راهبردهای سازمان ملل متحد در جنگ ایران و عراق

اشاره

سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران، به زعم خویش در جهت انجام وظیفه اصلی خویش، یعنی محفوظ داشتن نسل های آینده از خطر و بلای جنگ، حفظ صلح و امنیت بین المللی و جلوگیری از تهدیدات علیه صلح، به اتخاذ و اجرای تصمیمات متعدد مبادرت ورزید . ⁽¹⁾

با نگاهی به مجموعه فعالیت های سازمان ملل، که در این رابطه به عمل آورده، به وضوح آشکار است که شورای امنیت، دبیر کل ⁽²⁾ و مجمع عمومی تلاش های زیادی مبذول داشتند . ⁽³⁾ اگرچه تلاش های این سه رکن مستقل از هم اتخاذ می شدند، ولی به دلیل پیوندهای تشکیلاتی و یکسان بودن شرایط حاکم بر سه رکن، تفاوت چندانی در سیاست های آن ها دیده نمی شود . همچنین این فعالیت ها با تاثیر از شرایط موجود منطقه ای و جهانی، از فراز و نشیب های فراوانی برخوردار بود، ⁽⁴⁾ ولی در هر صورت، زمینه های پذیرش قطعنامه از سوی دو دولت عراق و ایران را پس از 8 سال جنگ فراهم آوردند . اینک پس از گذشت بیش از یک دهه از پایان جنگ و پذیرش قطعنامه سازمان ملل از سوی ایران و در آستانه سالگرد آغاز جنگ تحمیلی، این پرونده را بازخوانی می کنیم:

الف . مواضع شورای امنیت سازمان ملل متحد در جنگ عراق علیه ایران

شورای امنیت سازمان ملل متحد یک روز پس از حمله سراسری عراق علیه ایران، اولین اقدامش را در قبال جنگ با صدور بیانیه 23 سپتامبر 1980 (1 مهر 1359) به انجام رسانید و 5 روز پس از آن، نخستین قطعنامه خود را صادر کرد . ⁽⁵⁾ این روند با صدور 8 قطعنامه و بیش از 15 بیانیه دیگر ادامه یافت . این قطعنامه ها و بیانیه ها عمدتا جنبه توصیه داشتند، ⁽⁶⁾ ولی قطعنامه 598 یک استثنا در این مورد است; زیرا این قطعنامه یک تصمیم با پیشنهادهای اجرایی برای پایان دادن به جنگ 2887 روزه عراق علیه ایران به شمار می رود .

1 . اقدامات شورای امنیت در نخستین سال جنگ

در پی درخواست مکتوب 23 سپتامبر 1980 (1 مهر 1359) دبیر کل، شورای امنیت ضمن مشورت با اعضا، اولین موضع گیری خود در مورد جنگ ایران و عراق را تحت عنوان «بیانیه » اعلام داشت، و طی آن، نگرانی عمیق خود را از گسترش احتمالی این برخورد ⁽⁷⁾ ابراز داشت و از طرفین خواست از هرگونه اقدامی که منجر به وخیم تر شدن اوضاع شود، خودداری نمایند و اختلافات خود را از طریق راه های مسالمت آمیز حل و فصل کنند . همچنین از پیشنهاد و به کارگیری مساعی جمیله، ⁽⁸⁾ که از سوی دبیر کل برای پایان دادن به جنگ مطرح شده است، حمایت کرد . ⁽⁹⁾

شورای امنیت به دنبال تقاضای 25 سپتامبر 1980 (3 مهر 1359) دبیر کل، در 26 و 28 سپتامبر (4 و 6 مهر) تشکیل جلسه داد و نخستین قطعنامه خود را به اتفاق آراء و در جلسه شماره 2248 تحت عنوان «قطعنامه 479» به تصویب رساند . این قطعنامه دارای 5 ماده بود و موضوع جنگ را تحت عنوان «وضعیت میان ایران و عراق » مورد بررسی قرار داد .

در این قطعنامه، ضمن یاداوری تعهد کشورهای عضو به حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات و عدم توسل به زور و سؤولیت شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بین المللی و با ابراز تاسف عمیق از وضعیت وخیم رو به گسترش بین ایران و عراق، از طرفین خواست از به کار بردن بیش تر زور خودداری کرده، اختلافات خود را از طریق مسالمت آمیز حل نمایند و نیز از هرگونه پیشنهاد مناسبی که می تواند منجر به صلح شود، استقبال کنند . همچنین از عموم کشورها تقاضا کرد که از هرگونه اقدامی که منجر به تشدید منازعه می شود، بپرهیزند . در ضمن، از کوشش های دبیر کل و مجددا از پیشنهادش در مورد به کارگیری مساعی جمیله برای حل وضعیت موجود بین ایران و عراق پشتیبانی کرد و از وی خواست نتایج اقدامات خود را ظرف مدت 48 ساعت به شورای امنیت گزارش دهد . در پایان جلسه، رئیس تونسی شورای امنیت، ⁽¹⁰⁾ منازعه بین ایران و عراق را یک تهدید واقعی برای صلح و امنیت بین المللی قلمداد نمود . ⁽¹¹⁾

در فاصله 15 تا 29 اکتبر 1980 (22 مهر تا 16 آبان 1359) شورای امنیت 5 جلسه دیگر در مورد جنگ تشکیل داد که هیچ یک منجر به صدور قطعنامه یا بیانیه ای نگردید . در جلسه 15 اکتبر، سعدون حمادی، وزیر امور خارجه عراق، و در جلسه 17 اکتبر شهید محمدعلی رجایی، نخست وزیر وقت ایران، ⁽¹²⁾ به تفصیل، نقطه نظرات دولت های خویش در مورد ریشه های جنگ ایران و عراق را مطرح نمودند . ⁽¹³⁾ سرانجام، شورای امنیت پس از بررسی های لازم در 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) بیانیه ای صادر کرد و از تلاش های دبیر کل و پیشنهاد او مبنی بر تعیین و اعزام نماینده ای برای مذاکره با دو دولت ایران و عراق حمایت کرد ⁽¹⁴⁾ و از دبیر کل خواست نتیجه اقدامات خود را در این مورد به اطلاع شورای امنیت برساند .

2 . موضع گیری های شورای امنیت درسال 1982/1361

شورای امنیت پس از صدور بیانیه 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) در یک سکوت سنگین فرو رفت تا سرانجام، پس از 21 ماه و 15 روز - یعنی در 12 ژوئن 1982 (21 تیر 1361) - در جلسه 2383 خود، قطعنامه 514 را در باره جنگ صادر کرد . ⁽¹⁵⁾ جلسه شورا به خواست کشور اردن و حمایت امریکا تشکیل گردید ⁽¹⁶⁾ و به اتفاق آراء، قطعنامه مزبور را به تصویب رساند . در این قطعنامه، ضمن ابراز نگرانی از ادامه وضعیت میان ایران و عراق، ⁽¹⁷⁾ از خسارات مادی و معنوی ناشی از آن و تهدیدی که متوجه صلح شده یاد گردیده است . از نکات جدیدی که در این قطعنامه آمده است، می توان به یاداوری قطعنامه 479 و بیانیه 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) شورا و توجه به کوشش های میانجیگری دبیر کل، جنبش عدم تعهد و سازمان کنفرانس اسلامی اشاره کرد . این قطعنامه همچنین خواستار آتش بس و خاتمه فوری کلیه عملیات نظامی، عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی، هماهنگی بین کوشش های میانجیگری تحت نظارت دبیر کل برای حصول به یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه متکی بر اصول منشور ملل متحد و اصول روابط بین المللی ⁽¹⁸⁾ قابل قبول برای طرفین و پرهیز کلیه کشورها از اقدامات تشدیدکننده منازعه گردید و تصمیم شورای امنیت مبنی بر اعزام گروهی از ناظران سازمان ملل متحد، برای تایید، تحکیم و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی نیروها را اعلام کرد .

در 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361) رئیس شورای امنیت به نمایندگی از اعضا، بیانیه ای را منتشر ساخت و در آن نگرانی شورای امنیت از عدم اجرای قطعنامه 514 را مطرح کرد و در ضمن، خواستار حل مسالمت آمیز منازعه ایران و عراق گردید . این بیانیه نیز مورد قبول ایران قرار نگرفت . متعاقب آن و بر اساس تقاضای مورخ 1 اکتبر 1982 (9 مهر 1361) نماینده عراق در سازمان ملل متحد، شورای امنیت تشکیل جلسه داد ⁽¹⁹⁾ و قطعنامه 522 را در جلسه 2399، که در 4 اکتبر 1982 (12 مهر 1361) برگزار شد، به اتفاق آراء به تصویب رساند . در این قطعنامه، همانند قطعنامه ها و بیانیه های پیشین، ابتدا به ابراز تاسف از ادامه مناقشه و خسارات سنگین انسانی و تهدیدی، که این مناقشه متوجه صلح و امنیت بین المللی کرده است و نیز به تایید و تاکید بر قطعنامه ها و بیانیه های گذشته و گزارش 15 جولای 1982 (24 تیر 1361) ⁽²⁰⁾ پرداخت، سپس خواستار آتش بس فوری و خاتمه عملیات جنگی و بازگشت نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین المللی گردید و به صورت تلویحی از اقدام عراق در پذیرش قطعنامه استقبال و از طرف دیگر، یعنی ایران، خواست که به اقدام مشابه دست زند . ⁽²¹⁾ همچنین شورا بر اجرای بدون تاخیر تصمیم خویش مبنی بر اعزام گروه ناظران سازمان ملل متحد و لزوم ادامه کوشش های میانجیگرانه تاکید ورزید . همچنین مجددا از کشورها خواست از اقداماتی که موجب طولانی شدن جنگ می شود پرهیز نمایند و زمینه تسهیل اجرای قطعنامه را فراهم آورند . این قطعنامه از دبیرکل نیز تقاضا نمود که ظرف مدت 72 ساعت گزارش خود را در اجرای این قطعنامه تسلیم شورا کند .

