انعکاس عقاید محمد بن عبد الوهاب در میان علمای اسلامی
کتابها و رساله هایی که معاصران محمد بن عبد الوهاب و علمای متاخر از عامه در رد عقاید یا به عنوان نصیحت او نوشته اند، خیلی بیشتر از آن است که در اینجا ذکر شود از جمله در کتاب «التوسل بالنبی و بالصالحین » تالیف: ابی حامد بن مرزوق نام چهل و دو کتاب در این باره ذکر گردیده است که در اینجا فهرستوار نقل می کنیم:
1- شیخ محمد بن سلیمان کردی شافعی استاد محمد بن عبدالوهاب در تقریظی که به رساله سلیمان بن عبدالوهاب (برادر محمد بن عبدالوهاب) نوشته، او را ضال و مضل خوانده است.
2- استاد دیگر وی، عبدالله بن عبداللطیف شافعی کتابی در رد محمد بن عبدالوهاب نوشته و آن را «تجرید سیف الجهاد لمدعی الاجتهاد» نامیده است.
3- «الصواعق والرد فی عشرین کراسا» تالیف: علامه عفیف الدین عبدالله بن داود حنبلی. بر این کتاب علمای بصره و بغداد و حلب و احساء و بلاد دیگر تقریظهائی نوشته اند و محتویات کتاب را تایید کرده اند و این کتاب را محمد بن بشیر قاضی راس الخیمه تلخیص کرده است.
4- علامه محقق «محمد بن عبدالرحمن بن عفالق » حنبلی در رد پسر عبدالوهاب کتاب بزرگی نوشته و آن را «تهکم المقلدین بمن ادعی تجدیدالدین » نامیده است و در آن اقوال و نظریات محمد بن عبدالوهاب را به بهترین وجه رد کرده است.
5- رساله ای که علامه احمد بن علی قبانی بصری شافعی نوشته است.
6- رساله عبدالوهاب بن احمد برکات شافعی احمدی مکی.
7- رساله شیخ عطاء مکی موسوم به «الصارم الهندی فی عنق النجدی » .
8- رساله شیخ عبدالله بن عیسی مویسی.
9- رساله شیخ احمد مصری احسائی.
10- یکی از علمای بیت المقدس رساله ای نوشته، موسوم به «السیوف الصقال فی اعناق من انکر علی الاولیاء بعد الانتقال » .
11- السیف الباتر لعنق المنکر علی الاکابر» تالیف: سید علوی بن احمد الحداد.
12- رساله شیخ محمد بن شیخ احمد بن عبداللطیف احسائی.
13- «تحریص الاغبیاء علی الاستغاثة بالانبیاء و الاولیاء» تالیف: علامه عبدالله بن ابراهیم میر غنی، مقیم طائف.
14- سید علوی بن احمد الحداد گفت که در مکه در مقام ابراهیم شیخ محمد صالح زمزمی شافعی را دیدم که در این باره کتابی جمع آوری کرده است.
15- همان سید علوی مذکور گفت که در طائف طاهر حنفی را دیدم که کتابی بنام «الانتصار للاولیاء الابرار» در این باره تالیف کرده بود.
16- باز همان سید گفت که جوابهای علمای بزرگ از مذاهب اربعه از اهل حرمین شریفین و احساء و بصره و بغداد و حلب و یمن و دیگر شهرهای اسلامی، چه به نثر و چه به نظم، بی شمار بود که همه آنها را مردی از آل ابن عبدالرزاق از حنبلیهای بحرین است، نزد من آورد که چون در سفر بودم استنساخ آنها برایم ممکن نشد، اما همه آنها را مطالعه کردم.
17- همان سید علوی گفت: شیخ محدث صالح فلانی مغربی با یک کتاب پرحجم که در آن نامه ها و رساله ها و جوابها جمع آوری شده بود، پیش ما آمد، همه آنها از علمای مذاهب اربعه: حنفی; مالکی; شافعی و حنبلی در رد محمد بن عبدالوهاب بود.
