگونه است؟ موت به معنای فنا است یا خلع و لبس و ... ؟
مساله پنجم: این که علم نفس به خود و به خدا و سایر موجودات از نفوس و عقول و... چگونه؟ و به چه مقدار؟ و در چه مواردی است؟ علم نفس به اعمال گذشته و آنچه پیش می آید و تکلیف نفس و مکلف بودن و رابطه آن با علم نفس و آزمایش انسان با شر و خیر و غیر اینها از مسائل وسیع و فراوان که در قرآن بحث هائی از آنها به میان آمده است.
نظری پژوهشگرانه به مسائل روح و نفس در قرآن
مطالعه و بررسی و تحقیق در قرآن در مسائل مربوط به روح و نفس ما را به حقائق شگفت انگیزی راهنمائی می نماید (1) و آن این که عناوین و مسائل مربوط به روح و روان در سراسر آیات قرآن در سوره های گوناگون آن بدین قرار است:
1- مساله اخراج روح یعنی جدا شدن روح و نفس از بدن انسان به وسیله مرگ آیه 42 سوره 39:
«الله یتوفی الانفس حین موتها و التی لم تمت فی منامها فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الاخری الی اجل مسمی ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون »
یعنی: «خداوند، جانها را به هنگام مردنشان می گیرد و نیز جان کسانی را که در خواب نمرده اند، جانهائی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده، نگه می دارد و دیگران را تا زمانی که معین است، باز می فرستد در این، عبرتها است برای آنهائی که می اندیشند» .
کلیه برداشت های تفسیری در آیه بالا بدین قرار است:
1- محدود و مشخص بودن عمر انسان.
2- تفکر صحیح، وسیله درک آیات الهی.
3- مرگ انسان تحت مشیت الهی.
4- جدائی نسبی و موقت روح از بدن.
5- جدا شدن روح و نفس از بدن به وسیله مرگ.
6- آیات و نشانه های توحید در حیات و مرگ، خواب و ...
2- وضعیت ارواح شهدا در عالم برزخ آیه 155 سوره دوم: «و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون » یعنی: «آنان را که در راه خدا کشته می شوند، مرده مخوانید، آنها زنده اند و شما در نمی یابید» .
برداشت های تفسیری از این آیه به قرار زیر است:
«مرگ شهید حیات - شعور محدود عالم ماده - حیات شهداء نزد خداوند ناشناخته برای انسان و مرموز - بقاء نفس - عالم غیب - حیات داشتن شهید در راه خدا - اثر گفتار در روحیه - زندگی در عوالم غیر مادی.
3- علم مطلق الهی، پشتوانه امکان معاد و اعاده ارواح به بدنها (سوره یس آیه 79) : «قل یحییها الذی انشاها اول مرة و هو بکل خلق علیم » یعنی: «بگو کسی که آنها را زنده می کند که در آغاز بیافریده است و او به هر آفرینشی دانا است » .
برداشت های تفسیری از آیه بالا یعنی آیه 79 سوره /36 یس به قرار زیر است:
الف : آفرینش انسان از نطفه، دلیل روشن امکان معاد.
ب : علم مطلق، پشتوانه امکان معاد و اعاده ارواح...
ج : آفرینش انسان از نطفه، برهان قدرت خدا بر معاد.
د : همه چیز در محدوده علم مطلق الهی.
و همچنین آیات زیر بر علم مطلق الهی و اعاده ارواح به بدنها دلالت دارند:
آیه 80، 81، 82، 83 و 84 از سوره 36 و آیه 1 تا 102 سوره 37.
4- عملکرد ملائکه و روح تحت اذن الهی آیه 4 سوره 97: «تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر سلام هی حتی مطلع الفجر» (سوره قدر) یعنی: «در شب قدر فرشتگان و روح به فرمان پروردگار برای انجام دادن کارها نازل می شوند، آن شب تا طلوع بامداد ادامه داشت » .
5- مرگ، تحویل گرفتن روح و حیات انسان آیات 50، 51، 52، 53 و 54 از سوره هشتم (سوره انفال) : «و لو تری اذ یتوفی الذین کفروا الملائکة تضربون وجوههم و ادبارهم و ذوقوا عذاب الحریق...» تا آخر آیات پنجگانه ذکر شده. یعنی: «اگر بینی آن زمان را که فرشتگان (مرگ) جان کافران را می ستانند و بر صورت و پشت آنان می زنند (و می گویند) : بچشید عذاب سوزنده را (به حال آنان تاسف خواهی خورد) ! و ...» .
6- روح وسیله ارتباط وجودی موجودات به خدا به آیات 85، 86، 87، 88 و 89 از سوره 17 مراجعه کنید.