3 . تلاش های شورای امنیت در سال 84 - 1983/64 - 1363

رئیس شورای امنیت در سال 1983/1363 طی یک بیانیه جدید، آتش بس فوری، عقب نشینی نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین المللی و حل و فصل صلح آمیز جنگ را از طرفین درخواست کرد . این بیانیه مطلب جدیدی نسبت به قطعنامه ها و بیانیه های قبلی شورای امنیت نداشت . شورای امنیت متاثر از عملیات های موفقیت آمیز نیروهای مسلح ایران، ⁽²²⁾ برای صدور قطعنامه جدید ⁽²³⁾ در تاریخ 31 اکتبر 1983 (9 آبان 1362) جلسه شماره 2493 خود را تشکیل داد و قطعنامه 540 را با 12 رای موافق و سه رای ممتنع پاکستان، نیکاراگوئه و مالت به تصویب رساند . ⁽²⁴⁾ در این قطعنامه، مطابق شیوه قبلی شورای امنیت، بر قطعنامه ها و بیانیه های گذشته شورا تاکید شد . قطعنامه 540 حاوی نکات جدیدی نیزبود; همچون محکوم ساختن نقض حقوق انسانی و بشردوستانه مغایر با کنوانسیون های 1949/1328 ژنو، ⁽²⁵⁾ در خواست از ایران و عراق به رعایت احترام به حق و آزادی کشتی رانی و بازرگانی در آب های بین المللی، پرهیز از حمله به تاسیسات و بنادر دور از ساحل، و خودداری از هرگونه اقدامی که صلح و امنیت دریایی منطقه را به خطر می اندازد .

در پی تایید هیات اعزامی سازمان ملل به منطقه درگیری ایران و عراق مبنی بر کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق، دبیر کل گزارش هیات را به شورای امنیت تحویل داد و شورا ضمن صدور بیانیه ای در 30 مارس 1984 (10 فروردین 1363) بدون ذکر نام کشور عراق، کاربرد سلاح شیمیایی را برای اولین بار ⁽²⁶⁾ در جنگ ایران و عراق قویا محکوم کرد .

شورای همکاری خلیج فارس در تاریخ 21 مه 1984 (31 اردیبهشت 1363) نسبت به تجاوز و نقض حقوق و آزادی کشتی رانی از سوی ایران در حمله به کشتی ها در خلیج فارس به شورای امنیت سازمان ملل متحد شکایت کرد . بر این اساس، شورای امنیت ضمن تشکیل جلسات متعدد، در نهایت در جلسه 2546 مورخ 1 ژوئیه 1984 (11 خرداد 1363) با 13 رای موافق و 2 رای ممتنع قطعنامه 552 را تصویب کرد . در این قطعنامه، با یاداوری تعهد کشورهای عضو در رعایت حسن همجواری، احترام به اهداف و اصول منشور ملل متحد، عدم توسل به زور علیه تمامیت ارضی و اهمیتی که خلیج فارس در صلح و امنیت بین المللی و ثبات اقتصاد جهانی ایفا می کند، از کشورهای درگیر خواست بر اساس حقوق بین الملل، حق کشتی رانی آزاد و تمامیت ارضی کشورهایی را که طرف مخاصمه و درگیری نیستند، محترم بشمارند . ⁽²⁷⁾ همچنین خواهان توقف فوری هرگونه حمله به کشتی ها شد و حمله به کشتی ها را نیز محکوم کرد . در بند 6 قطعنامه ذکر شد که چنانچه مفاد این قطعنامه رعایت نگردد، شورا به بررسی اقدامات مؤثری که اجرای آزاد کشتی رانی را تضمین نماید، خواهد پرداخت .

پس از صدور قطعنامه 552 شورای امنیت تا پایان سال 1984/1363 به استثنای بیانیه 19 ژوئن (26 خرداد) اقدام دیگری انجام نداد . در این بیانیه، شورای امنیت تصمیم دبیر کل مبنی بر اعزام دو هیات به ایران و عراق برای بررسی اتهام حمله به مناطق مسکونی را تایید و تنفیذ کرد . ⁽²⁸⁾

4 . بیانیه های منتشرشده شورای امنیت در سال 1985/1364

شورای امنیت در سال 1985/1364 قطعنامه ای صادر نکرد و فقط اقدام به صدور 3 بیانیه کرد . در اولین بیانیه، که در 5 مارس (14 اسفند) منتشر شد، از طرفین خواست که از حمله به مناطق مسکونی دست بردارند و به توافقی که با دبیر کل در این زمینه انجام داده اند، احترام بگذارند . بار دیگر، شورای امنیت در 15 مارس (24 اسفند) در دومین بیانیه خویش، خواستار اجرای توافق عدم حمله به مناطق مسکونی و نیز کوشش برای یافتن راه حل مسالمت آمیز در منازعه گردید . شورای امنیت سومین بیانیه خود را در 25 آوریل (5 اردیبهشت) صادر کرد . در این تاریخ، نظر شورا بار دیگر متوجه به کارگیری سلاح شیمیایی در جنگ ایران و عراق شد . بر این اساس، با صدور بیانیه مزبور، کاربرد سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را بدون ذکر نام کشور عراق، قویا محکوم کرد . مهم ترین علت صدور این بیانیه را با توجه به لحن محکمی که داشت، فشار غیر مستقیم بر عراق به منظور پذیرش طرح 8 ماده ای دبیر کل دانسته اند . ⁽²⁹⁾

5 . کوشش های شورای امنیت در سال 1986/1365: ⁽³⁰⁾

عملیات والفجر 8 که در تاریخ 20 بهمن 1364 از سوی ایران انجام شد، منجر به ورود نیروهای ایرانی به «فاو» گردید و ارتباط دریایی عراق را قطع کرد و قوای ایرانی را به مرزهای کویت و شهر بصره عراق بسیار نزدیک ساخت . متعاقب آن عراق و اتحادیه عرب ⁽³¹⁾ از شورای امنیت درخواست کردند ⁽³²⁾ که برای رسیدگی به موضوع جنگ تشکیل جلسه دهد . شورای امنیت در 24 فوریه 1986 (5 اسفند 1364) جلسه 2666 خود را تشکیل داد و قطعنامه 528 را به اتفاق آراء به تصویب رساند . از نکات جدیدی که در این قطعنامه به چشم می خورند، می توان به موضوعاتی همچون اشاره شورا به تلاش 6 ساله اش در مورد وضعیت ایران و عراق، یاداوری امضای پروتکل منع استفاده از گازهای خفه کننده، سمی یا سایر گازها و سلاح های میکروبی در جنگ، ⁽³³⁾ تاکید بر اصل غیر قابل تصرف بودن اراضی از راه زور اشاره کرد . همچنین شورای امنیت از اقدامات اولیه ای ⁽³⁴⁾ که سبب منازعه گردیدند و نیز از شدت یافتن منازعه و بمباران مراکز مسکونی، کشتی ها و هواپیماهای غیر نظامی ابراز تاسف کرد و از طرفین خواست با قطع بی درنگ کلیه مخاصمات، آتش بس فوری را به مرحله اجرا بگذارند و سپس به مبادله اسرا با همکاری کمیته بین المللی صلیب سرخ بپردازند .

شورای امنیت در ادامه کوشش هایش در مورد جنگ ایران و عراق، در تاریخ 21 مارس 1986 (1 فروردین 1365) بر اساس گزارش متخصصان علوم پزشکی اعزامی از سوی سازمان ملل متحد، بیانیه ای صادر کرد که در آن برای اولین بار، با ذکر نام کشور «عراق » ، کاربرد سلاح شیمیایی توسط آن کشور علیه نیروهای ایرانی را محکوم نمود . همچنین در این بیانیه، ادامه درگیری طرفین محکوم گردید . شورای امنیت در مورخ 29 اوت 1986 (7 شهریور 1365) ضمن صدور بیانیه ای دیگر، از افزایش احتمالی دامنه درگیری و گسترش حمله به کشتی های تجاری و مناطق غیر نظامی ابراز نگرانی کرد و از تلاش های مداوم دبیر کل، به ویژه در زمینه عدم به کارگیری سلاح های شیمیایی و نیز از اعلام دو کشور ایران و عراق مبنی بر خودداری از حمله به مناطق مسکونی حمایت کرد . ⁽³⁵⁾

شورای امنیت به درخواست اتحادیه عرب - که از اعلام «ایران » مبنی بر تصمیم به دست زدن به عملیات سرنوشت ساز بیمناک بودند - از آغاز اکتبر 1986 (8 مهر 1365) بحث خود را در مورد درگیری عراق و ایران شروع کرد . در جلسه سوم اکتبر (11 مهر)، دبیر کل طی سخنانی نگرانی عمیق جامعه جهانی را از روند ادامه و توسعه منازعه ابراز داشت . ⁽³⁶⁾ سرانجام، شورای امنیت در جلسه 2713 خود، به اتفاق آرا، قطعنامه 588 را در تاریخ 8 اکتبر 1986 (16 مهر 1365) صادر نمود . شورای امنیت در دو قطعنامه 552 و 582 به قطعنامه ها و بیانیه های گذشته خویش اشاره ای نکرد . این روند در قطعنامه 588 هم ادامه یافت، با این تفاوت که در قطعنامه جدید، از دو کشور ایران و عراق خواسته شد که بدون درنگ، قطعنامه 582 را به مرحله اجرا بگذارد . همچنین از دبیر کل خواست با مشورت طرفین منازعه، بر شدت فعالیت هایش در اجرای قطعنامه 582 بیفزاید . این قطعنامه به استثنای نکات مزبور، حاوی مطلب جدید دیگری نبود . ⁽³⁷⁾