18- هنگامی که محمد بن عبدالوهاب جمعی را که سرهایشان را نتراشیده بودند، بی رحمانه کشت. علامه سید منعمی قصیده ای در رد او سرود که مطلع آن این است:
ا فی حلق راسی بالسکاکین والحد حدیث صحیح بالاسانید عن جدی
19- علامه سید عبدالرحمن یکی از علمای بزرگ احساء نیز در رد او قصیده ای طولانی دارد که تعداد ابیات آن بالغ بر 65 بیت است، سروده که با بیت زیر آغاز می شود:
بدت فتنة کاللیل قد غطت الافقا و شاعت فکادت تبلغ الغرب و الشرقا
20- مصباح الانام و جلاء الظلام، فی رد شبه البدعی النجدی، التی اضل بها العوام، تالیف: علامه سید علوی بن حداد.
21- الصواعق الالهیه فی الرد علی الوهابیة، تالیف: شیخ سلیمان بن عبدالوهاب نجدی.
22- رساله در رد رساله ابن عبدالوهاب، تالیف علامه محقق شیخ الاسلام تونس، شیخ اسماعیل التمیمی مالکی (متوفی 1248) .
23- رساله علامه محقق شیخ صالح کواش تونسی.
24- رساله علامه محقق سید داود بغدادی حنفی.
25- شیخ ابن غلبون اللیبی در رد قصیده صنعانی که در آن ابن عبدالوهاب را مدح کرده، به همان وزن قصیده ای سروده که تعداد ابیات آن 40 بیت است که مطلع آن این است:
سلام علی اهل الاصابة والرشد ولیس علی نجد و من حل فی نجد 26- سید مصطفی مصری بولاقی نیز در رد قصیده صنعانی، قصیده ای سروده که مجموع ابیات آن 126 بیت است و قصیده مزبور با بیت زیر آغاز می گردد:
بحمد ولی الحمد لا الذم استبدی وبالحق لا بالخلق للحق استهدی
27- سید طباطبائی بصری نیز در رد قصیده صنعانی، قصیده ای گفته که صاحب کتاب «سعادة الدارین » ابیاتی را در کتاب خود آورده است. و همین قصیده ها سبب شد که صنعانی از عقیده خود برگشت و در رد قصیده خود قصیده دیگری سرود و گفت: «رجعت عن القول الذی قلت فی النجدی...» .
28- کتاب «سعادة الدارین فی الرد علی الفریقین الوهابیة: و مقلده الظاهریة » تالیف: علامه شیخ ابراهیم سمنودی منصوری، در دو جلد چاپ شده است.
29- زینی دحلان مفتی مکه (متوفی 1304) در رساله ای موسوم به «الدرر السنیة فی الرد علی الوهابیة » عقاید وهابیان را رد کرده است.
البته سید احمد زینی دحلان مفتی مکه علاوه بر رساله «الدرر السنیة » فصلی را هم در کتاب معروف «الفتوحات الاسلامیة » زیر عنوان «فتنة الوهابیة » به همین موضوع اختصاص داده و در آن به شیخ محمد و عقاید او سخت تاخته است. وی در همین کتاب، قسمتی از سخنان محمد بن سلیمان کردی را نیز که در رد عقاید محمد بن عبدالوهاب و خطاب به وی می باشد، ذکر کرده است (1).
30- «شواهد الحق فی التوسل بسیدالخلق » تالیف: شیخ یوسف نبهانی که این کتاب، هم در رد ابن تیمیه و هم در رد محمد بن عبدالوهاب است.
31- «الفجر الصادق فی الرد علی منکری التوسل و الکرامات و الخوارق » تالیف: علامه عراق جمیل افندی صدقی زهاری.
32- «اظهار العقوق ممن منع التوسل بالنبی والولی الصدوق » تالیف: شیخ مشرقی مالکی جرائری.