برداشت ها از آیات بالا: اطلاع محدود و ناچیز انسان از حقایق جهان - عوالم گوناگون جهان آفرینش - روح از عالم امر - روح از عالم مجردات - ناچیز بودن عالم ماده نسبت به عالم مجردات - رابطه ربوبیت و حیات موجودات - روح وسیله ارتباط وجودی موجودات به خدا - پرسش از پیامبر در مورد روح - سؤال یهود از پیامبرصلی الله علیه وآله در مورد روح.
مسائل مربوط به افعال گوناگون انسانها آیات: 4 و 5 از سوره 97 (سوره قدر) و 11 آیه از سوره عادیات (سوره صدم) و از آیه یکم تا آیه 11 سوره 101 (سوره قارعه) و هشت آیه اول سوره تکاثر و سه آیه اول سوره عصر (سوره 103) و نه آیه اول سوره همزه (سوره 104) و آیات 1 تا 4 از سوره فیل (سوره 105) و چهار آیه از سوره یونس (سوره 10) و شش آیه از سوره ناس.
موضوعات انتقال روح یعنی مرگ و تحویل گرفتن روح و غیر آن در آیات زیر مورد بحث قرار گرفته است:
آیات 1 تا 75 سوره انفال (سوره هشتم) و آیات 1 تا 129 از سوره توبه (سوره نهم) و آیات 1 تا 109 سوره یونس (سوره دهم) و آیات 1 تا 123 سوره هود (سوره یازدهم) و آیات 1 تا 111 سوره یوسف (سوره دوازدهم) و آیات 1 تا 34 سوره رعد (سوره 13) و آیات 1 تا 52 سوره ابراهیم (سوره 14) و آیات 1 تا 99 سوره حجر (سوره 15 و آیات 1 تا 128 سوره نحل (سوره 16) و آیات 1 تا 111 سوره اسراء (سوره 17) و آیات 1 تا 109 سوره کهف (سوره 18) و آیات 1 تا 98 سوره مریم (سوره 19) و آیات 1 تا 135 سوره طه (سوره 20) و آیات 1 تا 112 سوره انبیاء (سوره 21) و آیات 1 تا 78 سوره حج (سوره 22) و آیات 1 تا 118 سوره مؤمنون (سوره 23) .
مساله اهمیت روح آیه 85 سوره اسراء (سوره 17) و مساله بقای روح بعد از مرگ انسان آیه 154 سوره بقره و آیه 27 سوره محمدصلی الله علیه وآله (سوره 47) و آیه 4 از سوره طارق (سوره 86) سؤال یهودیان از پیامبر در مورد روح آیه 85 سوره اسراء (سوره 17) مساله تجرد روح آیه 11 سوره سجده (سوره 32) و مساله تمثل ملائکه و روح به صورت بشر هنگام اعطای عیسی علیه السلام به مریم آیه 17 سوره مریم (سوره 19) و مساله حقیقت روح و این که روح از عالم امر است، آیه 85 سوره اسراء، مساله این که روح چه بسا از سنخ فرشتگان موجودی مستقل می باشد، آیه 12 سوره نحل (سوره 16) .
کلیه موضوعات مربوط به روح القدس در قرآن جبرئیل روح القدس آیه : «و ایدناه بروح القدس...» و آیه 110 سوره پنجم (مائده) و آیه 153 از سوره بقره و آیه 102 از سوره نحل.
تایید عیسی با روح القدس آیه 110 سوره مائده (سوره 5) ظهور روح انسانی جهشی در حرکت تکاملی حقیقت انسان آیه 14 سوره مؤمنون (سوره 23) روح به معنای بهشت و پاداش مقربان الهی آیه 82 سوره واقعه - روح خدا آیه 87 سوره بقره - عیسی روح خدا آیه 171 سوره نساء - عیسی مسیح علیه السلام پیامبر و روح و کلمه خدا آیه 171 سوره نساء روح نفس خدا آیه 12 (سوره انعام) خداوند دارای نفس آیه 54 (سوره نساء) - نفخ روح خدائی در انسان آیه 29 سوره حجر - تولد حضرت عیسی علیه السلام در اثر نفخ روح الهی آیه 91 سوره انبیا. - افاضه روح الهی به انسان، پایه قدرت و سمع و دید و ادراک آیه 9 سوره سجده. نفخه روح الهی در آدم آیه 72 سوره ص - پیدایش عیسی علیه السلام با نفخ روح الهی در مریم آیه 12 سوره تحریم - روح خدا و عیسی، روح خدا در شکل بشر برای افاضه عیسی علیه السلام به مریم آیه 17 سوره مریم و آیه 38 سوره نبا - حضور روح و ملائکه در عرصه قیامت با صف و نظم آیه 38 سوره نبا - برگشت روحها به بدنها در قیامت آیه 7 سوره اعلی.
پی نوشت:
1) منبع این تحقیق و بررسی برنامه نرم افزاری مفید و جالب مربوط به قرآن است به نام «تبیان/ 3» که توسط دفتر تبلیغات اسلامی مرکز فرهنگ قرآن انجام گرفته است.