شورای امنیت پس از دریافت گزارش جدید دبیر کل در مورد تازه ترین مواضع دو دولت ایران و عراق نسبت به قطعنامه 582 و 588 و طرح 8 ماده ای دبیر کل، تشکیل جلسه داد . این جلسه، که در 22 دسامبر 1986 (31 شهریور 1365) منعقد شد، منجر به صدور بیانیه ای گردید که در آن به تکرار موضوعاتی همچون ابراز نگرانی عمیق از وضعیت وخیم موجود بین ایران و عراق، اظهار تاسف از نقض قوانین انسان دوستانه بین المللی، درخواست از طرفین برای اجرای قطعنامه های 582 و 588، تصمیم شورا به حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف موجود، ادامه کوشش دبیر کل در حل منازعه و مانند آن پرداخت . ایران در پاسخ به این بیانیه، همانند آنچه در مورد قطعنامه 588 اعلام کرده بود، مجددا اعلام داشت: بخشی از قطعنامه 582 و 588 و بیانیه 22 دسامبر 1986 (31 شهریور 1365) را، که ناظر بر خاتمه مخاصمات بدون تعیین متجاوز است، نمی پذیرد . ⁽³⁸⁾

6 . مواضع شورای امنیت در سال 1987/1366

در پی اعلام دبیر کل، مبنی بر این که حاضر است نظراتش را در اختیار شورای امنیت بگذارد تا آن شورا بتواند به مبنایی که مورد قبول طرفین برای مذاکره باشد، دست یابد، شورا ضمن پاسخ مثبت به این درخواست، از فوریه 1987 (بهمن 1366) یک گروه کاری مشترک و سازمان یافته مرکب از اعضای دایمی شورا برای پایان بخشیدن به منازعه ایران و عراق تشکیل داد . درپی آن، در 16 ژانویه، بیانیه ای از سوی شورا منتشر شد که حاکی از نگرانی شورا در توسعه خصومت موجود بود و نیز از طرفین خواست قطعنامه های 582 و 588 را به مرحله اجرا گذارد . در ضمن، از تلاش های دبیر کل در فراهم آوردن رضایت طرفین برای اجرای قطعنامه های مزبور قدردانی کرد . در 14 مه 1987 (24 فروردین 1366) شورای امنیت در پی تایید مجدد کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق علیه ایران، برای بار دیگر، طولانی شدن درگیری و استفاده مکرر از سلاح شیمیایی را محکوم کرد . اما در هر صورت، بر اثر تلاش گروه مزبور، پیش نویس یک قطعنامه جدید، که حاوی نکات جدیدی بود، در تاریخ 21 ژوئن 1987 (31 خرداد 1366) فراهم آمد .

شورای امنیت پس از مشورت های فراوان در مورد پیش نویس مذکور، سرانجام در جلسه 2750 مورخ 20 ژوئیه 1987 (29 تیر 1366) با تاکید بر مواد 39 و 40 منشور ملل متحد، ⁽³⁹⁾ مفصل ترین، اجرائی ترین و آمرانه ترین قطعنامه ⁽⁴⁰⁾ را تحت عنوان «قطعنامه 598» به تصویب رساند . ⁽⁴¹⁾ در مقدمه این قطعنامه، بر لزوم اجرای قطعنامه 582 تاکید شد و از عدم توجه به درخواست های گذشته اش از سوی ایران و عراق و آغاز، ادامه و گسترش منازعه و بمباران مراکز مسکونی غیر نظامی، حملات به کشتی ها و هواپیماها، نقض قوانین بین المللی و کاربرد سلاح های شیمیائی ابراز تاسف کرد و ضرورت اتمام اقدامات نظامی بین طرفین و ایجاد یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و پایدار را گوشزد نمود و مفاد منشور ملل متحد در مورد حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی را یاداوری کرد . در بخش اجرایی قطعنامه، ⁽⁴²⁾ شورای امنیت خواستار عقب نشینی نیروهای دو طرف به مرزهای شناخته شده بین المللی و رعایت آتش بس همه جانبه به عنوان نخستین گام در جهت حل و فصل مناقشه گردید . همچنین از طرفین واست بدون تاخیر، پس از برقراری آتش بس، نسبت به اجرای آزادسازی اسرا اقدام نمایند و با دبیرکل در تلاش برای اجرای قطعنامه و دست یابی به یک راه حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه و مورد قبول طرفین، همکاری کنند . این قطعنامه از دبیر کل تقاضا کرد که پس از مشورت با طرفین، زمینه های حل و فصل مناقشه را فراهم آورد . قطعنامه مزبور سه گروه کارشناسی برای امور ذیل پیش بینی کرد:

1 . نظارت، بررسی و تایید آتش بس و عقب نشینی; 2 . تعیین شروع کننده جنگ; 3 . مطالعه موضوع بازسازی .

موضع ایران در قبال قطعنامه 598، نه رد و نه تائید آن بود و این موضع گیری تا پذیرش قطعنامه از سوی ایران ادامه یافت . علت این موضع گیری آن بود که این قطعنامه برخی از نظرات ایران را تامین کرده بود (مانند تعیین متجاوز)، اما در عین حال، به عمده ترین خواست ایران یعنی شناسایی متجاوز قبل از آتش بس و عقب نشینی نیروها توجهی نشد . اما عراق ⁽⁴³⁾ در 22 ژوئیه 1987 (31 تیر 1366) یعنی دو روز پس از تصویب قطعنامه، پس از تشکیل جلسه شورای فرمان دهی انقلاب و رهبری حزب «بعث » ، قطعنامه 598 را پذیرفت . در 23 ژوئیه (1 مرداد) وزیر امور خارجه عراق موضع جدید دولتش را به دبیرکل اطلاع داد و در 14 اوت (23 مرداد) همان سال، عراق رسما قطعنامه 598 را پذیرفت . ⁽⁴⁴⁾ رئیس شورا طی بیانیه ای که در 11 دسامبر (20 بهمن 1366) صادر کرد، قطعنامه 598 را تنها راه حل وصول به حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه ایران و عراق عنوان کرد و بدین وسیله، راه را بر تغییر و جابه جایی مواد قطعنامه 598 بست . ⁽⁴⁵⁾ در 24 دسامبر 1987 (3 اسفند 1366) نیز به تعهد و پای بندی اعضای شورا به اجرای قطعنامه 598 اشاره کرد .

7 . اقدامات شورای امنیت در آخرین سال جنگ

شورای امنیت در سال 1988/1367 همچنان به اقداماتش برای پایان بخشیدن به جنگ ایران و عراق ادامه داد . بر این اساس، شورای امنیت در 16 مارس 1988 (25 اسفند 1367) در بحث منازعه عراق و ایران، از تلاش های دبیرکل برای حل و فصل قطعنامه 598 پشتیبانی نمود و در 8 آوریل (19 فروردین) همین سال، مواضع ایران و عراق در خصوص قطعنامه را مورد بررسی قرار داد . تایید هیات اعزامی دبیر کل مبنی بر کاربرد سلاح شیمیایی در منازعه ایران و عراق و ارسال گزارش آن به شورا توسط دبیر کل در تاریخ 25 آوریل 1988 (15 اردیبهشت 1367) منجر به صدور قطعنامه 612 در جلسه 2812 مورخ 9 مه 1988 (19 اردیبهشت 1367) به اتفاق آراء گردید . در این قطعنامه، استفاده از سلاح های شیمیایی در منازعه ایران و عراق مغایر پروتکل 1949/1328 دانسته شد و به شدت محکوم گردید . همچنین خواهان رعایت این پروتکل شد و بر ضرورت رعایت آن تاکید ورزید و از کشورهای دیگر خواست بر اعمال کنترل در صدور تولیدات شیمیایی، که در ساخت سلاح های شیمیایی مورد استفاده قرار می گیرند، بیفزایند .

شورای امنیت سه روز پیش از پذیرش قطعنامه از سوی ایران، برای بررسی شکایت ⁽⁴⁶⁾ ایران از امریکا در مورد ساقط کردن هواپیمای مسافربری ایران در خلیج فارس تشکیل جلسه داد و پس از بحث و بررسی و استماع سخنان نمایندگان ایران و امریکا، سه روز پس از قبول و پذیرش قطعنامه از سوی ایران، با صدور قطعنامه 616 تنها به اظهار اندوه و اعلام تسلیت به بازماندگان حادثه اکتفا کرد و قابل توجه آن که در آخرین بند قطعنامه، بر لزوم اجرای کامل و فوری قطعنامه 598 به عنوان تنها اساس و پایه برای رسیدن به صلحی پایدار و عادلانه تاکید نمود .