33- مرحوم علامه مفتی فاس شیخ مهدی وازتانی رساله ای در جواز توسل نوشته که در آن محمد بن عبدالوهاب را رد کرده است.
34- «غوث العباد ببیان الرشاد» تالیف: شیخ مصطفی حمامی مصری.
35- «جلال الحق فی کشف احوال اشرار الخلق » تالیف: شیخ ابراهیم حلمی قادری اسکندری.
36- «البراهین الساطعة » تالیف: علامه شیخ سلامه غرامی (متوفی 1379) .
37- «النقول الشرعیة فی الرد علی الوهابیة » شیخ حسن شطی حنبلی دمشقی.
38- رساله ای نیز در تایید مذهب صوفیه و رد معترضین آنها.
39- رساله ای در حکم توسل به انبیاء و اولیاء نوشته شیخ محمد حسنین مخلوف.
40- «المقالات الوافیة فی الرد علی الوهابیة، تالیف: شیخ حسن خزبک.
41- «الاقوال المرضیة فی الرد علی الوهابیة » تالیف شیخ عطا الکسم دمشقی از فقهای حنفی.
42- علامه شیخ عبدالعزیز قرشی علجی مالکی احسائی در رد ابن عبدالوهاب قصیده ای گفته که 95 بیت است و مطلع آن این است:
الا ایها الشیخ الذی بالهدی رمی سترجع بالتوفیق حظا و مغنما
و من یک سماه النفیس لربه سعی النصر فی مسعاه ایان یمما (2)
گذشته از اینها، کتابهای دیگری در رد عقاید محمد بن عبدالوهاب تالیف یافته که یک یک عقاید او را مطرح و با دلیل رد کرده اند از جمله :
43- کتاب «الاصول الاربعة فی تردید الوهابیة » تالیف: خواجه محمد حسن جان صاحب سرهندی مجددی (به زبان فارسی) خواجه در این کتاب به نقل ازکتابها و رساله های طرفداران وهابیت در هند و برخی از رساله های دیگر، گوید که: عقاید وهابیان متجاوز از 250 مورد است و قسمتی از آنها را ذکر کرده است (3). سپس در مقام رد آنها بر آمده است.
44- «تطهیر الفؤاد من دنس الاعتقاد» تالیف: شیخ محمد نجیب مطیعی حنفی از بزرگان علمای ازهر.
45- کتاب «ضیاءالصدور لمنکرالتوسل باهل القبور» تالیف: ظاهرشاه میان سیان بن عبدالعظیم سیان مدینی.
46- «المنعة الوهبیة فی الرد علی الوهابیة » تالیف: داود بن سلیمان بغدادی نقشبندی.
47- «اشدالجهاد فی ابطال دعوی الاجتهاد» تالیف: شیخ داود موسوی بغدادی که همراه با کتاب منحة الوهبیة به چاپ رسیده است.
48- «کشف النور عن اصحاب القبور» تالیف: عبدالغنی افندی نابلسی.
49- «سیف الابرار علی الفجار» تالیف: محمد عبدالرحمن حنفی (به زبان فارسی) .
50- «سیف الجبار المسلول علی الاعداء الابرار» تالیف: شاه فضل رسول قادری (به عربی و فارسی) .
51- «مدارج السنیة فی رد علی الوهابیة » به کوشش عامر قادری، معلم دارالعلوم کراچی.
52- «کشف النقاب عن عقاید ابن عبدالوهاب » تالیف: سید علینقی هندی.
53- «ازهاق الباطل فی ردالفرقة الوهابیة » تالیف: امام الحرمین محمد بن داود همدانی.
54- «اللمعات الفریدة فی المسائل المفیدة » تالیف: سید ابراهیم رفاعی.
55- رساله «الاوراق البغدادیة فی الحوادث النجدیة » تالیف: سید ابراهیم راوی رفاعی.
56- «صالح الاخوان فی الرد علی من قال علی المسلمین بالشرک والکفران » نوشته: داود بن سلیمان بغدادی.
57- «علماء المسلمین و الوهابیون » تالیف: حسین حلمی بن سعید استانبولی.
58- «فصل الخطاب فی الرد علی محمد بن عبدالوهاب » تالیف: شیخ سلیمان، برادر محمد بن عبدالوهاب (4).
59- «فصل الخطاب فی رد ضلالات ابن عبدالوهاب » تالیف: احمد بن علی بصری مشهور به قبانی (5).
60- «الوهابیة فی نظر علماء المسلمین » تالیف: احسان عبداللطیف بکری.
61- «البرادة من الاختلاق فی الرد علی اهل الشقاق و النفاق فی الرد علی الفرقة الوهابیة الضالة » شیخ علی زین العابدین سودانی.
62- «التوسل » تالیف: شیخ علامه مفتی محمد عبدالقیوم قادری هزاروی.
63- «الدولة المکیة بالمادة الغیبة » تالیف: احمد رضا، خان صاحب قادری.
64- «البصائر لمنکری التوسل باهل المقابر» تالیف: شیخ حمدالله داجوی هندی.
در این موقع علماء شیعه نیز در نقد آراء ابن عبدالوهاب دوشادوش علماء اهل سنت تلاشهای فراوانی نموده و کتابهای ارزشمندی نوشته اند از جمله:
65- «الآیات البینات فی قمع البدع و الضلالات » تالیف: شیخ محمد حسین کاشف الغطاء بن حسین (متوفی 1373) .
66- «منهج الرشاد» تالیف: شیخ جعفر کاشف الغطاء (متوفی 1228) و اولین کتابی است که از طرف علماء شیعه بر رد عقاید محمد بن عبدالوهاب نوشته شده (6) نویسنده محقق این کتاب را در پاسخ به مساله ای که یکی از امراء آل سعود به نام «عبدالعزیز بن سعود» برای او فرستاده بود، نوشت و در آن رساله قسمت عمده عقاید محمد بن عبدالوهاب جمع آوری شده بود.
67- «الآیات الجلیة فی رد شبهات الوهابیة » تالیف: شیخ مرتضی کاشف الغطاء (متوفی 1349ه) .
68- «البراهین الجلیة فی دفع شبهات الوهابیة » تالیف: سید محمد حسن قزوینی (متوفی 1380ه) چاپ نجف، مطبوعات النجاح، 1346ه. این کتاب تحت عناوین زیر به فارسی برگردانده شده است:
1- فرقه وهابی و پاسخ به شبهات آنها، ترجمه علی دوانی، چاپ وزارت ارشاد اسلامی.
2- نقدی بر اندیشه وهابیها، ترجمه حسن طارمی، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
69- «ازاحة الوسوسة عن تقبیل الاعتاب المقدسة » تالیف: شیخ عبدالله بن محمد حسن مامقانی (متوفی 1351ه) در نجف به ضمیمه کتاب «مخزن المعانی » چاپ شده است.
70- «دعوی الهدی الی الورع فی الافعال والفتوی » تالیف: شیخ محمد جواد بلاغی (متوفی 1352ه) طبع نجف، 1344 و نیز «انوارالهدی » چاپ نجف در سال 1340ه از همین مؤلف.
71- «الرد علی الوهابیة » تالیف: شیخ محمد علی غروی اردوبادی، که در سال 1345ه چاپ شده است.
72- «الرد علی الوهابیة » تالیف: سید حسن صدر کاظمی (متوفی 1354ه) طبع بغداد 1344ه.
73- «کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب » تالیف: علامه سید محسن امین شامی (متوفی 1373ه) این کتاب گرانقدر که مکرر چاپ شده است، از جامعیت خاصی برخوردار است که هم تاریخچه و هم عقاید و افکار آنها را به صورت بسیار گسترده و مشروح مطرح کرده و مورد نقد و بررسی علمی قرار داده است. و در سال 1962م توسط فرزند فاضل مؤلف تجدید چاپ و فصلهای تازه و پاورقیهای مفیدی بر آن افزوده شده است. این کتاب به وسیله سید ابراهیم سید علوی و تهرانی و سید حسن افتخارزاده به طور جداگانه ترجمه و تلخیص شده است.