ب . نقش دبیرکل در جنگ عراق علیه ایران

دبیرکل در اولین ساعات شروع جنگ، فعالیتش را برای خاتمه بخشیدن به جنگ آغاز کرد . در واقع، دبیرکل نخستین مرجع بین المللی بود که نسبت به حمله عراق علیه ایران با عنوان «برخورد» واکنش نشان داد . با تعویض دبیرکل و انتخاب خاویر پرز دکوئیار ⁽⁴⁷⁾ در سال 1982/1361 به عنوان دبیر کل جدید، فعالیت های دبیرکل در رابطه با مسائل جنگ، روندی رو به افزایش یافت . به طور کلی، عمده ترین فعالیت های دبیر کل را می توان تلاش در جلب نظر شورای امنیت به مساله جنگ عراق با ایران، مشورت و دیدارهای گوناگون با مقامات ایرانی و عراقی و اعضای شورای امنیت، اعزام هیات های متعدد به ایران و عراق و ارسال گزارش های آن ها به شورای امنیت، ابتکار 12 ژوئن 1984 (20 خرداد 1363) در خصوص خودداری طرفین از حمله به مناطق مسکونی، ابتکار طرح 8 ماده ای در ماه مارس 1985 (فروردین 1364) و ارائه طرح اجرایی برای قطعنامه 598 را نام برد . مجموعه اقدامات دبیرکل شامل زمینه هایی همچون وادار کردن ایران و عراق به پرهیز از حمله به مناطق مسکونی، به کارگیری سلاح های شیمیایی و بدرفتاری با اسرای جنگی (یا رعایت مقررات بین المللی) و نیز کاهش آلام و مصایب جنگ و در نهایت، پایان دادن به جنگ بود . ⁽⁴⁸⁾

1 . اقدامات دبیر کل در اولین سال جنگ

دبیر کل در 22 سپتامبر 1980 (31 شهریور 1359) با صدور اعلامیه ای، به دولت ایران و عراق پیشنهاد کرد به او اجازه دهند مساعی اش را در حل مسالمت آمیز برخورد دو کشور انجام دهد، ولی از ناحیه هیچ کدام پاسخی دریافت نکرد . در ظهر همین روز، سخنگوی سازمان ملل متحد در مصاحبه مطبوعاتی، اعلامیه دبیر کل را به اطلاع عموم رساند . روز بعد، دبیر کل براساس ماده 99 منشور ملل متحد ⁽⁴⁹⁾ از شورای امنیت خواست با توجه به احتمال افزایش مخاصمه بین دو کشور، برای مذاکره پیرامون جنگ تشکیل جلسه دهد . این جلسه در همان روز تشکیل و منجر به صدور اولین بیانیه شورای امنیت گردید .

در 24 سپتامبر 1980 (2 مهر 1359) دبیرکل دو نامه جداگانه ولی با مضمون مشترک برای رؤسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق فرستاد و خواستار خاتمه عملیات مسلحانه و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات شد . عراق در پاسخ به این نامه، از پذیرش خاتمه عملیات نظامی خودداری کرد و اقدام عراق را دفاع از خود دانست . دبیر کل در تاریخ 25 سپتامبر 1980 (3 مهر 1359) به شورای امنیت اطلاع داد که به رغم کوشش هایی که به عمل آورده، منازعه ایران و عراق در زمین، هوا و دریا ادامه دارد و موجب خسارات مالی و جانی شده است . براین اساس، از شورای امنیت خواست که مساله را به فوریت رسیدگی نماید . روز بعد، شورای امنیت تشکیل جلسه داد .

دبیرکل در آغاز جلسه شورای امنیت، ⁽⁵⁰⁾ خلاصه اقداماتی راکه درباره منازعه ایران و عراق انجام داده بود، به اطلاع شورای امنیت رساند و از شورا درخواست کرد که وظیفه خود را در مورد حفظ صلح و امنیت بین المللی به انجام رساند . سپس شورا تشکیل جلسه داد و قطعنامه 479 را صادر کرد . در خاتمه جلسه، دبیرکل طی سخنانی از ایران و عراق تقاضا کرد که به قطعنامه 479 پاسخ مثبت دهند . در پی این تقاضا، صدام حسین رئیس جمهوری عراق، در 29 سپتامبر 1980 (7 مهر 1359) نظر مساعد عراق نسبت به قطعنامه را به دبیر کل اطلاع داد . ⁽⁵¹⁾ دبیر کل در ماه اکتبر 1980 (مهرماه 1359) به شورای امنیت اطلاع داد که تلاش هایش برای حل مساله کشتی هایی که در اروندرود به علت آغاز جنگ محبوس شده اند، عقیم مانده، در حالی که ایران مشروط به این که کشتی ها با پرچم سازمان ملل متحد آب های اروندرود را ترک کنند، با خارج شدن کشتی ها از اروند رود موافقت کرده است . اما عراق با خروج کشتی ها مشروط به این که پرچم عراق را نصب نمایند، موافق بود . چندی بعد، با نظر مساعد شورای امنیت، اولاف پالمه، نخست وزیر اسبق کشور سوئد، به عنوان نماینده شورا برای مذاکره با دولتین ایران و عراق درباره مسائل جنگ انتخاب شد . اولاف پالمه از سال 1980/1359 تا سال 1982/1361، 5 بار به تهران و بغداد مسافرت کرد و با مقامات ایرانی و عراقی به مذاکره پرداخت . نتیجه تلاش دو ساله وی منجر به آزادسازی تعدادی از اسرای طرفین ⁽⁵²⁾ و خارج شدن 63 کشتی تجاری خارجی گرفتار شده در اروند رود بود . ⁽⁵³⁾

2 . فعالیت های دبیرکل در سال 83 - 1982/62 - 1361

قطعنامه 514 دبیرکل را مامور تهیه گزارش طی مدت سه ماه پس از صدور قطعنامه در مورد پیشرفت اجرایی قطعنامه کرد . دبیرکل در 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361) - یعنی پیش از آن که مدت تعیین شده شورا به اتمام برسد - گزارش خود را، که مبنی بر پذیرش قطعنامه 514 از سوی عراق و رد آن توسط ایران بود، تسلیم شورای امنیت کرد . ایران در 28 اکتبر 1982 (6 آبان 1362) از دبیرکل خواست تا هیاتی برای بازدید مناطق مسکونی ایران، که به وسیله نیروهای عراقی بمباران شده بودند، اعزام نماید . این درخواست در 2 مه 1983 (11 اردیبهشت 1363) تکرار شد . در این ایام، عراق هم تقاضای مشابهی مطرح کرد . متعاقب آن، دبیرکل تصمیم گرفت هیاتی را به دو کشور ایران و عراق اعزام کند . هیات اعزامی از 20 مه (29 اردیبهشت) تا 1 ژوئن (9 خرداد) از دو کشور بازدید به عمل آورد و گزارش خود را، که نشان دهنده خسارات سنگین مناطق مسکونی ایران و خسارات سبک عراق بود، تهیه و در 20 ژوئن (28 خرداد) دبیرکل آن را تسلیم شورای امنیت نمود .

این کشور ⁽⁵⁵⁾ در 10 ژوئن (18 خرداد) از دبیرکل خواست تا کمیسیونی برای بررسی وضعیت اسرای جنگی تشکیل دهد . دبیرکل برای تشکیل چنین کمیسیونی با کمیته بین المللی صلیب سرخ مشورت کرد، اما تلاش در این زمینه تا یک سال بعد بی نتیجه باقی ماند . ولی دبیرکل به تلاش هایش درباره حل و فصل مسائل جنگ ادامه داد . در این زمینه، دبیرکل در 29 و 30 سپتامبر 1983 (7 و 8 مهر 1361) با وزرای امور خارجه ایران و عراق در نیویورک ملاقات کرد و از آن نتیجه مثبتی به دست نیاورد . پس از آن، یعنی در 11 دسامبر همان سال، موضع مخالف و موافق ایران و عراق را در خصوص قطعنامه 540 به اطلاع شورای امنیت رساند .

3 . مساعی دبیر کل در سال 1984/1363

دبیر کل در 10 فوریه 1984 (20 بهمن 1363) پیام های جداگانه ای برای ایران و عراق فرستاد و در آن نگرانی خود را از ادامه مخاصمه ایران و عراق و خسارات ناشی از آن و نیز تصمیمش را مبنی بر اعزام هیاتی برای بازدید تخریب مناطق مسکونی ایران و عراق ناشی از جنگ اعلام داشت . این اقدام در پاسخ به درخواست 22 نوامبر 1983 (1 آذر 1362) ایران صورت گرفت و در 8 مارس 1984 (6 اسفند 1363) دبیرکل مجددا به در خواست ایران، هیاتی برای بررسی اتهام کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق علیه ایران اعزام داشت . این گروه پس از کسب نظر موافق عراق، عازم آن کشور نیز شد . گروه اعزامی پس از تحقیق و بازرسی، نظر ایران در مورد کاربرد سلاح شیمیایی قوای عراقی علیه ایران را تایید کرد، اما دبیرکل در گزارش های 26 مارس (15 اردیبهشت) خود به شورای امنیت، فقط به ابراز تاسف از کاربرد سلاح شیمیایی بدون ذکر نام کشور «عراق » بسنده کرد . ⁽⁵⁶⁾

دبیرکل در 9 ژوئن 1984 (21 خرداد 1363) از رؤسای جمهوری ایران و عراق تقاضا کرد به حملات علیه مناطق مسکونی یکدیگر خاتمه دهند . ایران درخواست دبیرکل را پذیرفت و عراق نیز با تاکید بر این که ایران دیگر نباید نیروهای نظامی اش را در مراکز مسکونی متمرکز کند، به تقاضای دبیرکل جواب مثبت داد . در پی آن، دبیرکل تصمیمش را برای اعزام دو هیات به ایران و عراق برای نظارت بر عدم حمله به مناطق مسکونی، به اطلاع شورای امنیت رساند . دبیرکل پس از تایید شورا، دو هیات را در تاریخ های 21 و 26 ژوئن (2 و 7 تیر) در عراق و ایران مستقر کرد . 3 روز بعد، دبیرکل با ارسال دو نامه از ایران و عراق خواست تا از تمرکز نیروهای نظامی در مناطق مسکونی خویش خودداری نمایند و تعهد خود را بر عدم کاربرد سلاح شیمیایی ابراز دارند .

4 . کوشش های دبیر کل در سال 1985/1364

در 11 تا 17 ژانویه 1985 (20 تا 26 دی 1364) هیات سازمان ملل متحد از اردوگاه های اسرای جنگی در عراق و از 18 تا 25 ژانویه (27 دی تا 4 بهمن) همان سال از اردوگاه های اسرای جنگی در ایران بازدید به عمل آوردند و طی گزارشی در 22 فوریه 1985 (3 اسفند 1364) به دبیرکل اعلام کردند که در هیچ یک از دو کشور ایران و عراق، اسرای جنگی آن چنان که ادعا شده است، مورد بدرفتاری قرار نگرفته اند . ⁽⁵⁷⁾

در پی ادامه حملات به مناطق غیر مسکونی، بار دیگر دبیر کل در 9 مارس (15 اسفند) با ارسال پیامی به رؤسای جمهوری ایران و عراق، از آنان خواست به توافق 12 ژوئن 1984 (20 خرداد 1363) مبنی بر عدم حمله به مناطق مسکونی عمل نمایند . همچنین وی در 5 و 15 مارس (11 و 21 اسفند) خواستار قطع این حملات و تعهد مجدد ⁽⁵⁸⁾ دو دولت نزد دبیر کل مبنی بر عدم حمله به هدف های غیر نظامی گردید .

دبیرکل از 18 تا 26 مارس (27 دی تا 5 بهمن) در نیویورک ضمن دیدار با معاون وزارت امورخارجه ایران و وزیر امورخارجه عراق، طرح 8 ماده ای خود را به آنان عرضه داشت . این طرح گام نخستین ⁽⁵⁹⁾ برای وصول به طرحی جامع بود که مورد قبول طرفین باشد و تحقق موارد ذیل را پیشنهاد می کرد:

- قطع کلیه حملات علیه مراکز غیر نظامی و هوانوردی غیرنظامی پیش از ساعت 59/23 روز 26 مارس (5 بهمن) به وقت گرینویچ;

- رعایت ضوابط پروتکل 1925 ژنو ⁽⁶⁰⁾ در مورد عدم به کارگیری سلاح های شیمیایی و بیولوژیکی پیش از 8 آوریل 1985 (17فروردین 1364) ;

- خاتمه دادن به حملات علیه کشتی های غیر مسلح تجاری با هر پرچم و هر مالکیت که بین تنگه هرمز و بنادر کلیه کشورهای ساحلی در رفت وآمد هستند و عدم حمله به بنادر و ترمینال ها پیش از ساعت 59/23 روز 30 آوریل 1985 (8 اردیبهشت 1364) ;

- همکاری طرفین با کمیته بین المللی صلیب سرخ برای مبادله اسرای جنگی بر اساس کنوانسیون سوم ژنو ⁽⁶¹⁾ 1949/1328 و حفظ تماس دایم طرفین با دبیرکل برای تحقق موارد مزبور .

دبیرکل از دولت ایران و عراق تقاضا کرد نمایندگانی را از 16 آوریل 1985 (4 اردیبهشت 1363) برای بحث و برقراری ارتباط مستمر به نیویورک اعزام دارند . ایران این طرح را پذیرفت، ولی عراق از پذیرفتن آن خودداری ورزید . ⁽⁶²⁾ به رغم مخالفت عراق، دبیرکل به کوشش هایش ادامه داد . وی در 7 و 8 آوریل (16و17 فروردین) به تهران و بغداد سفر کرد تا زمینه پذیرش و اجرای طرح 8 ماده ای خود را بیش تر فراهم نماید . دبیر کل پس از بازگشت به نیویورک، گزارش سفر خود را تسلیم شورای امنیت کرد . او در این گزارش، اعلام کرد که ایران با وجود آن که مواضع شورای امنیت در قبال آغاز جنگ را ناعادلانه می داند، ولی خواستار صلح است . بر این اساس، وی خواهان شرکت دو طرف در بررسی همه جانبه منازعه موجود گردید .

5 . تلاش های دبیرکل در سال 1986/1365

دبیرکل در ادامه تلاش هایش در 11 فوریه 1986 (21 بهمن 1365) خواهان هماهنگی همه تلاش های مربوط به خاتمه جنگ بر اساس طرح 8 ماده ای خویش شد . در پایان سال، وی ضمن ابلاغ قطعنامه 588 به وزرای امور خارجه ایران و عراق، از دو دولت ایران و عراق خواست مواضع خود در قبال قطعنامه 582 و طرح 8 ماده ای را اعلام کنند . متعاقب آن، دولت ایران مخالفت خویش را با قطعنامه 582 و موافقت خود را با طرح 8 ماده ای اعلام نمود، در حالی که عراق به دبیرکل اعلام کرد که فقط با اجرای قطعنامه 582 ⁽⁶³⁾ موافق است . ⁽⁶⁴⁾

در این سال، بار دیگر توجه دبیرکل به کاربرد سلاح های شیمیایی معطوف شد . وی در پی گزارش گروهی از کارشناسان اعزامی سازمان ملل متحد به جبهه های جنگ ایران و عراق، که مؤید کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق علیه ایران بود، عراق را به خاطر استفاده از این سلاح ها محکوم کرد» ⁽⁶⁵⁾ و شورای امنیت، که برای بررسی گزارش جدید گروه اعزامی کارشناسان تشکیل جلسه داده بود، کاربرد سلاح شیمیایی عراق علیه ایران را محکوم نمود . ⁽⁶⁶⁾

در 3 ژوئیه (11 تیر) دبیر کل برای چندمین بار، از طرفین خواست از حمله به مناطق مسکونی همدیگر خودداری کنند . برای تحقق چنین هدفی، وی پیشنهاد کرد هیات های بازرسی و نظارت بر عدم حمله به مناطق مسکونی مجددا فعال شوند . در پی این درخواست، دو کشور ایران و عراق در 14 اوت (22 مرداد) به دبیرکل اعلام کردند که از حمله به مناطق مسکونی یکدیگر خودداری خواهند کرد . دبیرکل از این موضع جدید ابراز رضایت نمود . دبیرکل در 3 اکتبر (10 مهر) ضمن شرکت در جلسه شورای امنیت، طی سخنانی به نکات ذیل اشاره کرد:

- هشدار و ابراز نگرانی عمیق در خصوص طولانی شدن جنگ (مانند افزایش حملات به کشتی های تجاری کشورهای ثالث) ;

- نگرانی از تهدیدی که متوجه امنیت کشورهای همجوار است;

- ابراز تاسف از این که کوشش هایش در مورد پایان بخشیدن به جنگ به ثمر نرسیده است;

- ایران به خاطر عدم توجه به خواست های بنیانی اش نسبت به اجرای قطعنامه های شورای امنیت خودداری می ورزد، در حالی که عراق آماده اجرای قطعنامه هاست . ⁽⁶⁷⁾

در پایان، ضرورت فوری رسیدگی به وضعیت میان ایران و عراق و لزوم برقرار نمودن اساس قابل قبولی برای مذاکره را یاداور شد . وزارت امورخارجه ایران در پاسخ به خواست دبیرکل، مواضع ایران را در قبال قطعنامه 582 مطرح ساخت ⁽⁶⁸⁾ و آمادگی ایران در جهت جلوگیری از جنگ و یا گسترش آن به کشورهای همجوار از طریق همکاری با دبیر کل را اعلام نمود .

دبیرکل پس از دریافت تازه ترین نظرات ایران و عراق در مورد قطعنامه 588 که در 8 اکتبر (16 مهر ماه) به تصویب رسیده بود، آن را به شورای امنیت منعکس ساخت و نسبت به مؤثر افتادن قطعنامه 588 ابراز تردید و بدبینی نمود . ⁽⁶⁹⁾ همچنین در این گزارش، ضمن بر شمردن تعداد حملات انجام شده علیه کشتی ها در خلیج فارس، نسبت به گسترش جنگ به کشورهای همجوار اعلام خطر کرد و خواستار ارائه مبنایی شد که هر دو کشور برای مذاکره قبول داشته باشند . ⁽⁷⁰⁾

6 . اقدامات دبیر کل در سال 1987/1366

دبیرکل در یک مصاحبه مطبوعاتی در تاریخ 13 ژانویه (22 دی 1366) ضرورت یک تلاش تازه، مشترک و هماهنگ از سوی اعضای شورای امنیت (به ویژه اعضای دایم شورای امنیت) را برای حل منازعه متذکر گردید و تقاضا نمود که جلسه فوری شورای امنیت در سطح وزرای امورخارجه برای رسیدگی به جنگ تشکیل شود . این درخواست از سوی شورای امنیت مورد اجابت قرار گرفت . ⁽⁷¹⁾