74- «هذه هی الوهابیة » تالیف: شیخ محمد جواد مغنیه (متوفی 1400ه) در این کتاب وهابیگری آن طور که در کتابهای آنهاست، مورد بحث قرار گرفته است و تناقض و اختلال سخنان و افکار آنان را خاطرنشان ساخته است و این کتاب توسط: سید ابراهیم سید علوی به نام «این است آئین وهابیت » به فارسی ترجمه شده و به وسیله انتشارات غدیر تهران چاپ شده.
75- «الدعوة الاسلامیة » تالیف: محمد خنیزی نجفی، این کتاب در رد کتاب «الصراع بین الوثنیة والاسلام » به تالیف: عبدالله قصیقی نویسنده وهابی مصری است که وی آن را در رد «کشف الارتیاب » نوشته است و تاکنون چند مجلد آن چاپ شده است.
76- «التبرک » تالیف: شیخ علی احمدی میانجی، چاپ مؤسسه البعثة، تهران. این کتاب محور و موضوع اصلی خود را پیرامون تبرک جستن صحابه و تابعین به آثار پیامبر صلی الله علیه وآله و صالحان اختصاص داده است و در این نوشته ثابت شده است که تبرک جستن به آثار رسول خدا صلی الله علیه وآله به خلاف ادعای وهابیان نه تنها شرک نیست، بلکه نشانه ایمان و یقین نیز هست.
77- «المواسم والمراسم » تالیف: سید جعفر مرتضی عاملی که در تهران چاپ شده و درباره مشروعیت اقامه مراسم جشن در اعیاد و سوگواری و حزن در ماتم.
78- «صفحة عن آل سعودالوهابیین و آراء علماء السنة فی الوهابیة » به قلم: سید مرتضی رضوی.
79- «وهابیان » نوشته علی اصغر فقیهی، از انتشارات صبا، تهران. بررسی و تحقیق گونه ای درباره عقاید و تاریخ فرقه وهابیت است که تاکنون سه مرتبه چاپ شده است.
80- «آئین وهابیت «تالیف: شیخ جعفر سبحانی، این کتاب مکرر چاپ شده است.
مؤلف کتاب غیر از «آئین وهابیت » کتابهای دیگری نیز در رد وهابیت نوشته که از جمله «مع الوهابیین فی خططهم و عقائدهم » ، «الوهابیة فی المیزان » و «اخیرالردود لآخرها» در رد وهابیت نوشته است.
غیر از اینها، کتابها و رساله های دیگری نیز توسط علمای شیعه و سنی در رد وهابیت نوشته شده است که ذکر این تعداد در اینجا کافی است. ولی ناگفته پیداست وهابیان متعصب غالبا حاضر نیستند حتی یک صفحه از این کتابها را مطالعه کنند، اعم از آنچه از سوی علمای اهل سنت نوشته شده باشد یا علمای شیعه. آنها نه تنها این کتابها را کتب ضلال می پندارند، بلکه مطالعه بسیاری از آثار اسلامی، حتی کتب فقهی که از سوی علمای اهل سنت نوشته شده، راموجب کفر می شمارند زیرا آنها همه مردم را جز خودشان کافر و مشرک خیال می کنند و طبعا آثار آنها را آثار ضلال و گمراهی می پندارند.
پی نوشت ها:
1) الفتوحات الاسلامیة ج 2، ص 260.
2) التوسل بالنبی، از صفحه 249 تا 254.
3) الاصول الاربعة، ص 6.
4) ایضاح المکنون، ج 2، ص 190.
5) الذریعة: ج 23، ص 186- آقای فقیهی اشتباها نسبت این کتاب را به شیخ محمد حسین کاشف الغطاء داده (وهابیان، ص 195) .
6) مدرک قبل.