در 26 ژانویه (5 بهمن) تلاش دبیر کل در اجلاس کنفرانس اسلامی در کویت برای یافتن راه حلی به منظور شکستن بن بست موجود، با شکست مواجه شد . در واقع، دبیرکل پس از نومیدی از اجرای طرح 8 ماده ای، طرح دیگری در همین کنفرانس و در 6 ماده، به طور محرمانه به طرفین ارائه کرد . طرح 6 ماده ای وی رسیدگی به مسؤولیت جنگ (تعیین متجاوز)، برقراری آتش بس، بازگشت نیروهای دو طرف به مرزهای شناخته شده بین المللی، مبادله اسرا و حل جامع مسائل مورد اختلاف را پیش بینی کرده بود . ⁽⁷²⁾ عراق در مورد این طرح اعلام کرد که چنانچه رسیدگی به مسؤولیت جنگ، متاخر از سایر بندهای طرح مورد توجه قرار گیرد، با آن موافق است . ⁽⁷³⁾ سپس دبیرکل گزارش گروه اعزامی اش به جبهه های جنگ ایران و عراق را، که مؤید کاربرد مکرر سلاح شیمیایی بود، به شورای امنیت ارسال کرد و آن مبنایی برای صدور بیانیه 14 مه (22 اردیبهشت) در محکومیت کاربرد سلاح شیمیایی و طولانی شدن جنگ گردید . اما شورای امنیت این بیانیه را کافی ندید و در 14 اوت (21 مرداد) قطعنامه 598 را تصویب کرد . دبیرکل پس از تصویب قطعنامه و در همان روز و در جلسه شورای امنیت، سخنانی به شرح ذیل ایراد نمود: این قطعنامه اوج تلاش های شورای امنیت برای پایان بخشیدن به مخاصمه ایران و عراق است و ضرورت دارد همه سیاست ها برای پایان یافتن منازعه با مواضع شورای امنیت هماهنگ شود و نیز ضروری است با مشورت طرفین درگیر و کشورهای همجوار، تمهیداتی برای امنیت و ثبات منطقه اندیشیده شود . دبیرکل افزود: تعیین هیاتی برای مشخص کردن شروع کننده جنگ، هدف اصلی ماست .

دبیرکل در روز تصویب قطعنامه 598 متن قطعنامه را برای وزرای امور خارجه دو کشور فرستاد و خواستار نظر آنان گردید . ⁽⁷⁴⁾ ایران یک روز بعد، به آن جواب «نه رد و نه تائید» داد، ولی عراقی ها آن را پذیرفتند .

دبیرکل از 11 تا 14 سپتامبر 1987 (19 تا 22 شهریور 1366) به تهران و بغداد سفر کرد و با رؤسای جمهور دو کشور ایران و عراق دیدار نمود . وی در این سفر، کوشید تا نظرات طرفین را در مورد قطعنامه 598 و طرح 6 ماده ای به هم نزدیک کند . مجددا دبیرکل با رئیس جمهوری اسلامی ایران در نیویورک ملاقات کرد و در خصوص قطعنامه 598 با وی مذاکره نمود . ⁽⁷⁵⁾ در پی این دیدارها، دبیرکل از 26 سپتامبر تا 10 اکتبر (4 تا 18 مهر) به ترتیب، با معاون وزارت امورخارجه ایران، وزرای امورخارجه پنج کشور عضو دایم شورای امنیت، وزیر امورخارجه عراق، و مدیرکل امور بین الملل وزارت امورخارجه ایران دیدار کرد . ماحصل این دیدارها منجر به ارائه طرح اجرای دبیر کل در 10 اکتبر (18 مهر) به شورای امنیت و سپس در 15 اکتبر (23 مهر) به وزرای امورخارجه ایران و عراق گردید . مفاد طرح اجرایی دبیرکل برای اجرای قطعنامه 598 عبارت بودند از:

- اولا، دو کشور باید قطعنامه 598 را در کل و در مجموع بپذیرند .

- ثانیا، هیچ بندی از قطعنامه بر دیگر بندهای آن ارجحیت و تقدم ندارد . بنابراین، در روز برقراری آتش بس، یک هیات بی طرف، بررسی مسؤولیت منازعه را شروع خواهد کرد .

- ثالثا، پس از برقراری آتش بس، عقب نشینی نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین المللی آغاز می گردد . ⁽⁷⁶⁾

در 10 دسامبر 1987 (18 آذر 1366) دبیرکل مطابق نظرات موافق ایران و مخالفت عراق در خصوص طرح مزبور، ⁽⁷⁷⁾ خواستار تحرک جدیدی از سوی شورای امنیت برای اجرای قطعنامه 598 شد . شورا در 11 دسامبر (19 آذر) بر تعهد و پای بندی شورای امنیت بر قطعنامه 598 تاکید کرد و آن را تنها وسیله دستیابی به حل جامع، عادلانه و شرافتمندانه منازعه دانست .

7 . نقش دبیرکل در آخرین سال جنگ

در سال 1988 (1367) دبیرکل به فعالیت خویش برای نزدیک کردن نظرات ایران و عراق و اجرای قطعنامه 598 ادامه داد . در این زمینه، دبیرکل از آغاز سال میلادی تا 17 ژوئیه (29 تیر) - یعنی زمان پذیرش قطعنامه از سوی ایران - بیش از 8 بار با مقامات عراقی و دو برابر آن با نمایندگان دولت ایران، دیدار و مذاکره کرد . وی ناچار بود ملاقات های بیش تری با مقامات ایرانی داشته باشد; زیرا ایران بر خلاف عراق، قطعنامه را کاملا نپذیرفته بود . در واقع، دبیرکل در تلاش بود که ایران را به قبول کامل قطعنامه تشویق و ترغیب نماید . بخش قابل توجهی از فعالیت دبیرکل در این مقطع زمانی، مصروف اعزام هیات های تحقیق در مورد کاربرد سلاح شیمیایی و توجه به نتیجه کار این هیات ها شد . علاوه بر آن، دبیرکل برای اعلام نظرات ایران و عراق و ارائه گزارش فعالیت های خود در مورد اجرای قطعنامه 598 و گزارش گروه های تحقیق سازمان ملل متحد در خصوص کاربرد سلاح های شیمیایی در منازعه ایران و عراق، بیش از 8 بار با اعضای شورای امنیت ملاقات نمود . ⁽⁷⁸⁾

دبیرکل در پی درخواست مجدد ایران در 21 و 24 مارس (1و 4 فروردین) هیاتی برای بررسی کاربرد سلاح های شیمیایی به ایران و عراق فرستاد . گروه اعزامی کاربرد سلاح شیمیایی در جنگ را تایید کرد . هنگامی که دبیرکل گزارش گروه تحقیق را به شورای امنیت ارائه داد، شورا قطعنامه 612 را به تصویب می رساند که دومین قطعنامه در مورد محکومیت کاربرد سلاح شیمیایی و اولین قطعنامه ای به شمار می آید که موضوع کاربرد سلاح های شیمیایی را مستقل از مساله جنگ بررسی کرده است .

ج . برخورد مجمع عمومی با مساله جنگ

با نگاهی به تبصره های 1 و 2 ماده 11 منشور ملل متحد ⁽⁷⁹⁾ به نقش کم اهمیت تر مجمع عمومی در مقایسه با شورای امنیت و حتی دبیرکل در اقدامات مربوط به حفظ صلح و امنیت بین المللی پی می بریم، که یکی از علل توجه کم تر مجمع عمومی به جنگ عراق علیه ایران، به این علت برمی گردد . علت دیگر این مساله آن است که به موجب تبصره 1 ماده 12 منشور ملل متحد، مادام که شورای امنیت عملیاتی در مورد اختلاف و وضعیتی را تحت انجام و بررسی دارد، مجمع عمومی نباید نسبت به آن توصیه ای بنماید . ⁽⁸⁰⁾

1 . خطمشی مجمع عمومی درباره جنگ تحمیلی تا سال 1982/1361

مجمع عمومی سازمان ملل متحد در اجلاس 35 خود، که در اکتبر 1980 (آبان 1359) برگزار شد، این امکان را برای نمایندگان دو دولت ایران و عراق فراهم آورد که نظرات خویش را در مورد جنگی که بین دو کشور در جریان است، بیان دارند، اما مجمع عمومی هیچ گونه موضعی در این باره اتخاذ نکرد . ⁽⁸¹⁾ سعدون حمادی، وزیر امورخارجه عراق، به نمایندگی از دولتش در این اجلاس شرکت و طی سخنانی مفصل، ضمن برشمردن آنچه وی مداخله ایران در امور داخلی عراق قلمداد می کرد، اقدام علیه ایران را به منزله دفاع مشروع عراق برای حفظ حاکمیتش ذکر کرد و ایران را مسؤول جنگ معرفی نمود . همچنین وی آمادگی عراق را برای رعایت آتش بس و متوقف کردن عملیات جنگی مشروط بر این که ایران نیز چنین کند، اعلام کرد . ⁽⁸²⁾ در مقابل، نماینده ایران ضمن یادآورشدن سابقه تعرضات مرزی عراق به ایران و پناه دادن به ایرانیان مخالف، مخالفت ایران را با برقراری آتش بس، که متضمن شناخت متجاوز نباشد، اعلام کرد . جالب آن که در سال 1980/1359 نماینده عراق به ریاست کمیته ویژه افزایش کارایی اصل عدم توسل به زور در روابط بین المللی مجمع عمومی برگزیده شد . سپس در سال 1981/1360 نماینده عراق به ریاست سی و ششمین اجلاس مجمع عمومی انتخاب گردید . ⁽⁸³⁾

2 . مهم ترین اقدام مجمع عمومی در مورد جنگ در سال 1982/1361

مهم ترین اقدام مجمع عمومی سازمان ملل متحد درباره جنگ عراق علیه ایران در سال 1982/1361 به انجام رسید . در این سال، طبق تقاضای عراق، موضوع عواقب طولانی شدن برخورد مسلحانه بین ایران و عراق در دستور کار سی و هفتمین اجلاس عمومی قرارگرفت . مجمع عمومی در این اجلاس، قطعنامه شماره 3/37 خود را در تاریخ 22 اکتبر 1982 (30 مهر 1361) با اکثریت آراء ⁽⁸⁴⁾ به تصویب رساند . در مقدمه این قطعنامه، بر این اصول که هر دولتی باید از به کارگیری زور برای اشغال و تصرف سرزمین دیگر کشورها، اقدام به تجاوز و دخالت در امور داخلی سایر کشورها خودداری نماید و همه دولت ها باید تمامیت ارضی و حاکمیت همدیگر را محترم بشمارند، به حل مسالمت آمیز اختلاف اقدام و زمین های اشغالی را مسترد کنند، اشاره شده; ضمنا بر قطعنامه های صادر شده از سوی شورای امنیت تا این زمان و نیز بر بیانیه 5 نوامبر 1980 (14 آبان 1359) و 15 ژوئیه 1982 (24 تیر 1361) شورای امنیت تاکید گردیده بود . بخش دیگر قطعنامه به موارد ذیل اشاره داشت:

- منازعه ایران و عراق منجر به تلفات سنگین مادی و معنوی شده و صلح و امنیت را در معرض خطر قرار داده است .

- به عنوان اولین گام برای حل منازعه، برقراری آتش بس فوری و عقب نشینی نیروهای دو کشور مورد تاکید گرفت .

- از همه دولت ها خواست از هر اقدامی که موجب تشدید و تداوم مخاصمه موجود می شود، پرهیز کنند .

- از دبیرکل خواست از هر اقدامی که موجب تشدید و تداوم مخاصمه موجود می شود، بپرهیزد .

- از دبیرکل خواست به کوشش هایش برای حل برخورد ایران و عراق از طریق مشورت با طرفین ادامه دهد و دولت های عضو مجمع عمومی را از نتیجه اقداماتش مطلع نماید . متن اولیه قطعنامه، که توسط 14 کشور از جمله عربستان، کویت، قطر، عمان، بحرین و امارات تهیه شده بود، 18 روز پس از سومین قطعنامه شورای امنیت (قطعنامه شماره 522) به تصویب رسید و تفاوت چندانی با قطعنامه 522 شورای امنیت سازمان ملل نداشت . جالب آن که چند روز پیش از تصویب قطعنامه مجمع عمومی، ایران پیش نویس قطعنامه ای را به مجمع عمومی ارائه داد، ولی مجمع عمومی توجهی به آن نکرد . ⁽⁸⁵⁾

3 . مواضع مجمع عمومی تا پایان جنگ

مجمع عمومی در سال 1983/1362 به درخواست مجدد عراق، موضوع برخورد ایران و عراق و آثاری را که ممکن است داشته باشد، در دستور کار اجلاس سی و هشتم خویش قرار داد . در همین اجلاس، مجمع عمومی تصمیم گرفت این موضوع را همچنان در دستور کار خود نگاه دارد . مجمع عمومی در سال 1984/1363 در اجلاس سی و نهم خود، این تصمیم خود را تجدید کرد . در اجلاس چهلم 1985/1364، چهل و یکم 1986/1365، چهل و دوم 1987/1366 و چهل و سوم 1988/1367 نیز موضوع جنگ ایران و عراق در دستور کار مجمع عمومی باقی ماند، اما هیچ اقدام قابل توجهی در مورد جنگ انجام نگرفت . ولی در اجلاس چهلم مجمع عمومی، عراق به ریاست کمیته ششم (کمیته حقوقی) مجمع عمومی انتخاب شد . این کمیته وظیفه داشت در سال 1985/1364 طرح اعلامیه عدم استفاده از زور را تهیه نماید، در حالی که در همین سال، شورای امنیت در بیانیه 25 آوریل (5 اردیبهشت) خود بدون ذکر نام «عراق » ، به کارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محکوم کرد . ⁽⁸⁶⁾

پی نوشت ها:

1 - اشاره به مقدمه و تبصره یک ماده یک منشور ملل متحد است که وظایف خود را جزو اصلی ترین وظایف سازمان ملل متحد می داند .

2 - با مراجعه به موادی از منشور ملل متحد (مانند 11، 24، 99)، که وظایف عمده سه رکن مزبور را بیان داشته است، درمی یابیم که شورای امنیت، دبیر کل و مجمع عمومی نسبت به سایر ارکان، در ارتباط بیش تری با حفظ صلح و امنیت بین المللی قرار دارند و لذانقش این سه رکن در جنگ عراق علیه ایران چشمگیرتر بود .

3 - دبیر خانه از ارکان اصلی سازمان ملل متحد است، نه دبیر کل، اما دبیرکل در راس دبیرخانه قرار دارد و اوست که در تمام جلسات شورای امنیت و مجمع عمومی شرکت می کند .

4 - نسرین مصفا و دیگران، تجاوز عراق به ایران و موضع گیری سازمان ملل متحد، انتشارات مرکز مطالعات عالی بین المللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1366، ص 81 - 83 .

5 - قطعنامه (ressolution) با بیانیه (staement) متفاوت است . قطعنامه بر خلاف بیانیه، با رای گیری صادر می شود و از اعتبار و ضمانت اجرای بیش تری برخوردار است . همچنین قطعنامه تصمیم رسمی تلقی می شود که متعاقب جلسه رسمی صادر می گردد .

6 - همان، ص 91 - 93 .

7 - شورای امنیت جنگ ایران و عراق را تجاوز تلقی نکرد، بلکه از آن تحت عنوان «برخورد و منازعه » ، که به درگیری های پایین تر از تجاوز اطلاق می شود، یاد کرده است . این تعبیر در قطعنامه و بیانیه های بعدی شورای امنیت تکرار می شود .

8 - «مساعی جمیله » یکی از راه های حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات است که بر خلاف میانجیگری، به صورت پشت پرده توسط شخص یا دولت ثالث انجام می گیرد .

9 - محمدحسین جمشیدی و دیگران، سازمان های بین المللی و جنگ ایران و عراق، تهران، دانشگاه امام حسین علیه السلام، 1374، ص 88 .

10 - منوچهر پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، انتشارات شرکت سهامی انتشار، 1371، ص 68 .

11 - این قطعنامه، همانند سایر قطعنامه های شورای امنیت، از سوی ایران - به خلاف عراق - رد شد . ایران فقط قطعنامه 598 را ابتداء به صورت «نه رد و نه قبول » پاسخ داد و سپس آن را پذیرفت .

12 - طبق عرف بین المللی در جلسات شورای امنیت، وزرای خارجه کشورها در صورت لزوم شرکت می کنند، ولی چون در این زمان، ایران به علت اختلافات موجود بین بنی صدر (رئیس جمهور) و رجائی (نخست وزیر) فاقد وزیر امور خارجه بود، نخست وزیر ایران در جلسه شورای امنیت شرکت می کرد . ایران پس از این جلسه شورا، دست به تحریم شورا زد و دیگر در جلسات آن شرکت نکرد .

13 - منوچهر پارسادوست، پیشین، 169 - 206 .

14 - دبیر کل، اولاف پالمه، نخست وزیر اسبق سوئد، را به عنوان نماینده خویش به ایران و عراق فرستاد . پالمه تا قبل از تصویب قطعنامه 514شورای امنیت، در سمت نماینده دبیر کل باقی ماند .

15 - مهم ترین علت این واکنش جدید شورای امنیت را پیروزی قوای ایران در عملیات بیت المقدس، که منجر به بازپس گیری خرمشهر گردید، دانسته اند .

16 - محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص 90 .

17 - اگرچه آنچه بین ایران و عراق روی داد، جنگ بود ولی چون در این قسمت پژوهش حاضر نقطه نظرات سازمان ملل متحد درباره جنگ مطرح می شود، الفاظی که آنان در این رابطه استفاده کرده اند، آورده می شود .

18 - برخی از این اصول عبارتند از: احترام به حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی، عدم مداخله در امور داخلی یکدیگر، و مانند آن .

19 - منوچهر پارسادوست، همان، ص 90 .

20 - این گزارش حاکی از اعلام موضع موافق عراق و موضع مخالف ایران در قبال قطعنامه 514 بوده است .

21 - محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص 493 .

22 - همان گونه که در مقدمه همین فصل اشاره شد، قطعنامه ها و بیانیه های شورای امنیت متاثر از شرایط موجود - داخل و خارج از ایران - بوده است . به عنوان مثال، قطعنامه 514و522 به ترتیب، پس از عملیات های «بیت المقدس » و «مسلم بن عقیل » صادر شده اند .

23 - عباس هدایتی خمینی، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1370، ص 94 - 95 .

24 - از مجموع 9 قطعنامه ای که شورای امنیت از بدو جنگ تا 9 مهر 1988 (19 اردیبهشت 1367) صادر کرده، فقط دو قطعنامه 540 و 522 با اکثریت آراء و نه اتفاق آرا به تصویب رسیده اند .

25 - کنوانسیون های 1949 ژنو مربوط به رعایت حقوق اسرا، زخمی های نظامی و غیر نظامی و مانند آن هستند .

26و27 - عباس هدایتی خمینی، پیشین، ص 182/ص 217 .

28 - بازشناسی جنبه های تجاوز و دفاع، تهران، دبیرخانه کنفرانس بین المللی تجاوز و دفاع، 1376، ج 2، ص 33 .

29 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 184 .

30 - سال جدید میلادی در دی ماه هر سال آغاز می شود .

31 - «اتحادیه عرب » شامل تعداد زیادی از کشورهای عربی است که در سال 1945 م . برای ایجاد هماهنگی و همکاری های گوناگون بین اعضا به وجود آمد .

32 - حسن فتحی، تلاش های صلح آمیز در 8 سال دفاع مقدس و حماسه مقاومت، تهران، ستاد فرماندهی کل قوا، 1369، ص 116 .

33 - این پروتکل در 17 ژوئن 1925 میلادی (27 خرداد 1304 ه . ش) به تصویب کشورها رسیده است .

34 - در پیش نویس این قطعنامه، به جای اقدامات اولیه، «تجاوز اولیه » نوشته شده بود که در صورت تصویب، به معنای متجاوز شناخته شدن عراق بود .

35 - در این قطعنامه نیز همانند سایر قطعنامه ها و بیش تر بیانیه ها، با درخواست از دبیر کل مبنی بر ارائه گزارش در مورد مراحل اجرایی قطعنامه یا بیانیه و یا با ذکر عنوان «شورا» موضوع را زیر نظر داشت و موضوع جنگ را برای بررسی های بعدی مفتوح نگاه می داشت .

36 - محمدجعفر محلاتی، «تحول در روند برخورد شورای امنیت با مسائل جنگ تحمیلی » ، گزارش سمینار4، (دی 1366)، ص 350 .

37 - شورای امنیت پیش از قطعنامه 588، بیانیه دیگری در 29 اوت 1986 میلادی (7 شهریور 1365 ه . ش). صادر کرد که در آن، با ابراز نگرانی از توسعه احتمالی درگیری و افزایش حمله به کشتی های تجاری و مناطق غیر نظامی، بر تکرار مجدد بیش تر موضوعاتی که قبلا یاداوری کرده بود، پرداخت .

38 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 122 .

39 - برای اولین بار در طول هفت سال جنگ، شورای امنیت به ماده 39 منشور ملل متحد، که ناظر بر تشخیص وجود تهدید علیه صلح، بر هم خوردن صلح یااقدام به تجاوز است، اشاره کرد .

40 - این قطعنامه به دلیل آن که شورا در مقدمه قطعنامه بر تصمیم خود مبنی بر خاتمه عملیات نظامی بین ایران و عراق تاکید می کند و نیز به دلیل اشاره قطعنامه به ماده 39 و 40، از جنبه توصیه ای خارج شد و حالت آمرانه به خود گرفت .

41 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 122 .

42 - هر قطعنامه دارای 2 قسمت مقدماتی و اجرایی است .

43 - تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران، اداره کل امورحقوقی وزارت امورخارجه، 1370، ج 1، ص 166 .

44 - ایران خواهان تعیین متجاوز پیش اجرای سایر مواد قطعنامه بود، ولی عراق خواستاراجرای قطعنامه به همان صورت مصوب بود .

45 - محمدجواد لاریجانی، «تحرک بین المللی جمهوری اسلامی ایران در مورد جنگ تحمیلی » ، گزارش سمینار 4، ص 681 .

46 - دو روز پس از حادثه ساقط شدن هواپیمای مسافری ایران توسط امریکا، ایران برای اولین بار پس از انقلاب، از شورای امنیت تقاضای رسیدگی کرد .

47 - کورت والدهایم، تبعه اتریش، از سال 1971 م (1350 ش) به سمت دبیر کلی برگزیده شد و در سال 1982 م (1361ش) جای خود را به خاویر پرز دکوئیار، تبعه پرو، داد . دکوئیار از سال 1940 م (1329 ش) در خدمت وزارت امور خارجه کشورش بود .

48 - تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، ص 170 .

49 - این ماده می گوید: رئیس دبیرخانه (دبیر کل) می تواند در هر امری که به نظر او ممکن است حفظ صلح و امنیت بین المللی را به خطر اندازد، توجه شورای امنیت را جلب کند .

50 - دبیرکل می تواند در تمام جلسات مجمع عمومی و شورای امنیت شرکت نماید .

51 - منوچهر پارسادوست، همان، ص 56 .

52 - حدود150 اسیر طی سه مرحله آزاد شدند . این اسرا عمدتامجروح وزخمی بودند .

53 - محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص 190

54 - نیروهای مسلح ایران طی عملیات های بزرگی همچون ثامن الائمه، طریق القدس، فتح المبین، بیت المقدس، رمضان، والفجر مقدماتی، والفجر 1 و عملیات های متوسطی همچون مطلع الفجر، محمد رسول الله صلی الله علیه و آله، مسلم بن عقیل و محرم، که تا اوایل تابستان 1362 به انجام رسیدند، قریب 43 اسیر عراقی در اختیار گرفت .

55 - طبق آمار مندرج در کتاب راهنمای عملیات جنگ 8 ساله، آمار اسرای عراقی تا این تاریخ قریب 37 هزار نفر بود .

56 - کم ترین فعالیت دبیر کل در جنگ عراق علیه ایران در زمینه استفاده از سلاح های شیمیایی در جنگ بود . اما در هر حال، دو بار دبیر کل و دو بار شورای امنیت با ذکر نام «عراق » ، آن کشور را به خاطر استفاده از سلاح های شیمیایی علیه ایران محکوم کردند . (حسین علائی، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، تهران، اطلاعات، 1367، ص 114).

57 - محمدحسین پارسادوست، همان، ص 161 .

58 - همان گونه که اشاره شد، نخستین بار ایران و عراق در 12 ژوئن 1984 (22 خرداد 1363 ه . ش) چنین تعهدی را سپرده بودند .

59 - تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 170 .

60 - پروتکل 1925 میلادی (1304 ه . ش) ژنو ناظر بر ممنوعیت استفاده از گازهای خفه کننده و مسموم کننده ودیگر گازهای خطرناک و مواد میکروبی در جنگ است .

61 - کنوانسیون سوم ژنو مربوط به مبادله اسرای جنگی و شرایط و چگونگی آن است .

62 - تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 170 .

63 - همان گونه که اشاره شد، قطعنامه 588 تاکیدی بر اجرای قطعنامه 582 بود و چیز جدیدی نسبت به قطعنامه 582 نداشت .

64و65 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 160/ص 188 .

66 - برای اولین بار در طول جنگ عراق علیه ایران، هم دبیر کل (در 16 مارس) و هم شورای امنیت (در 21 مارس) با ذکر نام «عراق » ، به کارگیری سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی را محکوم کردند .

67 - منوچهر پارسادوست، همان، ص 674 .

68 - بخش هایی از قطعنامه 582، مانند همکاری در جهت جلوگیری از گسترش جنگ و مبادله اسرا مورد قبول ایران قرار گرفت . ایران نیز طرح 8 ماده ای دبیرکل را بنیانی مناسب برای تلاش های بیش تر برای برقراری صلح به شمار آورد .

69 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 132 .

70 - دبیرکل با توجه به موافقت و مخالفت مکرر عراق و ایران با قطعنامه های قبلی شورای امنیت، معتقدبود: قطعنامه های قبلی شورا و حتی قطعنامه 588 نمی توانند مبنایی برای مذاکره صلح باشد .

71 - محمدحسین پارسادوست، همان، ص 674 .

72 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 132 .

73 - تفاوت عمده طرح 8 ماده ای با طرح 6 ماده ای دبیر کل، قرار دادن بندی در خصوص رسیدگی به مسؤولیت جنگ بود .

74 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 142 .

75 - در این زمان، رئیس جمهوری ایران (آیة الله خامنه ای) برای شرکت در چهل و دومین اجلاس مجمع عمومی به تاریخ 22 سپتامبر 1987 میلادی (1مهر 1366ه . ش) در نیویورک به سر می برد .

76 - دو بند اخیر اگرچه در قطعنامه 598 مطرح شده، ولی دبیرکل با مساوی قرار دادن بندهای قطعنامه و تفکیک «آتش بس » از «عقب نشینی » ، دست به ابتکار جدیدی، که راه را برای اجرای قطعنامه فراهم می آورد، زد . (محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص 114) .

77 - جالب این که در همین زمان، ایران به قطعنامه 598 جواب «نه رد و نه قبول » داده بود و عراق آن را پذیرفته بود .

78 - عباس هدایتی خمینی، همان، ص 302 - 298 .

79 - طبق تبصره های مزبور، مجمع عمومی در مواقعی که حفظ صلح و امنیت بین المللی نیازمند یک عمل مؤثر باز دارنده و یا وادارکننده باشد، باید آن را به شورای امنیت واگذار نماید . اما هر گاه اعضای شورای امنیت بر سر حفظ صلح و امنیت به توافق نرسند، مجمع عمومی می تواند راسا درباره حفظ صلح و امنیت بین المللی تصمیم بگیرد، ولی عدم اتفاق اعضای دایم شورای امنیت هیچ گاه در جنگ ایران و عراق پیش نیامد .

80 - در عمل، این قاعده درست نیست; زیرا دست کم یک بار در جنگ ایران وعراق باوجود آن که جنگ تحت بررسی شورای امنیت بود، مجمع عمومی هم به بحث و صدور قطعنامه درباره جنگ پرداخت .

81 - روزنامه اطلاعات، 1 تا 7 مهر 1359، ص آخر .

82 - منوچهر پارسادوست، همان، ص 167 .

83 - نسرین مصفاو دیگران، همان، ص 100 .

84 - هر عضو سازمان ملل متحد در مجمع عمومی دارای یک رای است . در مسائل مهم (مانند حفظ صلح و امنیت بین المللی) رای موافق دو سوم اعضای حاضر رای دهنده، و در سایر مسائل، رای اکثریت مطلق اعضای حاضر رای دهنده ملاک است . در مورد قطعنامه 3/37 از 135 عضو حاضر رای دهنده، 119 عضو به آن رای موافق دادندواین قطعنامه 45رای ازحدنصاب (90رای) بیش ترداشت .

85 - تحلیلی بر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، همان، ص 167 .

86 - محمدحسین جمشیدی و دیگران، همان، ص 109 - 106 .